Rito Ra Yehovha Ra Hanya
Tinhla-nkulu Ta Buku Ya Hosiya
VUGANDZERI bya ntiyiso a byi nga ha ri kona emfun’weni wa le n’walungwini wa tinyimba ta khume ta Israyele. Loko ka ha fuma Yerobuwamu wa Vumbirhi, tiko ra Israyele a ri nyukile hi rifuwo, kambe rifuwo rero ri dzudzekile endzhakunyana ka rifu ra yena. Ku landzele nkarhi wa hasahasa etikweni. Eka tihosi ta tsevu leti tlhandlameke, mune wa tona ti dlayiwile. (2 Tihosi 14:29; 15:8-30; 17:1-6) Ntirho wa Hosiya wo profeta lowu tekeke malembe ya 59, lowu sunguleke hi 804 B.C.E., wu ye emahlweni kukondza ku fika nkarhi lowu wa hasahasa.
Ndlela leyi Yehovha a titweke ha yona hi rixaka ra Israyele leri hambukeke yi kombisiwe kahle hi leswi endlekeke evukatini bya Hosiya. Rungula ra Hosiya ri malunghana ni ku paluxiwa ka xidyoho xa tiko ra Israyele ni vuprofeta bya ku avanyisiwa ka rona swin’we ni mfumo wa Yuda. Hosiya u tsale timhaka leti hinkwato ebukwini leyi vitaniwaka hi vito ra yena, a tirhisa marito ya musa ni mavulavulelo lama nga ni matimba lama vekaka mhaka erivaleni. Leswi yi nga xiphemu xa Rito ra Xikwembu leri huhuteriweke, rungula ra yona ra hanya naswona ri ni matimba.—Vaheveru 4:12.
“TEKA NSATI WA VUMBHISA”
Yehovha u byele Hosiya a ku: “Famba, u ya teka nsati wa vumbhisa.” (Hosiya 1:2) Hosiya u teke Gomere, kutani va va na n’wana wa mufana. Handle ko kanakana, vana vambirhi lava landzeleke u va tswalele evuoswini. Tinhlamuselo ta mavito ya vona, Lo-ruhama na Lo-ami, ti kombetela emhakeni ya ku va Yehovha a tshike ku kombisa tiko ra Israyele tintswalo kutani a fularhela vanhu va yena lava nga tshembekiki.
Kahle-kahle Yehovha u titwe njhani hi vanhu va yena lava xandzukeke? U byele Hosiya a ku: “Tlhela u famba, u ya rhandza wansati la rhandziwaka hi nakulobye, loyi a endlaka vuoswi, ku fana ni le ka rirhandzu ra Yehovha eka vana va Israyele loko va hundzulukela eka swikwembu swin’wana.”—Hosiya 3:1.
Tinhlamulo Ta Swivutiso Swa Matsalwa:
1:1—Ha yini Hosiya a vulavule hi tihosi hinkwato ta mune leti fumeke eYuda hi nkarhi wa ku profeta ka yena kambe a vulavula hi hosi yin’we ntsena ya le Israyele? Hikuva tihosi leti humaka enxaxamelweni wa ndyangu wa Davhida a ti tekiwa ti ri tona ntsena leti fanelekaka ku va tihosi ta vanhu va Xikwembu lava hlawuriweke. Tihosi ta le mfun’weni wa le n’walungwini a ti nga ri ta nxaxamelo wa ndyangu wa Davhida, kasi ta le Yuda a ti huma eka wona.
1:2-9—Xana Hosiya u teke nsati la nga mbhisa hakunene? Ina, entiyisweni Hosiya u teke wansati loyi endzhakunyana a veke muoswi. Muprofeta a nga vulanga nchumu lexi kombisaka leswaku leswi a swi vuleke hi vutomi bya ndyangu wa yena a ku ri norho kumbe xivono.
1:7—Yindlu ya Yuda yi kombiwe musa yi tlhela yi ponisiwa rini? Leswi swi hetiseke hi 732 B.C.E., enkarhini wa Hosi Hezekiya. Hi nkarhi wolowo, Yehovha u herise nxungeto wa Asiriya eYerusalema hi ku endla leswaku ntsumi yin’we yi dlaya mavuthu ya valala ya 185 000 hi vusiku byin’we. (2 Tihosi 19:34, 35) Hikwalaho Yehovha u kutsule tiko ra Yuda, ku nga ri “hi vurha kumbe hi banga kumbe hi nyimpi, hi tihanci kumbe hi vagadi va tihanci,” kambe hi ntsumi.
1:10, 11—Leswi mfumo wa le n’walungwini wa Israyele wu lovisiweke hi 740 B.C.E., vana va Israyele a va ta “hlengeletana hi vun’we” njhani ni vana va Yuda? Vanhu vo tala lava a va tshama emfun’weni wa le n’walungwini va sukile va ya tshama eYuda emahlweni ka ku va vaaki va tiko ra Yuda va yisiwa evukhumbini eBabilona hi 607 B.C.E. (2 Tikronika 11:13-17; 30:6-12, 18-20, 25) Exikarhi ka Vayuda lava humeke evuhlongeni va tlhelela etikweni ra rikwavo hi 537 B.C.E., a ku ri ni vatukulu va vanhu lava a va tshama emfun’weni wa le n’walungwini wa Israyele.—Ezra 2:70.
2:21-23—I yini leswi a swi profetiwa hi marito ya Yehovha lama nge: “Kunene ndzi ta n’wi byala [Yizriyele] kukota mbewu emisaveni, ndzi ta [n’wi] kombisa tintswalo”? Vito ra n’wana wa jaha wa mativula wa Hosiya la velekiweke hi Gomere a ku ri Yizriyele. (Hosiya 1:2-4) Nhlamuselo ya vito rero, “Xikwembu Xi Ta Byala Mbewu,” a ku ri vuprofeta lebyi vulavulaka hi ku hlengeletiwa ka masalela lama tshembekaka hi Yehovha hi 537 B.C.E. ni ku ma byala tanihi mbewu eYuda. Tiko rero leri tshameke ri ri rhumbi ku ringana malembe ya 70 se a ri ta humesa mavele, vhinyo yo tsokombela ni mafurha. Hi ndlela yo tlhokovetsela, vuprofeta lebyi byi kombisa leswaku swilo leswi leswinene a swi ta kombela misava leswaku yi nona, naswona misava a yi ta kombela matilo leswaku ma nisa mpfula. Kutani matilo a ma ta kombela Xikwembu leswaku xi tisa mapapa ya mpfula. Sweswo hinkwaswo a swi ta endliwa hi xikongomelo xo khathalela swinene swilaveko swa masalela lama vuyeke hi le vuhlongeni. Muapostola Pawulo na Petro va tirhise Hosiya 2:23 loko va vulavula hi ku hlengeletiwa ka masalela ya Israyele wa moya.—Varhoma 9:25, 26; 1 Petro 2:10.
Leswi Hi Swi Dyondzaka:
1:2-9; 3:1, 2. Anakanya hi ku tinyiketela loku Hosiya a ku kombiseke hi ku hambeta a tshama ni nsati wa yena leswaku a yingisa Xikwembu! Malunghana ni ku endla ku rhandza ka Xikwembu, hi tiyimisele ku fika kwihi ku tshika swilo leswi hi swi rhandzaka swinene?
1:6-9. Yehovha u venga vuoswi bya moya ku fana ni vuoswi bya nyama.
1:7, 10, 11; 2:14-23. Leswi Yehovha a swi profeteke hi Israyele na Yuda swi hetisekile. Rito ra Yehovha minkarhi hinkwayo ra hetiseka.
2:16, 19, 21-23; 3:1-4. Yehovha u tiyimiserile ku rivalela lava hundzukaka swi suka embilwini. (Nehemiya 9:17) Ku fana na Yehovha, hi fanele hi va ni ntwela-vusiwana ni tintswalo loko hi tirhisana ni van’wana.
“YEHOVHA U TENGA NANDZU”
“Yehovha u tenga nandzu ni vaaki va tiko.” Ha yini? Hikuva “ku hava ntiyiso ni musa wa rirhandzu ni ku tiva Xikwembu etikweni.” (Hosiya 4:1) Vanhu lava xandzukeke va le Israyele va endle swiendlo swa vukanganyisi, ku halata ngati naswona va endle vumbhisa bya nyama ni bya moya. Ematshan’weni yo lava mpfuno eka Xikwembu, “va vitane Egipta; va ye eAsiriya.”—Hosiya 7:11.
Yehovha u vule xigwevo xa yena a ku: “Israyele u fanele a mitiwa.” (Hosiya 8:8) Mfumo wa Yuda a wu ri ni nandzu. Hosiya 12:2 yi ri: “Yehovha u n’wi vona nandzu Yuda, naswona u endla leswaku Yakobe a tihlamulela hi ku ya hi tindlela ta yena; u ta n’wi tlherisela hi ku ya hi swiendlo swa yena.” Kambe a va ta tlhelela etikweni ra rikwavo hakunene hikuva Xikwembu xi tshembisile: “Ndzi ta va kutsula evokweni ra Sheol; ndzi ta va kutsula eku feni.”—Hosiya 13:14.
Tinhlamulo Ta Swivutiso Swa Matsalwa:
6:1-3—I mani loyi a a vula marito lawa: “Tanani, a hi tlheleleni eka Yehovha”? Swi tikomba onge Vaisrayele lava nga tshembekangiki a va khutazana ku tlhelela eka Yehovha. Loko va swi endlile sweswo, kahle-kahle a va tiendla onge va hundzukile. Tintswalo ta vona ta rirhandzu a ti ri ta xinkarhana ku fana ni “mapapa ya nimixo . . . ni mberha leyi sukaka ka ha ri mpundzu.” (Hosiya 6:4) Hi hala tlhelo, swi nga ha endleka ma vuriwe hi Hosiya a kombela vanhu leswaku va tlhelela eka Yehovha. Ku nga khathariseki leswaku ma vuriwe hi mani, vaaki lava hambukeke va mfumo wa Israyele wa tinyimba ta khume a va fanele va hundzuka swi huma embilwini kutani va tlhelela eka Yehovha hakunene.
7:4—Vaisrayele lava a va ri vaoswi a va fana ni “khele ra ndzilo lowu tshiveriwaka” hi ndlela yihi? Xifananiso lexi xi kombisa ndlela leyi ku navela ko biha a ku dzike ha yona etimbilwini ta vona.
Leswi Hi Swi Dyondzaka:
4:1, 6. Loko hi lava ku tshama hi ri karhi hi tsakeriwa hi Yehovha, hi fanele hi hambeta hi dyondza hi yena kutani hi tirhisa leswi hi swi dyondzaka.
4:9-13. Lava va tikhomaka hi ndlela yo biha hi tlhelo ra rimbewu va tlhela va hlanganyela evugandzerini lebyi thyakeke va ta tihlamulela eka Yehovha.—Hosiya 1:4.
5:1. Lava va rhangelaka exikarhi ka vanhu va Xikwembu va fanele va fularhela vugwinehi hi ku helela. Loko swi nga ri tano va nga yenga van’wana leswaku va hlanganyela evugandzerini bya mavunwa, xisweswo va va ‘xirimbana ni rikoka’ eka vona.
6:1-4; 7:14, 16. Ku vula hi nomu ntsena leswaku wa hundzuka i vukanganyisi naswona a swi pfuni nchumu. Leswaku mudyohi a kuma tintswalo ta Xikwembu, u fanele a kombisa leswaku wa hundzuka swi huma embilwini, a swi kombisa hi ku tlhelela eka nchumu lowu “tlakukeke,” hileswaku eka muxaka wa vugandzeri lebyi tlakukeke. Swiendlo swa yena swi fanele swi fambisana ni mimpimanyeto ya Xikwembu leyi tlakukeke.—Hosiya 7:16, nhlamuselo ya le hansi ya NW.
6:6. Ku hanya hi xidyoho swi kombisa leswaku a hi xi rhandzi Xikwembu. Ku hava magandzelo ya moya lama nga lulamisaka xiyimo xo tano.
8:7, 13; 10:13. Nsinya wa nawu lowu nge “xin’wana ni xin’wana lexi munhu a xi byalaka, u ta tlhela a tshovela xona” wu tikombe wu ri ntiyiso eka Vaisrayele lava a va gandzela swifaniso.—Vagalatiya 6:7.
8:8; 9:17; 13:16. Vuprofeta lebyi vulavulaka hi mfumo wa le n’walungwini byi hetiseke loko ntsindza wa wona, ku nga Samariya, wu tekiwa hi tiko ra Asiriya. (2 Tihosi 17:3-6) Hi nga tiyiseka leswaku Xikwembu xi ta endla xi tlhela xi hetisisa leswi xi swi vuleke.—Tinhlayo 23:19.
8:14. Yehovha u rhumele “ndzilo emitini ya [Yuda]” hi 607 B.C.E. hi ku tirhisa Vababilona, a endla leswaku Yerusalema ni tiko ra Yuda swi va rhumbi hilaha a swi profetiwe hakona. (2 Tikronika 36:19) Rito ra Xikwembu ra hetiseka minkarhi hinkwayo.—Yoxuwa 23:14.
9:10. Hambileswi Vaisrayele a va tinyiketele eka Xikwembu xa ntiyiso, “va ye eka Bali wa Peyori, va tinyiketela eka nchumu lowu nyumisaka.” Hi ta va hi tlharihile loko ho dyondza swo karhi eka xikombiso xa vona xo biha kutani hi tivonela leswaku hi nga tshiki ku tinyiketela ka hina eka Yehovha.—1 Vakorinto 10:11.
10:1, 2, 12. Hi fanele hi gandzela Xikwembu hi mbilu leyi nga riki na vukanganyisi. Loko ‘hi tibyalela mbewu hi ku lulama, hi tshovela hi ku fambisana ni musa wa rirhandzu wa Xikwembu.’
10:5. Beta-avheni (leswi vulaka “Yindlu Leyi Twisanaka Ku Vava”) i vito ro poyila leri nyikiweke Bethele (leswi vulaka “Yindlu Ya Xikwembu”). Loko xifaniso xa rhole xa le Beta-avheni xi yisiwe evuhlongeni, vaaki va le Samariya va ririle hileswi a va lahlekeriwe hi nchumu lowu a va wu gandzela. I vuphukuphuku hakunene ku tshemba xifaniso lexi nga hanyiki lexi tsandzekaka ku tisirhelela!—Pisalema 135:15-18; Yeremiya 10:3-5.
11:1-4. Minkarhi hinkwayo Yehovha u tirhisana hi ndlela ya rirhandzu ni vanhu va yena. Ku titsongahata eka Xikwembu a swi tiki.
11:8-11; 13:14. Rito ra Yehovha malunghana ni ku vuyeteriwa ka vanhu va yena evugandzerini bya ntiyiso ‘a ri tlhelelanga eka yena ri nga ri na vuyelo.’ (Esaya 55:11) Hi 537 B.C.E., vuhlonga bya le Babilona byi herile naswona masalela ma tlhelele eYerusalema. (Ezra 2:1; 3:1-3) Xin’wana ni xin’wana lexi Yehovha a xi vuleke hi ku tirhisa vaprofeta va yena xi ta hetiseka hambi ko ba lexi dumaka.
12:6. Hi fanele hi tiyimisela swinene ku kombisa musa wa rirhandzu, ku va ni vululami ni ku tshemba Yehovha minkarhi hinkwayo.
13:6. Vaisrayele “va enerisekile kutani mbilu ya vona yi tsaka. Hi yona mhaka leyi va . . . rivaleke [Yehovha].” Hi fanele hi tivonela eka mboyamelo wihi na wihi wa ku titlakusa.
“TINDLELA TA YEHOVHA I TINENE”
Hosiya u khongoterile: “Vuya, Wena Israyele, eka Yehovha Xikwembu xa wena, hikuva u khunguvanyekile exihoxweni xa wena.” U khutaze vanhu ku byela Yehovha va ku: “Onge u nga rivalela xihoxo; u amukela leswinene, kutani hina hi ta nyikela swinkunzana swa milomu ya hina.”—Hosiya 14:1, 2.
Mudyohi la hundzukeke u fanele a ta eka Yehovha, a amukela tindlela ta yena, kutani a nyikela switlhavelo swo dzunisa eka yena. Ha yini? Hikuva “tindlela ta Yehovha i tinene, naswona lavo lulama hi vona lava va nga ta famba eka tona.” (Hosiya 14:9) Ha tsaka swinene leswi vo tala “kunene va [nga] ta ta eka Yehovha va rhurhumela ni le ka vunene bya yena exiphen’wini xo hetelela xa masiku”!—Hosiya 3:5.
[Xifaniso eka tluka 15]
Vutomi bya ndyangu bya Hosiya byi kombise ndlela leyi Yehovha a a tirhisana ha yona ni Vaisrayele
[Xifaniso eka tluka 17]
Mfumo wa Israyele wa tinyimba ta khume wu hele loko ku lovisiwa Samariya hi 740 B.C.E.