Bibele—Yi Ni Vuprofeta Lebyi Pakanisaka—Xiyenge 1

“Ndzi Ta Endla Tiko Lerikulu Ha Wena”

Eka swiyenge leswi swa nhungu, Xalamuka! yi ta bula hi yinhla ya nkoka swinene eBibeleni, ku nga vuprofeta. Swihloko leswi swi ta ku pfuna ku hlamula swivutiso leswi nge: Xana vuprofeta bya le Bibeleni byi ve kona hikwalaho ka tintlharhi to karhi? Xana byi kombisa leswaku byi huhuteriwe hi Xikwembu? Hi kombela leswaku u kambisisa vumbhoni bya kona.

KU KANAKANA ku tolovelekile eka vanhu va le minkarhini ya hina naswona hi kona loku endlaka leswaku van’wana va nga yi tshembi Bibele. Lexi twisaka ku vava hileswaku vo tala a va si tshama va tinyika nkarhi wo yi kambisisa. Va tshemba leswi va swi tweke eka van’wana. Ha tshemba leswaku a swi tano hi wena. Kutani hi kombela u fambisana na hina loko hi tlhelela enkarhini lowu nga ta hi pfuna ku vona ku tshembeka ka Bibele.

Hi ta rhanga hi ku kambisisa vutomi bya wanuna loyi Vakreste, Vayuda ni Mamoslem va n’wi xiximaka. A a ri Muheveru naswona u hanye ku sukela hi 2018 ku ya eka 1843 B.C.E.a Vito rakwe i Abrahama.b

Vuprofeta byin’wana byo sungula bya le Bibeleni a byi vulavula hi Abrahama, ku nga vuprofeta lebyi hi khumbaka ninamuntlha. (Vona bokisi leri nge “Nkateko Eka ‘Tinxaka Hinkwato.’”) Hi ku ya hi Genesa, vuprofeta byebyo byi katsa leswi landzelaka: (1) Vana va Abrahama a va ta va tiko lerikulu. (2) Loko sweswo swi nga si endleka, a va ta va mahlonga etikweni rimbe. (3) Hi ku famba ka nkarhi a va ta ntshunxiwa kutani va ya tshama etikweni ra Kanana. A hi kambisiseni vuprofeta lebyi hi vuenti.

Vuprofeta Byinharhu Lebyi Hlamarisaka

Vuprofeta byo sungula: “Ndzi ta endla tiko lerikulu ha wena [Abrahama].”—Genesa 12:2.

Ku hetiseka ka byona: Vatukulu va Abrahama lava a va huma eka Isaka na Yakobe (loyi a a vitaniwa Israyele) va ve tiko ra khale ra Israyele, ku nga tiko leri hlawuriweke hi Yehovha leri a ri ri ni tihosi.

Leswi matimu ma swi vulaka:

● Bibele yi wu hlamusela hi vuenti ndyangu wa Abrahama, ku katsa ni vatukulu vakwe lava a va ta huma eka Isaka, Yakobe ni le ka vana va majaha va Yakobe va 12. Vatukulu volavo a va katsa ni tihosi leti fumeke eIsrayele kumbe eYuda. Eka tihosi teto, 17 wa tona ku vulavuriwa ha tona eka tibuku tin’wana leti nga riki ta Bibele leti pfumelelanaka ni rungula leri hlamuselaka ndlela leyi vatukulu va Abrahama, lava humeke eka Isaka na Yakobe va veke tiko ha yona.c

Vuprofeta bya vumbirhi: “Mbewu ya wena [Abrahama] yi ta va muluveri etikweni leri nga riki ra yona, yi ta va tirhela . . . Kambe eka xitukulwana xa vumune va ta tlhelela kwala.”—Genesa 15:13, 16.

Ku hetiseka ka byona: Hikwalaho ka ndlala leyi veke kona eKanana, vatukulu va vana va Abrahama va fambe va ya tshama aEgipta, eku sunguleni a va ri valuveri kambe hi ku famba ka nkarhi va ve mahlonga lawa a ma foroma switina hi vumba lebyi pfanganisiweke ni byanyi. Ndyangu wun’wana eka vatukulu volavo a wu ri wa Levhi, loyi a a ri ntukulu-xinguwe wa Abrahama, loyi a rhurheleke aEgipta ni tata wakwe la dyuhaleke. Vatukulu volavo a ku ri (1) Levhi, (2) Kohata n’wana wa Levhi, (3) ntukulu wa Levhi wa xinuna Amirama ni (4) ntukulu-xinguwe wa Levhi, ku nga Muxe. (Eksoda 6:16, 18, 20) Hi 1513 B.C.E., Muxe u rhangele Vaisrayele loko va huma aEgipta.—Vona nkarhi lowu sweswo swi endlekeke ha wona laha hansi ni bokisi leri nge “Nkarhi Lowu Pakanisaka.”

Leswi matimu ma swi vulaka:

● James K. Hoffmeier, la nga mutivi wa Testamente ya Khale ni Vuyimburi bya le Kusuhi ni le Vuxeni u vule leswaku matsalwa ya le Egipta ni vumbhoni bya swilo leswi yimburiweke swi kombise leswaku Vasemite (vo tanihi Vaheveru va khale) va pfumeleriwe ku nghena aEgipta ni mintlhambi ya vona hi nkarhi lowu a ku ri ni ndlala. Kambe, xana Vaisrayele va ve mahlonga kwalaho kutani va nyikiwa ntirho wo foroma switina?

● Hambileswi tirhekhodo ta Vaegipta ti nga va boxiki Vaisrayele, swifaniso leswi kovotliweke eka masirha-bako ni tibuku-nsongwa ta le Egipta, swi tiyisekisa leswaku Vaegipta a va tirhisa vanhu vambe ku foroma switina leswi a swi endliwa hi vumba lebyi pfanganisiweke ni byanyi. Hi ku pfumelelana ni Bibele, tirhekhodo ta Vaegipta ti tlhela ti kombisa leswaku vanhu lava a va avela vanhu mintirho a va va pimela switina leswi va faneleke va swi foroma. (Eksoda 5:14, 19) Hoffmeier u tlhele a ku: “Tirhekhodo ta Vaegipta ti tiyisekisa leswaku mahlonga a ma endlisiwa mintirho hi nkani . . . naswona leswi swi endleke hi nkarhi lowu Vaisrayele a va tshikileriwa. Kutani hi nga gimeta hileswaku mhaka ya ku nghena ka Vaheveru va khale aEgipta . . . hi nkarhi wa ndlala ni ku endliwa ka vona mahlonga swa pakanisa.”

Vuprofeta bya vunharhu: ‘Mbewu ya wena ndzi ta yi nyika tiko hinkwaro ra Kanana.’—Genesa 17:8.

Ku hetiseka ka byona: Hambileswi Muxe a rhangeleke tiko ra Israyele leswaku ri huma aEgipta, Yoxuwa, n’wana wa Nuni hi yena la ri rhangeleke loko ri nghena etikweni ra Kanana hi 1473 B.C.E.

Leswi matimu ma swi vulaka:

● Hambileswi masiku ya vayimburi lava vulavulaka hi ku nghena ka Vaisrayele eKanana ma hambanaka, K. A. Kitchen, loyi a a ri profesa wa matimu ya le Egipta u ri: “Mhaka ya xiheri hileswaku Vaisrayele va nghenile etikweni ra Kanana.”

● Bibele yi vula leswaku Yoxuwa ‘u hise muti wa Kanana lowu nga eHasora hi ndzilo.’ (Yoxuwa 11:10, 11) Emarhumbini ya muti lowu, vayimburi va tshubule titempele tinharhu ta Vakanana leti hirimuxiweke. Va tlhele va kuma vumbhoni lebyi kombisaka leswaku muti lowu wu hisiwe hi va-1400 B.C.E. Leswi swi pfumelelana ni leswi Bibele yi swi vulaka.

● Muti wun’wana lowu a wu ri eKanana i wa Gibiyoni, lowu a wu ri eka tikhilomitara ta kwalomu ka 9,6 ku suka eYerusalema. Vayimburi va tshubule muti lowu endzhaku ka loko va kume swikhomo swa makhuwana swa kwalomu ka 30 leswi a swi ri ni vito ra muti lowu. Ku hambana ni vaaki va le Hasora, Vagibiyoni va khale va kondletele ku rhula na Yoxuwa. Leswi swi endle leswaku a va nyika ntirho wo “ka mati.” (Yoxuwa 9:3-7, 23) Ha yini a va nyike ntirho lowu? Nhlamuselo leyi nga eka Samuwele wa Vumbirhi 2:13 na Yeremiya 41:12 yi kombisa leswaku muti wa Vagibiyoni wu katekisiwe hi mati yo tala. Buku leyi vuriwaka Archaeological Study Bible, New International Version yi pfumelelana ni Bibele loko yi ku: “Muti wa Vagibiyoni a wu tiveka hi ku va ni mati yo tala: a wu ri ni nambu wun’we lowukulu ni yin’wana leyitsongo ya nkombo.”

● Vanhu vo tala lava ku vulavuriwaka ha vona eBibeleni ku ni rungula ro karhi ra matimu leri seketelaka leswi va swi endleke. Hilaha swi hlamuseriweke hakona eku sunguleni, nxaxamelo wa vanhu volavo wu katsa ni mavito ya tihosi ta 17 leti humaka erixakeni ra Abrahama leti fumeke eIsrayele kumbe eYuda. Tihosi ta kona ti katsa Akabu, Akazi, Davhida, Hezekiya, Manase na Uzhiya. Tihosi leti, leti fumeke hi ku landzelelana ti swi veka erivaleni leswaku Vaisrayele va nghene etikweni ra Kanana kutani va tshama eka rona.

● Hi 1896, valavisisi va kume Ribye leri kovotliweke ra Merneptah eThebes, le Egipta. Leswi swi endle leswaku Faro la vuriwaka Merneptah a tibela mhala-mhala malunghana ni tinyimpi leti a hluleke eka tona le Kanana hi va-1210 B.C.E. Ku hlula loku ku nyikela vumbhoni byo sungula lebyi nga riki kona eBibeleni lebyi vulavulaka hi tiko ra Israyele naswona ku seketela mhaka ya leswaku tiko leri a ri ri ra xiviri.

Vuxokoxoko Bya Yona Byi Hi Pfuna Ku Twisisa

Hilaha hi swi voneke hakona, Bibele yi ni vuxokoxoko byo tala bya vanhu, tindhawu ni swiendlakalo. Vuxokoxoko byebyo byi hi pfuna ku vona leswi Bibele yi swi vulaka ni leswi tibuku leti nga riki ta Bibele ti swi vulaka, xisweswo, hi vona ndlela leyi vuprofeta bya Bibele byi hetisekeke ha yona. Vumbhoni byi kombisa leswaku vuprofeta bya Xikwembu lebyi khumbaka Abrahama ni mbewu yakwe byi hetisekile—mbewu ya Abrahama yi ve tiko lerikulu, tiko rero ri yisiwe evuhlongeni aEgipta naswona hi ku famba ka nkarhi ri ntshunxiwile kutani ri ya tshama etikweni ra Kanana. Leswi hinkwaswo swi hi tsundzuxa marito ya Petro, mutsari wa Bibele loyi a nga te: “Vuprofeta a byi si tisiwa hi ku rhandza ka munhu hambi ku ri rini, kambe vanhu a va vulavula leswi humaka eka Xikwembu va ri karhi va susumetiwa hi moya lowo kwetsima.”—2 Petro 1:21.

Eka malembe-xidzana lama nga landzela loko Vaisrayele va tshama eKanana, matimu ya vona ma cincile naswona leswi swi vange maxangu. Vatsari va Bibele va profetile hi maxangu wolawo naswona leswi ku ta buriwa ha swona exihlokweni lexi landzelaka.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 17]

NKATEKO EKA “TINXAKA HINKWATO”

Xikwembu xi tshembise leswaku vanhu va “tinxaka hinkwato” va ta tikatekisa hi mbewu ya Abrahama. (Genesa 22:18) Xivangelo-nkulu xa ku va Xikwembu xi endla leswaku vatukulu va Abrahama va va tiko a ku ri leswaku ku huma Mesiya loyi a a ta nyikela hi vutomi byakwe hikwalaho ka vanhu hinkwavo.d Hikokwalaho, na wena wa katseka eka xitshembiso xa Xikwembu malunghana na Abrahama! Yohane 3:16 yi ri: “Xikwembu xi rhandze misava swinene xi kala xi nyikela hi N’wana wa xona la tswariweke a ri swakwe, leswaku un’wana ni un’wana loyi a kombisaka ripfumelo eka yena a nga lovisiwi kambe a va ni vutomi lebyi nga heriki.”

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 17]

NKARHI LOWU PAKANISAKA

Xikombiso xa ndlela leyi Bibele yi pakanisaka ha yona emhakeni ya nkarhi xi kumeka eka Tihosi to Sungula 6:1, leyi kombisaka nkarhi lowu Hosi Solomoni a sunguleke ha wona ku aka tempele le Yerusalema. Yi ri: “Hi lembe ra vu-480 [malembe ya 479] endzhaku ka loko vana va Israyele va hume etikweni ra Egipta, hi lembe ra vumune [ra ku fuma ka Solomoni], hi n’hweti ya Zivhi, ku nga n’hweti ya vumbirhi, endzhaku ka loko Solomoni a ve hosi ya Israyele, a akela Yehovha yindlu.”

Matimu ya le Bibeleni ma kombisa leswaku lembe ra vumune ra ku fuma ka Solomoni i 1034 B.C.E. Loko u hlayela u ya endzhaku ku suka eka lembe rero, malembe ya 479 ma hi fikisa eka 1513 B.C.E., ku nga lembe ra ku ntshunxiwa ka Vaisrayele.

[Bokisi leri nga eka tluka 18]

ABRAHAMA A A RI WANUNA LA DUMEKE EMATIN’WINI

● Eka swiphepherhele swa vumba swa le ku sunguleni ka 2 000 B.C.E., ku ni mavito ya madoroba lama fanaka ni mavito ya maxaka ya Abrahama. Madoroba wolawo ma katsa doroba ra Faleke, Seruki, Nakori, Tera na Harani.—Genesa 11:17-32.

● Eka Genesa 11:31, hi kuma leswaku Abrahama ni ndyangu wakwe va suke “eUra tiko ra Vakalidiya.” Marhumbi ya tiko leri ma kumiwe edzonga-vuxa bya Iraq. Bibele yi tlhela yi vula leswaku Tera tata wa Abrahama u fele emutini wa Harani lowu sweswi swi nga ha endlekaka leswaku wu le Turkey nileswaku Sara nsati wa Abrahama, u fele eHebroni, ku nga wun’wana wa miti ya khale ya le Vuxa-xikarhi leyi ka ha tshamaka vanhu eka yona.—Genesa 11:32; 23:2.

[Chati/Xifaniso lexi nga eka tluka 16, 17]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

NKARHI WA SWIENDLAKALO SWA MBEWU YA ABRAHAMA NI KU NTSHUNXIWA KA VAISRAYELE LE EGIPTA

(B.C.E.)

1843 Abrahama a fa

Levhi

1711 Yakobe a fa Kohata

1657 Yosefa a fa Amirama

1593 Muxe a velekiwa Muxe

Nkarhi wa Vaavanyisi

1107 Davhida a velekiwa

[Xifaniso]

Marito lama nge “Yindlu ya Davhida,” lama kovotliweke eka xipetlu xa ribye leri, i xin’wana xa swihlovo leswi boxaka tihosi leti humaka erixakeni ra Abrahama naswona ti fume eIsrayele kumbe eYuda

[Xihlovo Xa Kona]

© Israel Museum, Jerusalem/The Bridgeman Art Library International