nchavo, naswona xi ungameriwa hi swikwembu ni mademona lama nga ni matimba lamakulu ni tihanyi.” (The Religion of Babylonia and Assyria, Boston, 1898, Morris Jastrow, Jr., tl. 581) Vumbhoni byo sungula bya mhaka ya tihele ta Vujagana byi kumeka evukhongerini bya Egipta wa khale. (The Book of the Dead, New Hyde Park, N.Y., 1960, leyi nga ni xingheniso xa E. A. Wallis Budge, matl. 144, 149, 151, 153, 161) Vubudha, lebyi sunguleke eka lembe-xidzana ra vu-6 B.C.E., hi ku famba ka nkarhi byi sungule ku vulavula hi tihele leti hisaka ni leti titimelaka. (The Encyclopedia Americana, 1977, Vhol. 14, tl. 68) Swifaniso swa tihele leswi kombisiwaka etikerekeni ta Khatoliki eItaly swi sukela eka vanhu va le Etruria ya khale.—La civiltà etrusca (Milan, 1979), Werner Keller, tl. 389.

Kambe timitsu ta xiviri ta dyondzo leyi leyi delelaka Xikwembu ti ente ku tlurisa. Mianakanyo yo homboloka leyi yelanaka ni tihele ta nxaniso yi lumbeta Xikwembu naswona yi huma eka mulumbeti lonkulu wa Xikwembu (Diyavulosi, vito leri vulaka “Mulumbeti”), loyi Yesu Kreste a n’wi vitaneke “tata wa mavunwa.”—Yoh. 8:44.

Tiholideyi

Nhlamuselo: I masiku lawa hi ntolovelo ku wisiwaka entirhweni kumbe exikolweni leswaku ku tsundzukiwa xiendlakalo xo karhi. Masiku yo tano ma nga ha va minkarhi ya minkhuvo ya ndyangu kumbe ya vaaka-tiko. Lava hlanganyelaka eka yona va nga ha yi languta tanihi ya vukhongeri kumbe yi ri ya timhaka ta vanhu kumbe ta tiko.

Xana Khisimusi i xiendlakalo lexi sekeriweke eBibeleni?

Siku ra xiendlakalo lexi

Cyclopædia ya M’Clintock na Strong yi ri: “Ku tlangeriwa ka Khisimusi a ku simekiwanga hi Xikwembu, naswona a ku humi kona eka [Testamente Leyintshwa]. Siku ra ku tswariwa ka Kreste a ri kumiwi eka [Testamente Leyintshwa], kumbe ebukwini yihi na yihi.”—(New York, 1871), Vhol. II, tl. 276.

Luka 2:8-11 yi kombisa leswaku varisi a va ri emadyelweni ni vusiku enkarhini wa ku tswariwa ka Yesu. Buku leyi nge Daily Life in the Time of Jesus yi ri: “Mintlhambi . . . a yi tshama yi pfaleriwile hi xixika; kutani ha leswi ntsena, hi nga vona leswaku siku leri tolovelekeke ra Khisimusi, hi xixika, a ri nge vi rona, tanihi leswi Evhangeli yi vulaka leswaku varisi a va ri emadyelweni.”—(New York, 1962), Henri Daniel-Rops, tl. 228.

The Encyclopedia Americana yi hi byela leswi: “Xivangelo xo vula leswaku December 25 i siku ra Khisimusi a xi twali kahle, kambe hakanyingi ku vuriwa leswaku siku leri ri hlawuleriwe leswaku ri fambelana ni minkhuvo ya vuhedeni leyi a yi va kona hi xixika, loko masiku ma sungula ku leha, leswaku ku tlangeriwa ‘ku tswariwa lokuntshwa ka dyambu.’ . . . Saturnalia ya Marhoma (nkhuvo lowu a wu nyiketeriwe eka Saturn, xikwembu xa vurimi, ni le matimbeni lama pfuxetiweke ya dyambu), na yona a yi endliwa hi nkarhi lowu, naswona mikhuva yin’wana ya Khisimusi ku anakanyiwa leswaku yi huma eka nkhuvo lowu wa khale wa vuhedeni.”—(1977), Vhol. 6, tl. 666.

New Catholic Encyclopedia ya pfumela: “Siku ra ku velekiwa ka Kreste a ri tiviwi. Tievhangeli a ti boxi siku kumbe n’hweti . . . Hi ku ya hi mavonelo lama ringanyetiweke hi H. Usener . . . ma tlhela ma amukeriwa hi swidyondzi swo tala namuntlha, ku tswariwa ka Kreste ku nyikiwe siku ra xixika laha siku ri komeke (December 25 eka khalendara ya Julius, January 6 eka ya le Egipta), hikuva hi siku leri, loko dyambu ri sungula ku vuyela etlhelweni ra le n’walungwini, vahedeni lava tinyiketeleke eka Mithra va tlangele dies natalis Solis Invicti (siku ra ku tswariwa ka dyambu leri nga hluriwiki). Hi Dec. 25, 274, Aurelian u twarise xikwembu xa dyambu tanihi musirheleri lonkulu wa mfumo naswona u nyiketele tempele eka yena eCampus Martius. Khisimusi yi sungule enkarhini lowu ku gandzeriwa ka dyambu a ku tinyike matimba swinene eRhoma.”—(1967), Vhol. III, tl. 656.

Tintlharhi ti kongomisiwa hi nyeleti

Tintlharhi teto entiyisweni a ku ri vangoma va tinyeleti va le vuxeni. (Mt. 2:1, 2, NW; NE) Hambi leswi vungoma bya tinyeleti byi amukelekaka evanhwini vo tala namuntlha, mukhuva lowu a wu amukeleki nikatsongo eBibeleni. (Vona matluka 78-9, ehansi ka xihloko-nkulu lexi nge “Ku Kunguhateriwa.”) Xana Xikwembu a xi ta endla leswaku vanhu lava swiendlo swa vona a xi nga swi tsakeri, va ya eka Yesu loyi a ha ku tswariwa?

Matewu 2:1-16 yi kombisa leswaku nyeleti yi rhange yi kongomisa vangoma va tinyeleti eka Hosi Heroda ivi yi va kongomisa eka Yesu naswona endzhaku ka sweswo Heroda u lave leswaku Yesu a dlayiwa. A ku vuriwi leswaku va kona van’wana lava voneke “nyeleti” handle ka vangoma va tinyeleti. Endzhaku ka loko va fambile, ntsumi ya Yehovha yi tsundzuxe Yosefa leswaku a balekela aEgipta leswaku a ponisa n’wana. Xana “nyeleti” yoleyo a ku ri mfungho lowu humaka eka Xikwembu kumbe a yi huma eka un’wana loyi a a lava leswaku N’wana wa Xikwembu a dlayiwa?

Xiya leswaku mhaka ya Bibele a yi vuli leswaku va kume Yesu exidyelweni, hi laha hakanyingi swi kombisiwaka ha kona eswifanisweni swa Khisimusi. Loko vangoma va tinyeleti va fika, Yesu ni vatswari vakwe a va ri endlwini. Malunghana ni vukhale bya Yesu enkarhini wolowo, tsundzuka leswaku, hi ku ya hi leswi Heroda a a swi twile eka vangoma va tinyeleti, u lerise leswaku ku dlayiwa vafana hinkwavo va malembe mambirhi hi vukhale ni va le hansi ka wona emugangeni wa Betlehema.—Mt. 2:1, 11, 16.

Ku hanana tinyiko tanihi xiphemu xa xiendlakalo lexi; timhaka ta Santa Claus, Father Christmas, ni swin’wana

Mukhuva wa tinyiko ta Khisimusi a wu sekeriwanga eka leswi swi endliweke hi tintlharhi. Hi laha swi kombisiweke ha kona laha henhla, a va fikanga enkarhini wa ku tswariwa ka Yesu. Ku tlula kwalaho, a va nyikananga tinyiko hi voxe, kambe va tinyike n’wana, Yesu, hi ku fambisana ni leswi a swi tolovelekile enkarhini wolowo loko ku endzeriwa vanhu lava xiyekaka.

The Encyclopedia Americana yi ri: “Hi nkarhi wa Saturnalia . . . a ku dyiwa, naswona a ku hananiwa tinyiko.” (1977, Vhol. 24, tl. 299) Minkarhi yo tala sweswo swi yimela moya wa tinyiko ta Khisimusi—ku nyikana tinyiko. Moya lowu kombisiwaka eku nyikaneni ka tinyiko teto a wu tisi ntsako wa ntiyiso, hikuva wu lwisana ni misinya ya milawu ya Vukreste tanihi leyi kumekaka eka Matewu 6:3, 4 na 2 Vakorinto 9:7. Entiyisweni Mukreste a nga nyika van’wana tinyiko tanihi xikombiso xa rirhandzu hi minkarhi yin’wana ya lembe, a swi endla ko tala hi laha a rhandzaka ha kona.

Hi ku ya hi lomu va tshamaka kona, vana va byeriwa leswaku tinyiko ti tisiwa hi Santa Claus, St. Nicholas, Father Christmas, Père Noël, Knecht Ruprecht, tintlharhi, manghimana Jultomten (kumbe Julenissen), kumbe noyi loyi a vitaniwaka La Befana. (The World Book Encyclopedia, 1984, Vhol. 3, tl. 414) Kunene, ku hava ni yin’we ya timhaka leti leyi nga ntiyiso. Xana ku bula hi timhaka to tano swi endla leswaku vana va xixima ntiyiso, naswona xana mukhuva wo tano wu xixima Yesu Kreste, loyi a dyondziseke leswaku Xikwembu xi fanele ku gandzeriwa hi ntiyiso?—Yoh. 4:23, 24.

Xana ku ni xihoxo xo karhi hi ku hlanganyela eka minkhuvo leyi nga riki ya Vukreste loko ntsena yi nga endliwi hi swivangelo swa vukhongeri?

Ef. 5:10, 11: “Xiyaxiyani, mi vona leswi tsakisaka Hosi. Mi nga tshuki mi tolovelana ni lava endlaka leswo ka swi nga pfuni nchumu swa munyama; swi soleni erivaleni.”

2 Kor. 6:14-18: “Ku tirhisana ku kwihi exikarhi ka ku lulama ni ku homboloka xana? Kumbe ku vonakala ku ni ku yelana kwihi ni munyama ke? Xana Kriste na Lowo biha, va nga hela hi ku twanana xana? Kumbe mupfumeri a nga fambelana hi mukhuva wihi ni loyi a nga riki mupfumeri xana? Tempele ya Xikwembu yi ni vunakulobye byihi ni swikwembu swa hava ke? . . . Hikokwalaho, Hosi yi ri: ‘Humani exikarhi ka vona, mi hambana na vona; mi nga tshuki mi khumba leswi nga tengangiki, kutani ndzi ta mi amukela. . . . Mi va vana va mina va xinuna ni va xisati.’ Hosi ya matimba hinkwawo yi vula sweswo.” (Rirhandzu ra ntiyiso hi Yehovha ni ku navela lokukulu ka ku n’wi tsakisa swi ta pfuna munhu leswaku a hambana ni mikhuva leyi nga riki ya Vukreste leyi kumbexana a yi tsakisa. Munhu loyi hakunene a tivaka ni ku rhandza Yehovha a nga ehleketi leswaku hi ku papalata mikhuva leyi tlakusaka swikwembu swa mavunwa kumbe leyi hlohlotelaka mavunwa u titsona ntsako hi ndlela yo karhi. Rirhandzu ra ntiyiso ri endla leswaku a tsakisiwa hi ntiyiso, ku nga ri hi vuhomboloki. Vona 1 Vakorinto 13:6.)

Ringanisa Eksoda 32:4-10. Xiya leswaku Vaisrayele va teke mukhuva wa vukhongeri wa Vaegipta kambe va wu nyika vito lerintshwa va ku i “nkhuv̌o wa Yehova.” Kambe Yehovha u va xupurile hikwalaho ka leswi. Namuntlha hi vona mikhuva ya lembe-xidzana ra vu-20 ntsena leyi fambelanaka ni tiholideyi. Yin’wana yi nga ha tikomba yi nga ri na khombo. Kambe Yehovha u yi vone hi byakwe mikhuva ya vukhongeri ya vuhedeni leyi ti humaka eka yona. Xana langutelo rakwe a ri fanelanga ri va rona ra nkoka eka hina?

Xikombiso: A hi nge ntlawa wo karhi wu ta ekaya ka nkulukumba un’wana wu vula leswaku wu tele ku ta tlangela siku rakwe ra ku velekiwa ka yena. Kambe yena a nga fambisani ni ku tlangeriwa ka masiku ya ku velekiwa. A nga swi lavi ku vona vanhu va dya ku tlula mpimo kumbe va pyopyiwa kumbe va tikhoma hi ndlela yo biha. Kambe van’wana va vona va endla hinkwaswo sweswo, va tlhela va nyikana tinyiko hi voxe yena a nga kumi nchumu! Ku tlula sweswo hinkwaswo, siku leri va ri hlawuleke, i siku ra ku velekiwa ka un’wana wa valala va nkulukumba loyi. Xana a a ta titwisa ku yini? Xana a wu ta swi tsakela ku hlanganyela eka sweswo? Leswi hi swona hakunene leswi endliwaka eku tlangeriweni ka Khisimusi.

Hi wahi masungulo ya Easter ni mikhuva leyi fambelanaka na yona?

The Encyclopædia Britannica ya hlamusela: “Ku hava xikombiso xa ku tlangeriwa ka nkhuvo wa Easter eka Testamente Leyintshwa, kumbe ematsalweni ya Vatatana va vaapostola. Ku kwetsima ka minkarhi yo hlawuleka i mhaka leyi a yi nga ri kona emianakanyweni ya Vakreste vo sungula.”—(1910), Vhol. VIII, tl. 828.

The Catholic Encyclopedia yi hi byela leswi: “Mikhuva yo tala swinene ya vuhedeni, ku tlangela ku vuya ka ximun’wana, yi ve nkucetelo eka Easter. Tandza i xifanekiselo xa ku sungula ka vutomi eku sunguleni ka ximun’wana. . . . Mpfundla i mfungho wa vuhedeni naswona nkarhi hinkwawo a wu fanekisela ku veleka.”—(1913), Vhol. V, tl. 227.

Ebukwini leyi nge The Two Babylons, ya Alexander Hislop, hi hlaya leswi: “Rito leri nge Easter hi roxe ri vula yini? A hi rito ra Vukreste. Tinhlanga ta rona to sungula ti huma eka Vakalediya. Rito leri nge Easter kahle-kahle ri vula Astarte, ku nga xin’wana xa swithopo swa Beltis, nkosikazi ya matilo, loyi vito ra yena, . . . tanihi leswi ri kumiweke hi Layard etindlwini ta switsundzuxo ta Asiriya, ku nga Ishtar. . . . Lawa hi wona matimu ya Easter. Minkhuvo leyi rhandziwaka leyi ya ha fambisanaka ni nkarhi wa ku tlangeriwa ka yona yi tiyisekisa vumbhoni bya matimu malunghana ni ku hlangana ka yona ni Babilona. Makhekhe lama hisaka ya xihambano ya Good Friday, ni matandza lama nga ni mivala ya Paseka kumbe ya Easter Sunday, a ma tolovelekile eka swiendlakalo swa Vakalediya hi laha swi nga ha kona ni sweswi.”—(New York, 1943), matl. 103, 107-8; ringanisa Yeremiya 7:18.

Xana ku tlangela Lembe Lerintshwa a ku amukeleki eka Vakreste?

Hi ku ya hi The World Book Encyclopedia, “Mufumi wa Rhoma Julius Caesar u veke January 1 tanihi Siku ra Lembe Lerintshwa hi 46 B.C. Varhoma va nyiketele siku leri eka Janus, xikwembu xa tigede, tinyangwa ni masungulo. N’hweti ya January yi thyiwe yi suka eka Janus, loyi a a ri ni swikandza swimbirhi—xin’wana xi langute emahlweni xin’wana xi langute endzhaku.”—(1984), Vhol. 14, tl. 237.