Xana Rifu I Makumu Ya Vutomi?
KUMBEXANA a xi kona xivutiso lexi pfilunganyaka ni lexi hambetaka xi tsona vanhu vurhongo ku fana ni lexi xa leswaku, ku humelela yini endzhaku ka rifu. Ana se ku hundze magidi ya malembe, tintlharhi emisaveni hinkwayo ti ri karhi ti ehleketisisa hi xivutiso lexi. Kambe vulavisisi bya vativi va filosofi ni van’wasayense byi lo endla leswaku ku sunguriwa tidyondzo ta vona ni mintsheketo ntsena.
Ku vuriwa yini hi tidyondzo ta Bibele? Van’wana va nga ha vula leswaku loko swi ta etimhakeni leti vulavulaka hi rifu ni hi vutomi endzhaku ka ku pfuxiwa ka vafi, na yona Bibele ya pfilunganya. Hambiswiritano, hi fanele hi swi tiva leswaku ku pfilunganyeka ka vanhu emhakeni leyi ku vangiwe hi vukhongeri byo tala lebyi hi mavunwa na hi mintsheketo ya byona byi thyakisaka mati layo tenga ya tidyondzo ta Bibele. Loko u papalata mikhuva ya ndhavuko ni mintsheketo leyi nga kona kutani u namarhela leswi Bibele yi swi vulaka, u kuma dyondzo leyi twisisekaka kahle ni leyi nyikaka ntshembo.
Loko U Nga Si Tumbuluka
Hi xikombiso, vona matsalwa mambirhi ya Hosi Solomoni lama tshahiweke eka xihloko lexi nga hundza. Matsalwa wolawo ma swi veka erivaleni leswaku vanhu lava feke a va tivi nchumu nikatsongo ni swiharhi leswi feke a swi tivi nchumu nikatsongo. Hikwalaho, hi ku ya hi Bibele vafi a va endli nchumu, a va twi nchumu, a va ehleketi nchumu.—Eklesiasta 9:5, 6, 10.
Xana leswi swa tika ku swi pfumela? Xiya: Xana vanhu va va va ri kwihi loko va nga si tumbuluka? Xana a wu ri kwihi loko tisele letitsongo ta vatswari va wena ti nga si hlanganisiwa leswaku ti va wena hi wexe? Loko ku ri leswaku vanhu va ni nchumu lowu nga fiki eka vona loko va fa, xana nchumu wolowo a wu ri kwihi loko mana wa wena a nga si tika? Ntiyiso wa mhaka hileswaku wena hi wexe a wu nga hanyi kun’wana. Loko mana wa wena a nga si tika wena a wu nga hanyi. A ku na ntiyiso wo tlula wolowo.
Kutani swa twala ku gimeta hileswaku loko hi fa, mianakanyo ya hina yi vuyela eka xiyimo lexiya xa loko hi nga si velekiwa. Swi hilaha Xikwembu xi byeleke Adamu hakona endzhaku ka loko a tlule nawu, xi ku: “Hikuva u ntshuri u ta tlhelela entshurini.” (Genesa 3:19) Hi ndlela yoleyo vanhu a va hambananga ni swiharhi. Malunghana ni xiyimo xa vafi, swi hilaha Bibele yi vulaka hakona: “Munhu a nga tlakukanga ku tlula xiharhi.”—Eklesiasta 3:19, 20.
Xana leswi swi vula leswaku vanhu va vumberiwe ku hanya makume ma nga ri mangani ya malembe ivi va fa swi helela kwalaho? Kumbe, xana ku ni ntshembo wo karhi wa lava feke? Xiya leswi landzelaka.
Ku Navela Ku Hanya Loku Hi Tswariwaka Hi Ri Na Kona
Vanhu vo tala a va swi rhandzi ku vulavula hi rifu. Swi vonaka vo tala va papalata ku vulavula hi ta ku fa ka vona vini kumbe hambi ku ri ku ehleketa ha kona. Hala tlhelo, thelevhixini yi va komba switori ni tifilimi to tala ta vanhu lava faka hi tindlela to hambana-hambana ni ku kombisa vanhu lava faka hi xiviri eka mahungu.
Hikwalaho, rifu ra vanhu lava u nga va tiviki ri nga ha vonaka ri ri nchumu lowu tolovelekeke. Hambiswiritano, loko swi ta emhakeni ya ku feriwa hi munhu loyi hi n’wi rhandzaka kumbe ku fa ka hina vini, rifu a ri tikombi ri ri nchumu lowu tolovelekeke nikatsongo. Leswi swi vangiwa hi leswi vanhu hi ntumbuluko va nga ni ku navela ku hanya. Nakambe hi lava ku hanya hilaha ku nga heriki. Hosi Solomoni u tsale leswaku “nkarhi lowu nga riki na makumu [Xikwembu] xi wu veke embilwini ya [vanhu].” (Eklesiasta 3:11) Hi ntumbuluko, hi lava ku hambeta hi hanya hilaha ku nga heriki. Hi lava vutomi lebyi nga heriki. A ku na lexi kombaka leswaku swiharhi swi ni ku navela ko tano. Swi hanya swi nga tivi nchumu hi ta vumundzuku.
Munhu U Ni Swo Tala Leswi A Nga Swi Endlaka
Vanhu a va naveli ntsena ku hanya hilaha ku nga heriki kambe va ni vuswikoti byo tshama va khomekile hi mintirho hilaha ku nga heriki. Swi tikomba va ri ni vuswikoti lebyi nga heriki byo dyondza. Ku vuriwe leswaku hi ntumbuluko a wu kona nchumu lowu fanaka ni byongo bya munhu loko swi ta emhakeni ya ku rharhangana ni ku tipfuxeta ka miri wa munhu. A hi fani ni swiharhi hikuva hi ni mianakanyo leyi kotaka ku anakanyisisa ni ku twisisa. Van’wasayense a va si ya kule loko swi ta emhakeni yo twisisa vuswikoti lebyi byongo bya munhu byi nga na byona.
Vuswikoti lebyi hi nga na byona a byi cinci loko hi kula. Vativi va tisele to twa va ha ku kuma leswaku matirhelo ya byongo a ma dyuhali loko munhu a dyuhala. Valavisisi lava tirhelaka Vandla ra Franklin ra Swilo Leswintshwa swo Dyondza ku Endla Swilo hi ku Tirhisa Sayense va ri: “Byongo bya munhu byi kota ku tipfuxeta hi byoxe. Hambi ku ri emalembeni ya vudyuhari, byi nga ha va ni tisele letintshwa. Hakanyingi ku karhala ka byongo ku vangiwa hi mavabyi, kasi ku rivala loku fambisanaka ni ku dyuhala kumbe ku tsandzeka ku endla swilo swin’wana swi vangiwa hikwalaho ko va munhu a nga ha swi endli swilo swa kona ni ku ka a nga ha yi tirhisi mianakanyo yakwe leswaku yi tshama yi xalamukile.”
Hi marito man’wana, loko ho endla leswaku byongo bya hina byi tshama byi xalamukile ni ku ka byi nga ngheniwi hi mavabyi, byi nga hambeta byi tirha hilaha ku nga heriki. Mutivi wa sayense ya timolekhuli, James Watson la nga un’wana wa vatshuburi va xivumbeko lexi vonakaka xa DNA u te: “‘Byongo’ i nchumu lowu rharhanganeke swinene lowu hi wu xiyeke evuakweni bya hina.” Buku ya mutivi wa tisele to twa, Gerald Edelman yi vula leswaku loko wo teka byongo byo ringana ni nhloko ya ritlhongwe ra mecisi u byi kambisisa u ta kuma leswaku “byi ni tindlela to tala to rharhangana lerova ku lava ku twisisa ndlela leyi byi hlanganisiweke ha yona swi to fana ni ku lava ku kelela mati ya lwandle hi bakiti.”
Xana swa twala ku va vanhu va nyikiwe vuswikoti byo tano, kambe va hanya makume ma nga ri mangani ya malembe ntsena? Leswi swi vonaka swi nga twali, swi fana ni ku va ku tirhisiwa njhini ya matimba eka xitimela lexi kokaka matorokisi yo tala lama rhwaleke sava kambe xi ma koka mpfhukanyana wutsongo ntsena! Ha yini vanhu va ri ni vuswikoti byo tano byo anakanya ni byo dyondza? Swi nga va swi vangiwa hi leswi vanhu a va nga vumberiwanga ku fa kukota swiharhi leswi faka, kambe vona va vumberiweke ku hanya hilaha ku nga heriki.
Ntshembo Lowu Humaka Eka Xikwembu Musunguri Wa Vutomi
Leswi hi tswariweke hi ri ni ku navela ku hanya ni ku dyondza swilo swo tala swi hi endla hi gimeta hileswaku: Vanhu va tumbuluxeriwe ku hanya nkarhi wo leha wo tlula malembe ya 70 kumbe 80. Leswi swi hi endla hi fikelela xiheri xa mhaka ya leswaku: Ku fanele ku ri ni Muendli, Muvumbi, Xikwembu. Milawu leyi nga cinciki ya vuako, vutomi lebyi rharhanganeke emisaveni, leswi hinkwaswo ka swona swi seketela vumbhoni bya leswaku hakunene ku ni Muvumbi.
Kahle-kahle, loko Xikwembu xi hi vumbe hi ri ni vuswikoti byo hanya hilaha ku nga heriki, ha yini hi fa? Nakambe ku humelela yini loko hi file? Xana i xikongomelo xa Xikwembu ku pfuxa vafi? Swa twala leswaku Xikwembu xa vutlhari ni matimba xi nga hi nyika tinhlamulo ta swivutiso leswi, naswona xi hi nyike tona. Xiya leswi landzelaka:
◼ A ku nga ri xikongomelo xa Xikwembu leswaku vanhu va fa. Ku boxiwa ka rifu ro sungula eBibeleni ku kombisa leswaku a ku nga ri xikongomelo xa Xikwembu leswaku vanhu va fa. Rungula ra Bibele eka Genesa ri hlamusela leswaku Xikwembu xi nyike mpatswa wo sungula wa vanhu ku nga Adamu na Evha lunghelo ro kombisa leswaku va xi rhandza ni ku tshama va tshembekile eka xona. A va fanele va nga dyi mihandzu ya murhi wo karhi. Xikwembu xi te: “Siku u nga ta wu dya, u ta fa hakunene.” (Genesa 2:17) Adamu na Evha a va ta fa loko va hluleka ku yingisa. Rungula ra Bibele ri paluxa leswaku a va tshembekanga eka Xikwembu, hikwalaho va file. Ku nga hetiseki ni rifu swi sungurise xisweswo endyangwini wa vanhu.
◼ Bibele yi fanisa rifu ni vurhongo. Yi vulavula hi ‘ku etlela eku feni.’ (Pisalema 13:3) Loko Yesu a nga si pfuxa munghana wakwe Lazaro, u hlamusele vaapostola vakwe a ku: “Lazaro nakulorhi u ye eku wiseni, kambe ndzi ya kona leswaku ndzi n’wi pfuxa evurhongweni.” Yesu u n’wi pfuxile! Bibele yi vula leswaku loko a vitana ‘Lazaro loyi a a file u hume’ eka “sirha-bako ra xitsundzuxo” a ri karhi a hanya!—Yohane 11:11, 38-44.
Ha yini Yesu a vule leswaku rifu i ku etlela? Hikuva munhu la etleleke a nga endli nchumu. Loko a etlele vurhongo, a nga tivi nchumu hi leswi endlekaka kumbe leswaku i nkarhi muni. A nga twi ku vava kumbe ku xaniseka. Hilaha ku fanaka, loko munhu a file a nga endli nchumu hambi ku ri ku tiva leswi humelelaka. Ku ni swin’wana leswi ku fa ni ku etlela swi fanaka ha swona. Loko munhu a etlela u langutela leswaku u ta pfuka. Wolowo i ntshembo lowu Bibele yi wu nyikaka vanhu mayelana ni lava feke.
Muvumbi hi yexe u tshembise leswi: “Ndzi ta va kutsula evokweni ra Sheol [sirha leri tolovelekeke]; ndzi ta va kutsula eku feni. Mindzhombo ya wena yi kwihi, Wena Rifu? Ku kwihi ku lovisa ka wena, Wena Sheol?” (Hosiya 13:14) Vuprofeta byin’wana bya Bibele byi vula leswaku Xikwembu xi “ta mita rifu hi masiku, kunene Yehovha, Hosi leyi Lawulaka yi ta sula mihloti eswikandzeni hinkwaswo.” (Esaya 25:8) Endlelo leri ro vuyisela vutomi eka vafi leswaku va tlhela va hanya ri vuriwa ku pfuka ka vafi.
◼ Xana lava pfuxiweke va ta hanya kwihi? Hilaha swi hlamuseriweke hakona hala ku sunguleni, hi ntumbuluko vanhu va navela ku hanya hilaha ku nga heriki. Xana wena u nga tsakela ku hanya kwihi hilaha ku nga heriki? Xana swi ta ku tsakisa ku tiva leswaku loko u file u ta hambeta u hanya kun’wana u ri moya, hilaha vukhongeri byin’wana byi dyondzisaka hakona? Xana u ta navela ku hambeta u hanya tanihi munhu wa muxaka wun’wana, u nga ha tsundzuki nchumu leswi humeleleke loko u nga si fa? Xana u nga swi tsakela ku tlhela u hanya kambe u ri xiharhi kumbe murhi? Loko a wu byeriwe ku tihlawulela, xana a wu ta tsakela ku ya hanya kun’wana kambe u nga ha tsundzuki nchumu leswi u tiphineke ha swona loko wa ha ri munhu wa nyama emisaveni?
A swi kanakanisi leswaku u nga tsakela ku hanya emisaveni leyi nga paradeyisi. Phela, ku hanya hilaha ku nga heriki kwala misaveni hi wona ntshembo lowu Bibele yi wu nyikaka vanhu. Xikwembu xi yi vumbele sweswo misava leyi, leswaku ku tshama vanhu lava nga ta tsakela ku xi tirhela hi ntsako hilaha ku nga heriki. Hi yona mhaka Bibele yi nge: “Lavo lulama va ta dya ndzhaka ya misava, va ta tshama eka yona hi masiku.”—Pisalema 37:29; Esaya 45:18; 65:21-24.
◼ Xana ku pfuxiwa ka vafi ku ta humelela rini? Leswi rifu ri fanisiwaka ni vurhongo, sweswo swi kombisa leswaku ku pfuka ka vafi a ku humeleli hi ku hatlisa endzhaku ka rifu. Nkarhi wa vurhongo bya rifu wu sungula loko munhu a fa naswona wu ta hela loko a pfuxiwa. EBibeleni, wanuna la vuriwaka Yobo u vutise xivutiso lexi nge: “Xana loko munhu la tiyeke emirini a fa a nga tlhela a hanya?” A tlhela a hlamula a ku: “Ndzi ta rindza [esirheni] kukondza ku fika ntshunxeko wa mina. [Xikwembu xi] ta vitana, mina ndzi ta [xi] hlamula.” (Yobo 14:14, 15) Mawaku ntsako lowu nga ta va kona loko nkarhi wolowo wu fika kutani vafi va tlhela va hlangana ni varhandziwa va vona!
A Ku Na Xivangelo Xo Chava
Entiyisweni, ntshembo lowu Bibele yi wu nyikaka vanhu a wu susi ku chava rifu hilaha ku heleleke. I swa ntumbuluko ku chava ku twa ku vava ni ku va ni gome leri hi vaka na rona loko ku nga si humelela rifu. Hikwalaho, u nga ha chava ku feriwa hi munhu loyi u n’wi rhandzaka. Naswona loko u chava gome leri nga ha welaka varhandziwa va wena loko u fa, sweswo ka ha ri ku chava ka ntumbuluko.
Hambiswiritano, loko Bibele yi paluxa xiyimo xa xiviri lexi vafi va nga eka xona, yi hi pfuna leswaku hi susa ku chava rifu emianakanyweni ya hina. A ku na xivangelo xo chava ku ya xanisiwa hi madimona endzilweni wa tihele. A ku na xivangelo xo chava xivandla xa swipuku laha mimoya-xiviri yi yingayingaka kona hilaha ku nga heriki. Naswona a swi bohi leswaku u chava leswaku loko vanhu va file a va nge he pfuxiwi. Ha yini? Hikuva Xikwembu a xi rivali nchumu, naswona xi tshembisa ku pfuxa vafi hinkwavo lava xi lavaka ku va pfuxa laha misaveni. Bibele yi tiyisekisa mhaka leyi hi marito lama nge: “Xikwembu xa ntiyiso i Xikwembu xa swiendlo swa ku hi ponisa; naswona tindlela to huma eku feni i ta Yehovha, Hosi leyi Lawulaka.”—Pisalema 68:20.
[Nkomiso eka tluka 5]
“Hikuva u ntshuri u ta tlhelela entshurini.”—Genesa 3:19
[Nkomiso eka tluka 6]
‘Nkarhi lowu nga riki na makumu Xikwembu xi wu veke etimbilwini ta vanhu.’—Eklesiasta 3:11
[Bokisi/Xifaniso eka tluka 8]
SWIVUTISO SWA WENA MAYELANA NI RIFU SWA HLAMURIWA
Entiyisweni, ku ni swivutiso swin’wana mayelana ni rifu ni ku pfuka ka vafi, leswi ku nga vulavuriwangiki ha swona eka swihloko leswi. Vo tala va kume tinhlamulo leti enerisaka ta swivutiso swo tano hi ku va va dyondza Bibele ni Timbhoni ta Yehovha. Na wena hi ku khutaza leswaku u endla tano. Leswi landzelaka i swivutiso leswi u nga ta kuma tinhlamulo ta swona:
◼ Xana rito ra le Bibeleni leri nge “tihele” (Bibele ya Xitsonga) ni leri nge ‘tiva ra ndzilo’ ma vula yini?
◼ Loko ku ri leswaku a ku na ndzilo wa tihele, xana vanhu vo homboloka va xupuriwa njhani?
◼ Hi ku ya hi Bibele, moya wa huma emirini wa munhu loko a fa. Xana hi wihi moya wolowo?
◼ Ha yini ku ri ni swiviko swo tala swa lava nge va vulavurisane ni lava feke?
◼ Rito leri nge “moya-xiviri” ri vula yini eBibeleni?
◼ Xana ku pfuka ka vafi emisaveni leyi nga paradeyisi ku ta humelela rini?
◼ Xana hinkwavo lava feke va ta pfuxiwa ku nga khathariseki ndlela leyi a a va hanya ha yona?
Hi kombela u hlaya tluka ro hetelela ra magazini lowu u twa ndlela leyi u nga yi kumaka ha yona nhlamulo ya swivutiso leswi leyi nga erivaleni leyi sekeriweke eBibeleni.
[Xifaniso eka tluka 7]
Yesu u vule leswaku u ta “pfuxa [Lazaro] evurhongweni”
[Xifaniso eka tluka 8, 9]
Wa nga anakanya ntsako lowu nga ta va kona loko varhandziwa lava feke va pfuxiwa!