Tertiyo—Matsalana Wo Tshembeka Wa Pawulo

TERTIYO a a langutane ni ntirho wo nonon’hwa. Muapostola Pawulo a a lava ku n’wi tirhisa tanihi matsalana wa yena loko a tsalela Vakreste-kulobye va le Rhoma papila ro leha. Lowu a wu ta va ntirho wo nonon’hwa.

Hikwalaho ka yini a swi nonon’hwa swonghasi ku va matsalana eka lembe-xidzana ro sungula C.E.? Xana ntirho wolowo a wu endlisiwa ku yini? Xana hi swihi switirho swo tsala leswi a swi tirhisiwa enkarhini wolowo?

Vamatsalana Va Le Minkarhini Ya Khale

Endhawini ya Greece na Rhoma wa khale, a ku ri ni tinxaka to hambana-hambana ta vamatsalana. Vavanuna van’wana a va tirha tanihi vamatsalana va mfumo—vatirhi va tiko lava nga ni swikhundlha swa le henhla lava a va tirha etindhawini ta vachanselara. Nakambe a ku ri ni vamatsalana va mani na mani lava a va tirhela vaaki etindhawini ta vuxaviselo. Vamatsalana lava nga riki va mfumo (lava hakanyingi a va ri mahlonga) a va xaviwa hi van’wankumi. Kutani, nakambe a ku ri ni vanghana lava a va tsakela ku tsalela van’wana mapapila. Hi ku ya hi xidyondzi E. Randolph Richards, vuswikoti bya vamatsalana lava lava nga riki vatirhela-mfumo “a byi hambana hi ku ya hi vutivi lebyi nga nyawuriki bya ririmi kumbe ndlela ya matsalelo swin’we ni vutlharhi lebyikulu byo tsala papila leri twisisekaka, lerinene, ni leri tsakisaka hi xihatla.”

I vamani lava a va fanele va tirhisa vamatsalana? Xo sungula, hi lava a va nga koti ku hlaya ni ku tsala. Mintwanano yo tala ya mapapila ya swa mabindzu eminkarhini ya khale a yi endliwa hi matsalwa laha matsalana a tiyisekisa leswaku hi yena la tsaleke papila rero hikwalaho ka leswi munhu loyi a n’wi tholeke a nga swi kotiki ku tsala. Xivangelo xa vumbirhi xo thola matsalana xi kombisiwe epapileni leri humaka eThebes, le Egipta. Loko ri tsaleriwa Vaasklepiades, ri gimete hi ku: “Eumelus, n’wana Herma, a a ri yena la n’wi tsalela . . . hikuva u tsala hi ku nonokanyana.”

Kambe, ku va ni vutivi byo hlaya ni ku tsala a swi tikombi ku ri yona mhaka-nkulu ya ku tirhisiwa ka matsalana. Hi ku ya hi muhlamuseri wa Bibele John L. McKenzie, “kumbexana ku saseka ka tsalwa a ku nga ri nchumu lowukulu, kambe nchumu lowukulu a ku ri ku saseka ka matsalelo ya rona, kumbexana ni hikwalaho ka ku basa ka rona” leswi a swi kucetela vanhu leswaku va rhandza mintirho ya vamatsalana. Hambi ku ri lava dyondzekeke, ku tsala a ku ri nchumu wo tika, ngopfu-ngopfu laha a ku laveka matsalwa lama rungulaka mhaka hi vuenti. Xidyondzi J. A. Eschlimann xi vula leswaku un’wana ni un’wana loyi a a ta swi kota ku endla tano “a a tshika ntirho lowu hi ku swi rhandza, a endla leswaku mahlonga ma va wona lama wu khathalelaka, vatsari lava swi thwaseleke.” Ku engetela kwalaho, swa twisiseka leswaku hikwalaho ka yini vanhu a va nga swi rhandzi ku titsalela mapapila ya vona loko va anakanya hi switirhisiwa swa kona ni swiyimo swa kona.

Hi ntolovelo nchumu lowu a wu tirhiseriwa ku tsala eka lembe-xidzana ro sungula C.E. a ku ri jekejeke. A ku kumiwa tintambhu to lala eka ximilana lexi hi ku xi vandla endzeni ka swikundzu swa xona leswo leha. A ku andlariwa leyara leyi nga ni tintambhu. Leyara yin’wana a yi vekiwa etikhonweni ta le xineneni ehenhla ka leyara leyo sungula. Tileyara letimbirhi a ti khandliwa leswaku ti damarhelana, ti endla “phepha.”

A swi nga olovi ku tsalela eka phepha leri. A ri khwaxa ri tlhela ri tsindziyela. Hi ku ya hi xidyondzi lexi vuriwaka Angelo Penna “tinyama ta jekejeke to olova a ti endla leswaku inki yi kota ku hangalaka, ngopfu-ngopfu eswivandleni leswitsongo leswi a swi kumeka exikarhi ka tintambu leto lala.” Kumbexana matsalana a a tirha a tshame ehansi a be xitseve a khome phepha ebodweni hi voko rin’we. Loko a pfumala ntokoto kumbe nchumu lowu a tsalela eka wona wo ka wu nga tiyanga kahle, xitsalo xa yena xa risiva kumbe rihlanga, a xi ta boxa jekejeke leri, kutani phepha ri handzuka kumbe vutsari bya kona byi nga hlayeki kahle.

Inki a yi endliwa hi ku hlanganisa nsiti ni nhlaka. A yi xavisiwa yi ri magadi, a yi fanele yi pfanganisiwa ni mati exibyeni xo hlanganisela inki emahlweni ko va yi tirhiseriwa ku tsala. Xin’wana xa switirho leswi kumbexana matsalana wo tanihi Tertiyo a boheka ku va na xona a ku ri mukwana wo vatla xo tsala xa rihlanga ni xiponci xo tsakama leswaku a sula lomu a endleke swihoxo. Xin’wana ni xin’wana a xi fanele xi tsariwa hi vurhonwana. Xisweswo ku tsala a ku endliwa hi ndlela yo nonoka ni leyi nonon’hwaka.

‘Mina Tertiyo, Ndza Mi Rungula’

Man’wana ya marungula lawa ma katsiweke emakumu ka papila leri yaka eka Varhoma hi lawa ya matsalana wa Pawulo, loyi a tsaleke a ku: “Mina Tertiyo, mutsari wa papila leri, ndza mi rungula hi vito ra Hosi.” (Varhoma 16:22) Lexi i xiendlakalo xin’we ematsalweni ya Pawulo laha ku boxiwaka un’wana wa vamatsalana va yena hi ku kongoma.

A hi tivi swo tala hi Tertiyo. Hikwalaho ka ku xeweta ka yena “hi vito ra Hosi,” hi nga ha gimeta hi leswaku a a ri Mukreste la tshembekeke. Kumbexana a a ri xirho xa vandlha ra le Korinto naswona swi nga endleka leswaku a a tiva Vakreste vo tala eRhoma. Mudyondzi wa Bibele Giuseppe Barbaglio u ringanyeta leswaku Tertiyo a a ri hlonga kumbe munhu la ntshunxekeke. Hikwalaho ka yini? Xo sungula, hikwalaho ka leswi “hi ntolovelo vamatsalana va le nkarhini wolowo a va ri va ntlawa lowu; naswona hikwalaho ka vito ra yena ra Xilatini . . . a a toloveleke swinene exikarhi ka mahlonga ni vanhu lava ntshunxekeke.” Barbaglio u ri, “Hikwalaho, a a nga ri mutsari wa vuswikoti ‘la yimaka ni tlhelo ro karhi,’ a a ri mutirhi-kulobye loyi a pfuneke Pawulo hi ndlela leyi leswaku a hlengeleta tsalwa leri ro leha ni leri nyikaka vutlharhi swinene: ku nga ntirho wa risima, lowu endleke leswaku Pawulo a hlayisa nkarhi ni ku ka a nga karhali.”

Hakunene ntirho lowu wa Tertiyo i wa risima. Baruku a a endlela Yeremiya ntirho lowu fanaka, hilaha Silvano a endleleke Petro hakona. (Yeremiya 36:4; 1 Petro 5:12) Mayana lunghelo ronghasi leri vatirhi-kulobye volavo a va ri na rona!

Ku Tsalela Varhoma

Papila leri yaka eka Varhoma ri tsariwe hi nkarhi lowu Pawulo a ri n’wendzi wa Gayo, kumbexana a ri le Korinto. A ku ri kwalomu ka 56 C.E., hi nkarhi wa riendzo ra muapostola ra vunharhu ra vurhumiwa. (Varhoma 16:23) Hambileswi hi swi tivaka kahle leswaku Pawulo u tirhise Tertiyo tanihi matsalana wakwe leswaku a tsala papila leri, a hi swi tivi swinene leswaku a a n’wi tirhisa hi ndlela yihi. Ku nga khathariseki ndlela leyi a yi tirhisa, ntirho a wu ta va wu nga endliwanga hi ku olova. Kambe hi nga tiyiseka hi leswi: Kukotisa Bibele hinkwayo, papila ra Pawulo leri yaka eka Varhoma ri “huhutiwile hi Xikwembu.”—2 Timotiya 3:16, 17.

Loko ku hetiwe papila leri, Tertiyo na Pawulo va tsale magidi ya marito, va ri karhi va tirhisa malapi yo tala ya jekejeke. Endzhaku ko ma damarheta ndhawu yin’we ematlhelo, malapi lawa ma endle tsalwa-songwa, leri kumbexana a ri lehe kwalomu ka timitara tinharhu ku ya eka mune. Papila leri ri songiwe hi vurhonwana kutani ri lemeriwa. Swi tikomba onge Pawulo u ri nyike Febe, makwerhu wa xisati wa le Kenikreya, loyi a ri ekusuhi ni ku khoma riendzo ro ya eRhoma.—Varhoma 16:1, 2.

Ku sukela hi lembe-xidzana ro sungula, maendlelo lama tirhisiwaka ku tsala ma cince swinene. Kambe hi malembe-xidzana layo tala, Xikwembu xi hlayise papila leri yaka eka Vakreste va le Rhoma. Mayana ndlela leyi hi nkhensaka ha yona leswi xiyenge lexi xi nga xiphemu xa Rito ra Yehovha, leri tsariweke hi ku pfuniwa hi matsalana wa Pawulo wo tshembeka Tertiyo la gingiritekaka!