Tidyondzo Ta Matsalwa Lama Huhuteriweke Ni Xisekelo Xa Wona

Dyondzo 9—Vuyimburi Ni Rhekhodo Leyi Huhuteriweke

Dyondzo ya mintshubulo ya vuyimburi ni ya tirhekhodo ta khale ta matimu ya misava leti seketelaka rhekhodo ya Bibele.

 1. I yini leswi vuriwaka hi (a) vuyimburi bya Bibele? (b) mintirho ya vutshila?

VUYIMBURI bya Bibele i dyondzo ya vanhu ni swiendlakalo swa minkarhi ya Bibele hi ku tirhisa matsalwa, switirho, miako ni masalela man’wana lama kumiwaka emisaveni. Ndzavisiso wa masalela ya khale, kumbe mintirho ya vutshila, etindhawini ta khale ta Bibele swi katse vuyimburi lebyikulu ni ku susiwa ka tithani ta timiliyoni ta thyaka. Ntirho wa vutshila i ximakiwa xihi na xihi lexi kombisaka ntirho wa mavoko ya munhu, lowu nyikaka vumbhoni bya ku gingirika ni vutomi bya munhu. Mintirho ya vutshila yi nga ha katsa swilo swo tanihi leswi endliweke hi vumba, marhumbi ya miako, swiphambati swa vumba, tikhoyini leti tsariweke, matsalwa, maribye ya xitsundzuxo ni matimu lama tsariweke eribyeni.

 2. Xana vuyimburi bya Bibele byi ni nkoka wo tanihi kwihi?

² Eku sunguleni ka lembe xidzana ra vu-20, vuyimburi byi endliwe xivandla xa dyondzo ya vukheta, hi ku endzela matiko ya Bibele leswi a swi seketeriwa hi tiyunivhesiti ni timuyiziyama letikulu eYuropa ni le Amerika. Hikwalaho, vayimburi va yimbule rungula ro tala leri voningelaka ndlela leyi swilo a swi ri ha yona eminkarhini ya Bibele. Minkarhi yin’wana swikumiwa swa vuyimburi swi kombise ku tshembeka ka Bibele, swi kombisa ku pakanisa ka yona ku ya fikela eka vuxokoxoko lebyintsongo.

VUYIMBURI NI MATSALWA YA XIHEVERU

 3. Hi wahi marhumbi ni tirhekhodo ta khale leswi tiyisaka vukona bya ti-ziggurat eBabilona wa khale?

³ Xihondzo xa Babele. Hi ku ya hi Bibele, Xihondzo xa Babele a ku ri muako lowukulu swinene. (Gen. 11:1-9) Lexi tsakisaka, endzeni ni le handle ka matlhelo ka Babilona wa khale, vayimburi va yimbule swivandla swa ti-ziggurat, kumbe swihondzo swa titempele ta switeji to fana ni tiphiramidi, ku katsa ni tempele leyi onhiweke ya Etemenanki, leyi a yi ri exikarhi ka marhangu ya Babilona. Tirhekhodo ta khale malunghana ni titempele to tano hakanyingi ti na marito lama nge, “Xihlungwana xa xona xi ta fika ematilweni.” Ku vikiwa leswaku Hosi Nebukadnetsara u te, “Ndzi ake nhlohlorhi ya Xihondzo xa switeji aEtemenanki leswaku xihlungwana xa xona xi ringana ni matilo.” Xipetlu xin’wana xi hlamusela ku wa ka ziggurat yo tano hi marito lawa: “Ku akiwa ka tempele leyi ku hlundzukise swikwembu. Hi vusiku byin’we swi mbindzimuxe leswi akiweke. Swi va hangalasela ematikweni man’wana ivi swi endla ririmi ra vona ri va rimbe. Swi hinganyeta ntirho.”a

 4. Hi yihi mintshubulo ya vuyimburi leyi endliweke le Gihoni, naswona leswi swi nga ha va ni ku hlangana kwihi na rhekhodo ya Bibele?

⁴ Mihocho Ya Mati eXihlobyeni Xa Gihoni. Hi 1867 exivandleni xa Yerusalema, Charles Warren u kume muhocho wa mati lowu khulukaka wu huma eXihlobyeni xa Gihoni wu tlhelela exitsungeni, ni muhocho lowu yaka ehenhla eMutini wa Davhida. Leyi handle ko kanakana a ku ri ndlela leyi vanhu va Davhida eku sunguleni va ngheneke emutini ha yona. (2 Sam. 5:6-10) A ku ri hi 1909-11 loko fambiselo hinkwaro ra mihocho leri sukaka exihlobyeni xa Gihoni ri paluxiwa. Muhocho wun’wana lowukulu, lowu nga kwalomu ka timitara ta 1,8 hi ku tlakuka, wu kovotliwile ku ringana timitara ta 533 eribyeni leri tiyeke. A wu suka eGihoni wu ya eTiveni ra Silowama eNkoveni wa Tyropoeon (exikarhi ka muti) naswona swi tikomba ku ri wona lowu akiweke hi Hezekiya. Nhlamuselo yi kumiwile eka tsalwa ra khale ra Xiheveru ekhumbini ra muhocho wo khuma. Hi ku komisa yi ri: “Kutani leyi hi yona ndlela leyi wu boxiweke ha yona:—Loko [ . . . ] ka ha (ri ni) [ . . . ] (swi) xihloka, munhu un’wana ni un’wana a langutane ni munhu-kulobye, ni loko ka ha ri tikhubiti tinharhu to ti kovotla, [ku twiwe] rito ra munhu ri huwelela munhu-kulobye, hikuva a ku ri na ku tshegiwa ka ribye exineneni [ni le ximatsini]. Naswona loko muhocho wu pfuriwa, vayimburi va wise (ribye), vanhu va langutanile, swihloka swi banana; ivi mati ma khuluka ma suka exihlobyeni ma ya evuhlayiselweni bya tikhubiti ta 1 200, naswona ku tlakuka ka ribye ehenhla ka (ti)nhloko ta vayimburi a ku ri tikhubiti ta 100.” Mawaku vumaki lebyi xiyekaka swonghasi bya le minkarhini yoleyo!b—2 Tih. 20:20; 2 Tikr. 32:30.

 5. Hi byihi vumbhoni bya vuyimburi lebyi nga kona lebyi kumekaka eKarnak bya ku hlasela ka Xixaka ni mavito ya tindhawu ya le Bibeleni?

⁵ Xifaniso Xa Xixaka Xa Ku Hlula. Xixaka, hosi ya Egipta, u boxiwa makhamba ya nkombo eBibeleni. Hi mhaka ya leswi Hosi Rhobuwamu a lahleke nawu wa Yehova, Yehova u pfumelele Xixaka leswaku a hlasela Yuda, hi 993 B.C.E., kambe ku nga ri leswaku wu lova hi ku helela. (1 Tih. 14:25-28; 2 Tikr. 12:1-12) Ku ta fika eka malembe ya sweswinyana, a swi tikomba ku ri na rhekhodo ya Bibele ntsena ya ku hlasela loku. Hi loko ku humelela tsalwa lerikulu ra Faro loyi Bibele yi n’wi vitanaka Xixaka (Sheshonk I). Rona a ri ri hi xivumbeko xa xifaniso lexikulu swinene ni swifaniso leswi nga ekhumbini ra le dzongeni ra tempele leyikulu ya le Egipta eKarnak (Thebes wa khale). Eka xifaniso lexi xikulu ku na Amoni, xifaniso xa xikwembu xa le Egipta, lexi xi khomeke banga ra xivumbeko xa sikiri hi voko ra xinene. Xi tisa vakhotsiwa lava bohiweke va le Palestina va 156 eka Faro Xixaka, lava bohiweke hi tingoti leti nga evokweni ra xona ra ximatsi. Mukhotsiwa un’wana ni un’wana u yimela muti kumbe ximutana xo karhi, laha vito ra wona ri kombisiweke hi tinhlanga ta swifaniso. Yin’wana ya leyi yi nga ha hlayiwaka ni ku voniwa i Rabiti (Yoxuwa 19:20); Taanaka, Beta-Xeyani na Megido (Yox. 17:11); Xuneme (Yox. 19:18); Rehobo (Yox. 19:28); Hafarayimi (Yox. 19:19); Gibiyoni (Yox. 18:25); Beta-Horoni (Yox. 21:22); Ayaloni (Yox. 21:24); Soko (Yox. 15:35); na Aradi (Yox. 12:14). Tsalwa leri ri tlhela ri vulavula hi “Nsimu ya Abrama,” loku ku ri ku boxiwa ko rhanga ka Abrahama eka tirhekhodo ta le Egipta.c

 6, 7. Hi wahi matimu ya Ribye ra Mowabu, naswona hi rihi rungula leri ri ri nyikaka malunghana ni nyimpi ya le xikarhi ka Israyele na Mowabu?

⁶ Ribye ra Mowabu. Hi 1868 murhumiwa wa Mujarimani F. A. Klein u kume tsalwa ra khale leri xiyekaka le Dhiban (Dibon). Rona ri tiviwe tanihi Ribye ra Mowabu. Matsalwa ya rona ma tekeleriwile, kambe ribye hi roxe ri fayiwile hi Mubedouin ri nga si tekiwa. Hambi swi ri tano, swipetlu swo tala swi kumiwile, naswona ribye leri sweswi ri hlayisiwile eLouvre, Paris, ni kopi ya rona eMuziyama wa le Britain, London. Eku sunguleni a ri simekiwe eDiboni, eMowabu, naswona ri nyika mhaka ya ku pfukeriwa ka Israyele hi Hosi Mexa. (2 Tih. 1:1; 3:4, 5) Hi ku komisa ri ri: “Hi (mina) Mexa, n’wana Kemoxi-[ . . . ], hosi ya Mowabu, Mudiboni . . . Omri, hosi ya Israyele, u tsongahate Mowabu hi malembe yo tala (hi ku kongoma i masiku), hi mhaka ya leswi Kemoxi [xikwembu xa Mowabu] a xi hlundzukele tiko ra yena. Kutani n’wana wa yena u n’wi landzerile ivi na yena a ku, ‘Ndzi ta tsongahata Mowabu.’ Hi nkarhi wa mina u vulavurise (xisweswo), kambe ndzi n’wi hlurile ni yindlu ya yena, loko Israyele a loviseriwe makumu! . . . Kutani Kemoxi u te eka mina, ‘Famba u ya teka Nebo eka Israyele!’ Kutani ndzi yile ni vusiku ndzi ya lwa na wona ku sukela hi vurhonga ku kondza ku va nhlikanhi, ndzi wu teka ni ku va lovisa hinkwavo . . . Kutani kwalaho ndzi teke [swibya] swa Yahweh, ndzi swi yisa emahlweni ka Kemoxi.”d Xiya ku boxiwa ka vito ra Xikwembu eka xivulwa xo hetelela. Leswi swi nga voniwa eka xifaniso lexi landzelaka xa Ribye ra Mowabu. Ri hi xivumbeko xa Tetragrammaton, exineneni ka tsalwa, eka ntila 18.

⁷ Ribye ra Mowabu na rona ri boxa tindhawu leti landzelaka ta le Bibeleni: Ataroti na Nebo (Tinhl. 32:34, 38); Arinoni, Arowere, Medeba na Diboni (Yox. 13:9;) Bemoto-Baali, Beta-Baala-Meyoni, Yahasa, na Kiriyatayimi (Yox. 13:17-19); Beseri (Yox. 20:8), Horonayimi (Esa. 15:5); na Beta-Diblatayimi na Keriyoto (Yer. 48:22, 24). Xisweswo ri seketela leswaku tindhawu leti i ta matimu.

 8. Bibele yi rhekhoda yini malunghana na Senakeribi, naswona xana ku yimburiwa ka yindlu yakwe ya vuhosi ku paluxe yini?

⁸ Ribye ra Hosi Senakeribi. Bibele yi rhekhoda ku hlasela ka Vaasiriya ehansi ka Hosi Senakeribi hi lembe ra 732 B.C.E. hi vuxokoxoko lebyi xiyekaka. (2 Tih. 18:13–19:37; 2 Tikr. 32:1-22; Esa. 36:1–37:38) A ku ri hi 1847-51 loko muyimburi wa Munghezi A. H. Layard a yimbula marhumbi ya yindlu leyikulu ya vuhosi ya Senakeribi eNinivha exivandleni xa Asiriya wa khale. Yindlu leyi ya vuhosi yi kumiwe yi ri na makamara ya 70, yi ri na makhumbi yo leha timitara ta kwalomu ka 3 000 lama tiyisiweke hi maribye lama vatliweke. Swiviko swa lembe na lembe swa swiendlakalo kumbe tirhekhodo ta matimu ya lembe na lembe ta Senakeribi a swi tsariwe eswibyeni swa vumba kumbe maribye. Nkandziyiso wo hetelela wa tirhekhodo leti ta matimu ya lembe na lembe, lowu kumbexana wu endliweke emahlweninyana ka ku fa ka yena, wu humelela eka lexi xi tiviwaka tanihi Taylor Prism, leri hlayisiweke eMuziyama wa le Britain, kambe Oriental Institute of the University of Chicago yi na kopi yo antswa swinene ya ribye leri kumiweke ekusuhi ni ndhawu ya Ninivah wa khale, ntsindza wa Mfumo wa Asiriya.

 9. Senakerib u rhekhoda yini, ku pfumelelana ni mhaka ya Bibele, kambe i yini lexi a tsandzekaka ku xi boxa, naswona ha yini?

⁹ Eka tirhekhodo leti to hetelela ta matimu ya lembe na lembe, Senakeribi u nyikela mhaka ya ku hlasela ka yena n’wini ka Yuda hi ku tinyungubyisa: “Loko a ri Hezekiya lowa Muyuda, a nga titsongahatelanga joko ra mina, ndzi rhendzele miti ya yena yo tiya ya 46, makhokholo lama rhendzeriweke hi marhangu ni swimitana swa ntsandza-vahlayi leswi nga ekusuhi, kutani ndzi (swi) hlula hi ku tirhisa switepisi leswi endliweke hi (misava) leswi tiyisiweke kahle, ni michini yo fayetela marhangu ha yona (leyi) tisiweke ekusuhi (ni marhangu) (ku katsa ni) nhlaselo wa masocha yo famba hi milenge, (hi ku tirhisa) mihocho, matlhari ya nyimpi kun’we ni ku sivela hi ku cela. Ndzi teke vanhu va 200 150 (eka vona), lavantsongo ni lavakulu, va xinuna ni va xisati, tihanci, timeyila, timbongolo, tikamela, tihomu letikulu ni letintsongo ta ntsandza-vahlayi, ndzi (swi) phanga. Yena [Hezekiya] ndzi n’wi endle mukhotsiwa eYerusalema, vuako bya yena bya vuhosi, tanihi nyenyana leyi pfaleriweke. . . . Madoroba ya yena lawa ndzi ma phangeke, ndzi ma tekile etikweni rakwe ivi ndzi ma (nyika) Mitinti, hosi ya le Axidodo, Padi, hosi ya Ekroni na Sillibel, hosi ya Gaza. . . . Hezekiya hi yexe . . . endzhakunyana u ndzi rhume eNinivha, muti wa mina wa vuhosi, swin’we ni titaleta ta 30 ta nsuku, titalenta ta 800 ta silivhere, maribye ya risima, nsimbi ya antimony, swiphemu leswikulu swa ribye ro ntshwuka, switshamo (leswi nghenisiweke) timondzo ta ndlopfu, switulu swa nimedu (leswi nghenisiweke) timondzo ta ndlopfu, madzovo ya tindlopfu, timhandzi ta xipalatsi, timhandzi ta box (ni) tinxaka hinkwato ta swilo swa risima, vanhwanyana va yena (n’wini), vavasati lavantsongo, vativi va vuyimbeleri va xinuna ni va xisati. Leswaku a tisa ndzuvo ni ku titsongahata tanihi hlonga, u rhumele murhumiwa wa yena (n’wini).”e Malunghana ni ndzuvo lowu wu hakerisiweke Hezekiya hi Senakeribi, Bibele yi seketela titalenta ta nsuku ta 30 kambe yi boxa titalenta ta silivhere ta 300 ntsena. Ku tlula kwalaho, yi kombisa leswaku leswi swi endleke Senakeribi a nga si xungeta Yerusalema hi nhlaselo. Eka xiviko xa Senakeribi lexi hundzeletiweke xa matimu ya Asiriya, hi xikongomelo u tshika ku boxa ku hluriwa ka yena lokukulu eYuda, loko hi vusiku byin’we ntsumi ya Yehova yi lovise masocha ya yena ya 185 000, xisweswo a boheka ku balekela endzhaku eNinivha ku fana ni mbyana leyi biweke hi ximoko. Hambi swi ri tano, rhekhodo leyi ya ku tinyungubyisa leyi tsariweke eRibyeni ra Senakeribi yi kombisa ku hlaseriwa lokukulu ka Yuda, Yehova a nga si va tlherisa Vaasiriya endzhaku ko xungeta Yerusalema.—2 Tih. 18:14; 19:35, 36.

10, 11. (a) Mapapila ya Lakixi i yini, naswona ma kombisa yini? (b) Xana ma seketela matsalwa ya Yeremiya hi ndlela yihi?

¹⁰ Mapapila Ya Lakixi. Muti wa khokholo lerikulu lowu dumeke wa Lakixi wu boxiwa makhamba yo tlula 20 eBibeleni. A wu ri tikhilomitara ta 44 evupela-dyambu bya vupela-dyambu-dzonga bya Yerusalema. Marhumbi ya ceriwile swinene. Hi 1935, ekamareni ra vulanguteri ra yindlu ya le gedeni leyi nga kambirhi, ku kumiwe swiphemu swa 18 swa ostraca kumbe swiphemu swa vumba lebyi tsariweke (swiphemu swin’wana swinharhu swi kumiwile hi 1938). Lawa ya kumiwe ya ri mapapila yo hlayanyana lama tsariweke hi tinhlanga ta Xiheveru xa khale. Nhlengeleto lowu wa 21 sweswi wu tiviwa tanihi Mapapila ya Lakixi. Lakixi a ku ri rin’wana ra makhokholo yo hetelela ya Yuda lawa a ma sivela Nebukadnetsara, leri hundzuriweke nhulu ya marhumbi lama hisiweke hi 609-607 B.C.E. Mapapila lawa ma kombisa xihatla xa minkarhi. Ma tikomba ma ri mapapila lama tsariweke hi masalela ya mavuthu yo langutela ya le Yudiya ma ya eka Yaosh, ndhuna ya nyimpi ya le Lakixi. Rin’wana ra wona (ra vu-IV) hi ku komisa ri hlayekisa xileswi: “Onge YHWH [Tetragrammaton, “Yehova”] a nga pfumelela hosi ya mina yi twa mahungu lamanene sweswi. . . . hi hlalela swikombiso swa ndzilo swa Lakixi, hi ku ya hi swikombiso hinkwaswo leswi hosi ya mina yi swi nyikaka, hi mhaka ya leswi hi nga voniki muti wa Azeka.” Loku i ku seketeriwa loku xiyekaka ka Yeremia 34:7, leyi boxaka Lakixi na Azeka tanihi miti mimbirhi yo hetelela ya makhokholo leyi saleke. Papila leri ri vonaka ri kombisa leswaku Azeka sweswi wu wile. Vito ra Xikwembu, hi xivumbeko xa Tetragrammaton, ri humelela ko tala emapapileni lawa, leswi kombisaka leswaku vito leri nge Yehova a ri tirhisiwa hi xitalo exikarhi ka Vayuda hi nkarhi wolowo.

¹¹ Papila rin’wana (ra vu-III) ri sungurisa xileswi: “Onge YHWH [hi leswaku, Yehova] a nga endla leswaku hosi yanga yi twa mahungu ya ku rhula! . . . Naswona swi vikiwile eka nandza wa wena leswaku, ‘Ndhuna ya nyimpi, Koniya n’wana Elnatani, u tile leswaku a ta ya aEgipta ni le ka Hodavhiya n’wana wa Ahiya naswona vavanuna va yena u va rhumele leswaku va ya kuma [mimphakelo] eka yena.’” Papila leri ri tikomba ri tiyisekisa leswaku Yuda ri ngirimele aEgipta ku ya kuma mpfuno, hi ku lwisana ni xileriso xa Yehova ni ku tivangela ku lovisiwa. (Esa. 31:1; Yer. 46:25, 26) Mavito Elnatani na Hoxaya, lama humelelaka eka tsalwa leri heleleke ra papila leri, na wona ma kumeka eka Yeremia 36:12 na Yeremia 42:1. Mavito man’wana manharhu lama boxiweke emapapileni na wona ma kumeka ebukwini ya Bibele ya Yeremia. I Gemariya, Neriya na Yaazaniya.—Yer. 32:12; 35:3; 36:10.f

12, 13. Mhaka ya Nabonidus yi hlamusela yini naswona ha yini yi ri ya nkoka wo hlawuleka?

¹² Mhaka Ya Nabonidus. Eka hafu yo hetelela ya lembe xidzana ra vu-19, vuyimburi ekusuhi na Baghdad byi humese swikumiwa swo tala swa swiphambati swa vumba ni maribye lama voningeleke swinene eka matimu ya Babilona wa khale. Xin’wana xa leswi a ku ri tsalwa ra nkoka swinene leri tiviwaka tanihi Mhaka Ya Nabonidus leyi sweswi yi kumekaka eMuziyama wa le Britain. Hosi Nabonidus wa Babilona a a ri tata wa mutirhi-kulobye, Belxatsara. U hanye ku tlula n’wana wakwe, loyi a dlayiweke hi vusiku lebyi mavuthu ya Korexe wa Peresi ma tekeke Babilona ha byona, October 5, 539 B.C.E. (Dan. 5:30, 31) Mhaka Ya Nabonidus, rhekhodo leyi nga ni masiku lama xiyekaka swinene ya ku wa ka Babilona, yi pfuna ku kombisa leswaku xiendlakalo lexi xi humelele hi siku rihi. Hi loku ku hundzuluxela ka xiyenge lexintsongo xa Mhaka Ya Nabonidus: “Hi n’hweti ya Tashritu [Tishri (September-0ctober)], loko Korexe a hlasela vuthu ra Akade eOpis le Tigris . . . hi siku ra vu-14, Sippar wu phangiwe handle ka nyimpi. Nabonidus u balekile. Siku ra vu-16 [October 11, 539 B.C.E., ya Julius, kumbe October 5, hi ku ya hi ya Gregory] Gobryas (Ugbaru), mufumi wa le Gutium ni vuthu ra Korexe va nghene eBabilona handle ko lwa. Endzhaku ka sweswo Nabonidus u khomiwile eBabilona loko a tlhelela (kona). . . . Hi n’hweti ya Arahshamnu [Marchesvan (October-November)], siku ra vu-3 [October 28, ya Julius], Korexe u nghene eBabilona, a andlaleriwa marhavi ya rihlaza—xiyimo xa ku ‘Rhula’ (sulmu) xi nghenisiwile emutini. Korexe u rhumele marungula eBabilona hinkwaro. Mufumi wa yena, Gobryas, u veke vafumi(-ntsongo) eBabilona.”g

¹³ Swi nga ha xiyiwa leswaku Dariyosi wa Mumeda a nga boxiwi eka mhaka leyi, naswona ku fikela sweswi a ku kona laha Dariyosi loyi a boxiwaka kona eka rihi na rihi ra matsalwa lama nga riki ya Bibele, naswona a nga boxiwi eka tsalwa rihi na rihi ra matimu ya misava ra le mahlweni ka nkarhi wa Josephus (n’wamatimu wa Muyuda wa lembe xidzana ro sungula C.E.). Hikwalaho van’wana va ringanyete leswaku kumbexana i Gobryas loyi a boxiweke eka mhaka leyi nga laha henhla. Hambi loko rungula leri nga kona malunghana na Gobryas ri tikomba ri fambelana ni leriya ra Dariyosi, ku ehleketelela ko tano a ku nge tekiwi ku ri ntiyiso.h Eka xiendlakalo xihi na xihi, matimu ya misava hi ku tiyiseka ma vula leswaku Korexe a a ri yena la xiyekaka eku hluleni ka Babilona ni leswaku endzhaku u fume kwalaho tanihi hosi.

14. I yini leswi tsariweke eRibyeni ra Korexe?

¹⁴ Ribye Ra Korexe. Endzhakunyana ka loko a sungule ku fuma tanihi hosi ya Mfumo wa Misava wa Peresi, ku hlula ka Korexe ka Babilona hi 539 B.C.E. ku tsariwile eka ribye ra vumba. Tsalwa leri ri xiyekaka na rona ri hlayisiwile eMuziyama wa le Britain. Xiyenge xa tsalwa leri hundzuluxeriweke xi ri: “Hi mina Korexe, hosi ya misava, hosi leyikulu, hosi ya le nawini, hosi ya Babilona, hosi ya Sumer na Akade, hosi ya matlhelo ya mune (ya misava), . . . ndzi tlherisele emitini [yo karhi leyi khale a yi vuriwa] yo kwetsima ehase ka Tigris, leyi swikwetsimisiso swa yona a ku ri khale swi ri marhumbi, swifaniso leswi (a swi) tshama kona ivi ndzi swi akela swikwetsimisiso leswi tiyeke. Ndzi (tlhele) ndzi hlengeleta (khale ka) vaaki va wona hinkwavo ivi ndzi (va) tlherisela tindhawu ta vona.”i

15. Ribye ra Korexe ri paluxa yini malunghana na Korexe, naswona leswi swi pfumelelana njhani na Bibele?

¹⁵ Ribye ra Korexe xisweswo ri tivisa endlelo ra hosi ra ku tlherisela vabohiwa etindhawini ta vona to sungula. Ku pfumelelana ni leswi, Korexe u humese xileriso xa yena xa leswaku Vayuda va tlhelela eYerusalema kutani va tlhela va aka yindlu ya Yehova kwalaho. Lexi tsakisaka, malembe ya 200 emahlweni, Yehova hi ku profeta u boxe Korexe tanihi loyi a a ta teka Babilona ivi a tisa ku kondleteriwa ka vanhu va Yehova.—Esa. 44:28; 45:1; 2 Tikr. 36:23.

VUYIMBURI NI MATSALWA YA VUKRISTE YA XIGRIKI

16. I yini lexi vuyimburi byi xi paluxeke mayelana ni Matsalwa ya Xigriki?

¹⁶ Hi laha byi endleke ha kona hi Matsalwa ya Xiheveru, vuyimburi byi paluxe mintirho yo tala ya mavoko leyi tsakisaka, leyi seketelaka rhekhodo leyi huhuteriweke leyi nga eMatsalweni ya Vukriste ya Xigriki.

17. Vuyimburi byi yi seketela njhani nhlamuselo ya Yesu ya xivutiso xa ndzuvo?

¹⁷ Khoyini Ya Denari Leyi Nga Ni Nhlamuselo Ya Tiberiyo. Bibele yi kombisa kahle leswaku vutirheli bya Yesu byi humelele hi nkarhi wa ku fuma ka Tiberiyo Khezari. Van’wana va vakaneti va Yesu va ringete ku n’wi phasa hi ku vutisa hi mhaka ya ku hakela ndzuvo eka Khezari. Rhekhodo yi hlayekisa xileswi: “Hi ku tiva vukanganyisi bya vona, a ku ka vona: ‘Mi ndzi ringela yini? Ndzi tiseleni denari ndzi yi vona.’ Va yi tisa. Kutani a ku ka vona: ‘Xifaniso lexi i xa mani ke? Ni vito leri i ra mani ke?’ Vona va ku: ‘I swa Khezari.’ Hiloko Yesu a ku: ‘Nyikani Khezari leswi nga swa Khezari, ni Xikwembu leswi nga swa Xikwembu.’ Kutani va hlamala ngopfu hi ku hlamula ka yena.” (Marka 12:15-17) Vayimburi va kume khoyini ya denari ya silivhere yi ri na nhloko ya Tiberiyo Khezari! Yi hangalasiwe kwalomu ka 15 C.E. Leswi swi fambisana ni nkarhi wa ku fuma ka Tiberiyo tanihi mufumi, lowu sunguleke hi 14 C.E., naswona yi nyikela nseketelo lowu engetelekeke eka rhekhodo leyi vulaka leswaku vutirheli bya Yohane Mukhuvuri byi sungule hi lembe ra vu-15 ra Tiberiyo, kumbe hi ximun’wana xa 29 C.E.—Luka 3:1, 2.

18. I xikumiwa xihi lexi tshuburiweke lexi nga malunghana na Pontiyo Pilato?

¹⁸ Tsalwa Ra Pontiyo Pilato. A ku ri hi 1961 loko xikumiwa xo sungula xa vuyimburi lexi kombetelaka eka Pontiyo Pilato xi kumeka. Lexi a ku ri ribye ro andlaleka leri kumiweke eKhezariya, leri a ri ri na vito ra Pontiyo Pilato hi Xilatini.

19. I yini lexi xa ha riki kona eAtena, lexi tiyisaka mbango wa Mintirho 17:16-34?

¹⁹ Areyopago. Pawulo u nyikele yin’wana ya tinkulumo ta yena leti dumeke swinene leti rhekhodiweke eAtena, Greece, hi 50 C.E. (Mintirho 17:16-34) Lowu a ku ri nkarhi lowu Vaatena van’wana va khomeke Pawulo ivi va n’wi yisa eAreyopago. Areyopago kumbe Xitsunga xa Ares (Xitsunga xa Mars), i vito ra xitsunga xa rivala, xa maribye, xo tlakuka timitara ta kwalomu ka 113, evupela-dyambu-n’walungu bya Acropolis ya le Atena. Switepisi leswi endliweke eribyeni swi ku yisa ehenhla, laha mabence yo khwaxa, lama endliweke hi maribye, lama vumbaka matlhelo manharhu ya xikwere ma nga ha voniwaka ni sweswi. Areyopago ya ha ri kona, ku pfumelelana ni mbango lowu rhekhodiweke eBibeleni wa nkulumo ya Pawulo ya matimu.

20. Xana Xivurha xa Titus xi ya emahlweni xi tiyisa yini, naswona hi ndlela yihi?

²⁰ Xivurha Xa Titus. Yerusalema ni tempele ya wona swi lovisiwe hi Varhoma ehansi ka Titus, hi 70 C.E. Lembe leri landzeleke, eRhoma, Titus u tlangele ku hlula ka yena, swin’we ni tata wakwe, Mufumi Vespasian. Vakhotsiwa va 700 lava hlawuriweke va Vayuda va machisiwile enxaxamelweni wa ku hlula. Tinhundzu ta leswi phangiweke enyimpini na tona a ku machiwa na tona, ku katsa ni rifuwo ra le tempeleni. Titus hi yexe u ve mufumi, a tirhisa sweswo ku sukela hi 79 ku ya eka 81 C.E., naswona endzhaku ka rifu rakwe muako lowukulu wa xitsundzuxo, Xivurha xa Titus, wu hetiwile ni ku nyiketeriwa eka divo Tito (eka Titus la gandzeriwaka). Nxaxamelo wa yena wa ku hlula wu yimeriwa hi xifaniso lexi nga ekhumbini, lexi endliweke eka tlhelo rin’wana ni rin’wana ra ndlela yo nghena exivurheni. Eka tlhelo lerin’wana ku kombisiwe masocha ya Rhoma, ma khome matlhari yo pfumala tinhloko naswona ma rhwexiwa tiharhi, ma rhwele fenichara yo kwetsima yo huma etempeleni ya le Yerusalema. Leswi swi katsa xitlhoma-rivoni xa marhavi ya nkombo ni tafula ra xinkwa xa xikombiso, laha tinanga to kwetsima ti vonakaka ti ri ehenhla ka rona. Xifaniso lexi nga etlhelo lerin’wana ra ndlela xi kombisa Titus la hluleke a yime egolonyini leyi kokiwaka hi tihanci ta mune, leyi fambisiwaka hi wansati la yimelaka muti wa Rhoma.j Lembe na lembe magidi ya vavalangi va languta Xivurha lexi xa ku hlula xa Titus, lexi xa ha yimeke eRhoma tanihi vumbhoni lebyi nga kanakanisiki bya ku hetiseka ka vuprofeta bya Yesu ni ku humesiwa loku chavisaka ka ku avanyisa ka Yehova ehenhla ka Yerusalema la xandzukaka.—Mat. 23:37–24:2; Luka 19:43, 44; 21:20-24.

21. (a) Vuyimburi byi tirhisane njhani ni ku tshuburiwa ka matsalwa? (b) Hi rihi langutelo lerinene ro va na rona ehenhleni ka vuyimburi?

²¹ Hi laha ku kumiwa ka matsalwa ya khale swi pfuneke ha kona ku kondletela tsalwa leri tengeke, ro sungula ra Bibele, ni ku kumiwa ka mintirho yo tala ya vutshila hakanyingi ku kombise leswaku swilo leswi boxiweke etsalweni ra Bibele swa tshembeka hi tlhelo ra matimu, ra nxaxamelo wa nkarhi ni ra ntivo-misava, ku ya fika eka vuxokoxoko lebyintsongo swinene. Hambi swi ri tano, a ku ta va xihoxo ku fikelela makumu ya leswaku vuyimburi byi pfumelelana ni Bibele etimhakeni hinkwato. Ku fanele ku tsundzukiwa leswaku vuyimburi a hi dyondzo leyi pfumalaka xihoxo. Swikumiwa swa vuyimburi swi hlamuseriwa hi vanhu, naswona tin’wana ta tinhlamuselo leti ti cincile nkarhi na nkarhi. Vuyimburi minkarhi yin’wana byi nyikele nseketelo lowukulu eka ntiyiso wa Rito ra Xikwembu. Ku tlula kwalaho, hi laha mufi Nkulukumba Frederic Kenyon, mufambisi ni mukongomisi-nkulu wa vuhlayiselo bya tibuku bya Muziyama ya le Britain hi malembe yo tala a vuleke ha kona, vuyimburi byi kombise Bibele yi ri “leyi twisisekaka swinene hi ku tiva swinene masungulo ni mbango wa yona.”k Kambe ripfumelo ri fanele ri ya eBibeleni, hayi eka vuyimburi.—Varhoma 10:9; Vahev. 11:6.

22. I vumbhoni byihi lebyi nga ta kambisisiwa eka dyondzo leyi landzelaka?

²² Bibele yi na vumbhoni lebyi nga kanakanisiki eka yona hi yoxe bya leswaku hakunene i “Rito [leri tshembekaka] ra Xikwembu le[x]i hanyaka, le[x]i tshamaka hi masiku hinkwawo,” hi laha hi nga ta vona ha kona eka dyondzo leyi landzelaka.—1 Pet. 1:23.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 333]

Ribye ra Mowabu

Ku kurisiwa ka Tetragrammaton, leyi humelelaka eka matsalelo ya khale, eka ntila wa vu-18, exineneni

[Xifaniso lexi nga eka tluka 334]

Ribye ra Hosi Senakeribi

[Xifaniso lexi nga eka tluka 335]

Mhaka Ya Nabonidus

[Xifaniso lexi nga eka tluka 336]

Khoyini ya denari leyi nga ni nhlamuselo ya Tiberiyo

[Xifaniso lexi nga eka tluka 337]

Xivurha xa Titus

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 337]

Vanyiki va Swifaniso eka Dyondzo 9 va xaxametiwe hi tluka:

tluka 333, Musée du Louvre, Paris;

tluka 334, Courtesy of the Oriental Institute, University of Chicago;

tluka 335, Courtesy of the Trustees of The British Museum;

tluka 336, Courtesy of the Trustees of The British Museum.