Babilona Lonkulu

Nhlamuselo: Mfumo wa misava wa vukhongeri bya mavunwa, lowu hlanganisaka vukhongeri hinkwabyo lebyi tidyondzo ni mintirho ya byona swi nga fambisaniki ni vugandzeri bya ntiyiso bya Yehovha, Xikwembu xi ri xin’we xa ntiyiso. Endzhaku ka Ndhambhi ya siku ra Nowa, vukhongeri bya mavunwa byi sungule eBabele (leyi endzhaku yi thyiweke vito ra Babilona). (Gen. 10:8-10; 11:4-9) Hi ku famba ka nkarhi, tidyondzo ni maendlelo ya vukhongeri ya le Babilona swi hangalake ni matiko yo tala. Kutani Babilona Lonkulu ri ve vito leri fanelekaka ra vukhongeri bya mavunwa hinkwabyo.

Hi byihi vumbhoni lebyi kombaka nhlamuselo ya Babilona Lonkulu, loyi ku vulavuriwaka hi yena eka Nhlavutelo?

A ku nge vi muti wa khale wa Babilona. Nhlavutelo yi tsariwe eku heleni ka lembe-xidzana ro sungula C.E. naswona yi hlamusela swiendlakalo leswi a swi ta humelela ku ta fika namuntlha. The Encyclopedia Americana yi ri: “Muti [wa Babilona] wu tekiwe hi Vaperesi ehansi ka Korexe Lonkulu hi 539 B.C. Endzhaku ka sweswo Alexander Lonkulu u kunguhate ku endla leswaku Babilona wu va ntsindza wa mfumo wakwe wa le vuxeni, kambe endzhaku ka ku fa ka yena Babilona wu ye wu lahlekeriwa hi nkoka wa wona hakatsongo-tsongo.” (1956, Vhol. III, tl. 7) Namuntlha muti lowu i rhumbi leri ku nga tshamiki munhu eka rona.

Eka xifanekiselo xa Nhlavutelo, Babilona Lonkulu u vitaniwa “muti lowukulu,” ‘mfumo’ lowu fumaka tihosi tin’wana. (Nhlav. 17:18) Ku fana ni muti, a wu ta va ni minhlangano yo tala exikarhi ka wona; naswona ku kotisa mfumo lowu hlanganisaka tihosi tin’wana emfun’weni wa wona, a wu ta va wa misava hinkwayo. Wu hlamuseriwa tanihi lowu nga ni vuxaka ni vafumi va tipolitiki naswona wu hoxa xandla swinene eka rifuwo ra vanhu emabindzwini, kasi wona i xiphemu xa vunharhu lexi “hundzu[keke] kaya ka mademona” ni muxanisi wa ‘vaprofeta ni vakwetsimi.’—Nhlav. 18:2, 9-17, 24.

Babilona wa khale a wu tiviwa swinene hi vukhongeri bya wona ni ku pfumala xichavo eka Yehovha

Gen. 10:8-10: “Nimrod . . . a ši ri šihloti ša matimba e mahlweni ka Yehova. . . . Masungulo ya ku fuma ka yena a ri Babel [leyi endzhaku yi thyiweke vito ra Babilona].”

Dan. 5:22, 23: “Na wena [Belxatsara hosi ya Babilona] . . . u tikurisile mahlweni ka Hosi ya matilo; . . . kutani u ḍunisile ŝikwembu ŝa silver, ni ŝa nsuku, ni ŝa kopor, ni ŝa nsimbi, ni ŝa miṭanḍe, ni ŝa maribye, le’ŝi nga riki na ku v̌ona, ni ku yingisa, ni ku tiv̌a; kasi Šikwembu le’ši nga fumbarela e ku hefemula ka wena, ni mitila hikwayo ya wena e v̌okweni ra šona, a ku ši ḍunisanga.”

Tsalwa rin’wana ra tinhlanga ta khale ri hlayekisa xileswi: “EBabilona ku ni titempele ta 53 loko ti hlanganile ta swikwembu leswikulu, tindlu ta 55 ta vugandzeri bya Marduk, tindlu ta 300 ta vugandzeri bya swikwembu swa misava, 600 wa tona i ta swikwembu swa le tilweni, tialtari ta 180 ta xikwembu-kati Ishtar, 180 ta swikwembu Nergal na Adad ni tialtari tin’wana ta 12 ta swikwembu swo hambana.”—Yi tshahiwe eka The Bible as History (New York, 1964), W. Keller, tl. 301.

The Encyclopedia Americana yi hlamusela yi ku: “Eka vanhu va le Sumer [leyi a yi ri xiphemu xa Babilona] a ku tele ngopfu vaprista; mulawuri wa mfumo a ku ri lugal (hi ku kongoma swi vula ‘munhu lonkulu’), muyimeri wa swikwembu.”—(1977), Vhol. 3, tl. 9.

Hikwalaho, entiyisweni Babilona Lonkulu hi laha a kombisiwaka ha kona eka Nhlavutelo i wa vukhongeri. Leswi a kotisaka muti lowukulu ni mfumo, a nga vumbiwi hi ntlawa wun’we ntsena wa vukhongeri kambe u katsa vukhongeri hinkwabyo lebyi kanetaka Yehovha, Xikwembu xa ntiyiso.

Mianakanyo ni swiendlo swa khale swa vukhongeri swa le Babilona swi kona eka vukhongeri byo tala namuntlha

“Egipta, Peresiya, na Greece ma kuceteriwe hi vukhongeri bya Babilona . . . Ku hlanganisiwa lokukulu ka swilo swa Vuyuda eka mintsheketo ya khale ya Xigriki ni mikhuva ya le Greece, sweswi swi amukeriwa swinene hi swidyondzi lerova a ka ha laveki nhlamuselo yin’wana. Swilo leswi swa Vuyuda ngopfu-ngopfu i swa le Babilona.”—The Religion of Babylonia and Assyria (Boston, 1898), M. Jastrow, Jr., matl. 699-700.

Swikwembu swa vona: A ku ri ni swikwembu swa vunharhu-un’we, naswona exikarhi ka swona a ku ri na leswi yimelaka matimba yo hambana-hambana ya ntumbuluko ni leswi a swi lawula mintirho yo karhi ya vanhu. (Babylonian and Assyrian Religion, Norman, Okla.; 1963, S. H. Hooke, matl. 14-40) “Vunharhu-un’we bya Plato, lebyi kahle-kahle byi nga ku hleriwa lokuntshwa ka vunharhu-un’we bya khale lebyi sukelaka eka vanhu vo sungula, hakunene byi tikomba byi ri vunharhu-un’we bya filosofi ya vatswari lava tswaleke vanhu vanharhu kumbe vanhu lava nga ni vukwembu, leyi a yi dyondzisiwa hi tikereke ta Vukreste. . . . Mianakanyo leyi ya mutivi wa filosofi wa Mugriki [Plato] ya vunharhu-un’we lebyi nga ni vukwembu . . . yi nga kumiwa eka vukhongeri hinkwabyo bya khale [bya vuhedeni].”—Nouveau Dictionnaire Universel (Paris, 1865-1870), leyi hleriweke hi M. Lachâtre, Vhol. 2, tl. 1467.

Ku tirhisiwa ka swifaniso: “[Eka vukhongeri bya le Mesopotamiya] swifaniso a swi tirhisiwa swinene eka vungoma ni le ka vugandzeri bya le xihundleni, hi laha swi vonakaka ha kona hi ku tala ka swifaniso swo tano leswi nga durhiki. Nchumu lowukulu hi leswaku, xikwembu lexi a va teka leswaku xi kona hi xifaniso xa xona, loko xi ri ni swiphemu ni swiyenge swo karhi ni loko xi khathaleriwa kahle.”—Ancient Mesopotamia—Portrait of a Dead Civilization (Chicago, 1964), A. L. Oppenheim, tl. 184.

Ripfumelo malunghana ni rifu: “Vanhu ni varhangeri va vukhongeri a va kalanga va ehleketa [eBabilona] leswaku nchumu lowu tshameke wu va kona wu nga lova hi ku helela. Rifu a ku ri buloho leri yisaka evuton’wini byin’wana.”—The Religion of Babylonia and Assyria, tl. 556.

Xikhundlha xa vuprista: “Ku hambana exikarhi ka vaprista ni vanhu va kereke i xihlawulekisi xin’wana xa vukhongeri lebyi [bya le Babilona].”—Encyclopædia Britannica (1948), Vhol. 2, tl. 861.

Ku tirhisa vungoma bya tinyeleti, ku hlahluva, masalamusi ni migilo: N’wamatimu A. H. Sayce wa tsala: “[Eka] vukhongeri bya Babilona wa khale . . . xilo xin’wana ni xin’wana ni matimba ya ntumbuluko a swi fanele swi va ni zi, kumbe moya wa swona lowu lawuriwaka hi vungoma byo susa makhombo ya Shaman, kumbe muprista wa migilo.” (The History of Nations, New York, 1928, Vhol. I, tl. 96) “Vakalediya [Vababilona] va endle nhluvuko lowukulu edyondzweni ya tinyeleti hi matshalatshala yo lava ku tiva vumundzuku etinyeletini. Vutshila lebyi hi byi vitana ‘vungoma bya tinyeleti.’”—The Dawn of Civilization and Life in the Ancient East (Chicago, 1938), R. M. Engberg, tl. 230.

Babilona Lonkulu u fana ni muoswi la thyakeke, la tshamaka emafehlefehleni ya manyala

Nhlavutelo 17:1-5 yi ri: “‘Tana, ndzi ta ku komba hilaha muoswi lonkulu, la tshameke ehenhla ka mati layo tala [vanhu], a nga ta avanyisiwa hakona, loyi tihosi [vafumi va tipolitiki] ta misava ti oswaneke na yena, loyi a nga pyopyisa vaaki va laha misaveni hi vhinyo ya vuoswi bya yena.’ . . . Emombyeni wa yena a ku tsariwile vito leri nhlamuselo ya rona yi nga ya xihundla, leri nge: ‘Babilona lonkulu, mana wa tinghwavava ni wa lava endlaka swa manyala la misaveni.’” Nhlavutelo 18:7 yi engetela leswaku ‘u tidzunisile naswona u hanya endzeni ka manyala.’

Xana a hi swona leswaku tinhlengeletano letikulu ta vukhongeri ti swi endle mukhuva ku tirhisana ni valawuri va tipolitiki evuhosini ni le ka rifuwo ra leswi vonakaka, hambi leswi swi vangeke leswaku vanhu van’wana va xaniseka? Kutani xana a hi swona leswaku vafundhisi va vona lava tlakukeke va tshama emafehlefehleni, hambi loko vanhu vo tala lava a va fanele va va pfuna va ri swisiwana?

Ha yini vukhongeri lebyi tivulaka bya Vukreste byi nga langutiwaka kahle tanihi xiphemu xa Babilona Lonkulu, kun’we ni lava nga tiviki nchumu hi Xikwembu xa Bibele?

Yak. 4:4: “Vanhu ndzin’wina lava nga tshembekiki, xana a mi swi tivi leswaku ku rhandza swa misava swi vula ku lwa na Xikwembu xana? Hikokwalaho, loyi a tinyiketaka eku rhandzeni ka swa misava, ú tiendla nala wa Xikwembu.” (Kutani, hambi leswi va swi tivaka leswi Bibele yi swi vulaka hi Xikwembu, va tiendla valala va xona loko va hlawula vunghana bya misava hi ku tekelela tindlela ta yona.)

2 Kor. 4:4; 11:14, 15: “Xikwembu xa misava leyi xi pfarile miehleketo ya vanhu lava va nga pfumeriki; xi va sive mahlo leswaku va nga voni ku vangama ka Mahungu Lamanene lama twarisaka ku kwetsima ka Kriste, yena loyi a nga xifaniso xa Xikwembu.” “Yena Sathana, ú tiendla onge i ntsumi ya ku vonakala. Loko swi ri tano, a swi hlamarisi loko malandza ya yena na wona ma tiendla onge i malandza ya leswo lulama; kambe eku heteleleni, va ta kuma leswi yelanaka ni mintirho ya vona.” (Xisweswo nala lonkulu wa Yehovha, Sathana Diyavulosi hi byakwe, hakunene u xiximiwa hi hinkwavo lava nga xi gandzeriki Xikwembu xa ntiyiso hi mukhuva lowu xi wu simekeke, hambi loko va tivula Vakreste. Nakambe vona 1 Vakorinto 10:20.)

Mt. 7:21-23: “A hi hinkwavo lava nge ka mina [Yesu Kreste]: ‘Hosi, Hosi’ lava nga ta nghena eMfun’weni wa matilo kambe ku ta nghena la endlaka ku rhandza ka Tata wa mina la nge matilweni. Hi siku rolero lavo tala va ta ku ka mina: ‘Hosi, Hosi, xana a hi vulavulanga hi vito ra wena ke? Xana a hi hlongolanga mademona hi vito ra wena ke? Xana a hi endlanga mahlori layo tala hi vito ra wena ke?’ Enkarhini wolowo ndzi ta va byela erivaleni, ndzi ku: A ndzi mi tivanga, ni siku ni rin’we; sukani eka mina, n’wina lava endlaka leswo homboloka!”

Ha yini swi ri swa xihatla ku huma eBabilona Lonkulu handle ko dya nkarhi?

Nhlav. 18:4: “N’wina vanhu va mina, humani mi n’wi siya leswaku mi ta kala mi nga ngheni eswidyohweni swa yena, mi ta kala mi nga weriwi hi maxangu ya yena.”

Nhlav. 18:21: “Ntsumi ya matimba yi tlakula ribye leri fanaka ni ribye ra ku sila hi ku kula, yi ri hoxa elwandle, yi ku: ‘Hi swo leswi u nga ta endliwa swona, we Babilona, muti lowukulu: U ta wiseriwa ehansi hi nsele, kutani a wu nga ha vi kona nakambe.’”

Lk. 21:36: “Hitekani ke, mi khongela minkarhi hinkwayo, leswaku mi kuma matimba ya ku pona eka swilo hinkwaswo leswi swi nga ta humelela, ni ku yima mi tiyile emahlweni ka N’wana-wa-Munhu.”

Ku ta endleka yini hi vanhu lava a va nga wu tivi ntiyiso wa Bibele kambe lava hanyeke va tlhela va fa enkarhini wa khale va ri xiphemu xa Babilona Lonkulu?

Mint. 17:30: “Xikwembu xi tshikile minkarhi ya ku pfumala ku tiva yi hundza, kutani sweswi, ematikweni hinkwawo xi lerisa vanhu leswaku va hundzuka hinkwavo.”

Mint. 24:15: “Lavo lulama ni lava nga lulamangiki va ta pfuka eku feni.” (Leswaku i vamani lava nga ta pfuka eka “lava nga lulamangiki,” swi ta voniwa hi Xikwembu.)

Yobo 34:12: “Kunene, Šikwembu a ši endli le’ŝi nga lulamangiki; lo’wa-matimba-hikwawo a nga ka a nga hombološi ku lulama.”