Ndlela Leyi Hi Nga Hlakulelaka Vunene Ha Yona
SWIHLAMUSELA-MARITO swa masiku lawa swi hlamusela “vunene” tanihi “mahanyelo ya xiyimo xa le henhla; ku lulama.” I “xiendlo xa kahle ni ku ehleketa lokunene; mikhuva ya kahle.” Marvin R. Vincent, mutsari wa xihlamusela-marito u vula leswaku mongo wo sungula wa rito ra Xigriki leri hundzuluxeriwaka ri va “vunene” ri vula “xiyimo xa le henhla xa nchumu wun’wana ni wun’wana.” Kutani a swi hlamarisi leswaku timfanelo to tanihi vuswikoti byo anakanya, xivindzi, ku titshinya, vukala-tlhelo, ntwela-vusiwana, ku tiyisela, ku tshembeka ni ku titsongahata minkarhi yo tala swi tekiwa swi ri timfanelo letinene. Nakambe vunene byi tlhela byi hlamuseriwa tanihi “ku fambisana ni mpimanyeto wa leswinene.”
Xana hi fanele hi fambisana ni mpimanyeto wa xiyimo xa le henhla, wa vunene ni ku lulama, wa mani? Magazini wa Newsweek wu te: “Hi ku ya hi vativi va filosofi ya mahanyelo lava tlakukeke, ku kanakana loku vangiwaka hi Ntlawa wa Vativi va Filosofi ku hlanganise mavonelo hinkwawo ya leswo lulama ni leswi hoxeke ku endliwa nhlawulo wa munhu hi xiyexe, lowu tsakeriwaka hi mintlhaveko ya yena kumbe nhlawulo wa ndhavuko.” Kambe xana leswaku i yini leswi u swi rhandzaka i ndlela leyinene yo vona loko nchumu wu ri wunene kumbe wu hoxile? Doo! Eka hina leswaku hi ta hlakulela vunene, hi lava mpimanyeto lowu hi nga tshembelaka eka wona wa leswinene ni leswo biha—mpimanyeto lowu xiendlo xo karhi, langutelo ro karhi, kumbe ntikelo wu nga langutiwaka ha wona ku vona loko nchumu wu ri wunene kumbe wu hoxile.
Xihlovo Xin’we Ntsena Xa Ntiyiso Xa Mimpimanyeto Ya Mahanyelo
Ku ni Xihlovo xin’we ntsena xa ntiyiso xa mimpimanyeto ya mahanyelo—ku nga Muvumbi wa vanhu, Yehovha Xikwembu. Endzhakunyana ka ku vumba munhu wo sungula, Adamu, Yehovha Xikwembu u nyike vanhu xileriso lexi nge: “U nga ha tidyela u eneriseka eka murhi wun’wana ni wun’wana wa ntanga. Kambe loko ku ri murhi wa ku tiva leswinene ni leswo biha u nga tshuki u wu dya hikuva siku u nga ta wu dya, u ta fa hakunene.” (Genesa 2:16, 17) Yehovha Xikwembu u nyike murhi wolowo vito rero ro hlawuleka ku kombisa mfanelo ya yena ya xiyimo xa le henhla yo endlela swivumbiwa swa yena swiboho eka swilo leswinene ni leswo biha. Mimpimanyeto leyi vekiweke hi Xikwembu ya ku kombisa leswinene ni leswo biha hi yona yi veke xisekelo xa vuavanyisi kumbe xo pima swiendlo swa munhu, langutelo ni mikhuva yakwe. Handle ka mimpimanyeto yoleyo a hi nga ta swi kota ku hambanisa kahle leswinene eka leswo biha.
Xileriso xa malunghana ni murhi wa ku tiva leswinene ni leswo biha a wu nyika Adamu na Evha nkarhi wo hlawula—leswaku va yingisa kumbe e-e. Eka vona vunene a byi vula ku yingisa xileriso xexo. Hi ku famba ka nkarhi Yehovha u ye emahlweni a paluxa leswi n’wi tsakisaka ni leswi nga n’wi tsakisiki, naswona u hi tsalele swona eBibeleni. Kutani ku hlakulela vunene swi katsa ku fambisana ka hina ni mimpimanyeto ya Yehovha leyo lulama leyi andlariweke eMatsalweni.
Tolovelana Swinene Ni Mimpimanyeto Ya Xikwembu
Tanihi leswi Yehovha Xikwembu a vekeke mimpimanyeto ya leswinene ni leswo biha naswona a yi paluxeke eBibeleni, xana a hi fanelanga hi tolovelana swinene na yona? Muapostola Pawulo u tsarile: “Matsalwa hinkwawo ma huhuteriwe hi Xikwembu naswona ma pfuna ku dyondzisa, ku tshinya, ku lulamisa swilo, ku laya eku lulameni, leswaku munhu wa Xikwembu a faneleka hi ku helela, a hlomisiwa hi ku helela eka ntirho wun’wana ni wun’wana lowunene.”—2 Timotiya 3:16, 17.
Hi xikombiso, ehleketa hi ku nga twisisani loku Kunihito, la boxiweke exihlokweni lexi hundzeke, a langutaneke na kona loko a kombisa ku titsongahata hilaha ndhavuko wa yena a wu swi teka hakona. Ku kambisisa ka yena mimpimanyeto ya Matsalwa hi ku famba ka nkarhi swi n’wi pfunile ku va ni langutelo lerinene ngopfu. Kunene Bibele yi khutaza leswaku hi titsongahata naswona ya hi tsundzuxa malunghana ni ku titshemba ku tlula mpimo ni ku tikukumuxa. (Swivuriso 11:2; Mikiya 6:8) Kambe loko a vulavula hi timfanelo ta “ntirho wa ku va mulanguteri,” muapostola Pawulo u vulavule hi ku “lwela ku fikelela” lunghelo rero. (1 Timotiya 3:1) Ku “lwela ku fikelela” loku a ku fanelanga ku endliwa handle ko tikukumuxa ntsena nakambe a hi fanelanga hi titsongahata swi nga fanelanga.
Xana Bibele yi ri yini malunghana ni ntikelo wa mahanyelo etimhakeni ta bindzu? Ku tirhisa tindlela leti kanakanisaka kumbe ku tlula milawu ya mfumo ni milawu ya xibalo swi tolovelekile eka mabindzu ya namuntlha. Hambiswiritano, ku nga khathariseki leswaku van’wana va endla yini, mpimanyeto wa Bibele hi leswaku hi fanele hi “tikhoma hi ku tshembeka eka swilo hinkwaswo.” (Vaheveru 13:18) Hikwalaho, hi hlakulela vunene loko hi tshembeka hi tlhela hi nga yi hi nghohe eka vathori, vathoriwa, vaxavi ni le ka mfumo. (Deteronoma 25:13-16; Varhoma 13:1; Tito 2:9, 10) Hakunene ku tshembeka ku endla leswaku ku va ni ku tshembana ni xinghana. Naswona ku tsala ntwanano lowu mi wu endleke hi xitalo swi sivela ku nga twisisani ni ku himpfilitana loku nga vaka kona hikwalaho ka “xiendlakalo lexi nga languteriwangiki.”—Eklesiasta 9:11; Yakobo 4:13, 14.
Mhaka ya maambalelo ni ku tisasekisa i ndhawu yin’wana leyi hi faneleke hi hlakulela vunene eka yona. Mahlawulelo ya swiambalo ma hambana hi ku ya hi mindhavuko naswona ntshikilelo wo ambala swiambalo swa fexeni wu nga ha va wukulu. Kambe hikwalaho ka yini hi fanele hi landzelela fexeni yin’wana ni yin’wana leyi nghenaka? Bibele yi hi lerisa leswaku hi “[tshika] ku titwananisa ni mafambiselo lawa ya swilo.” (Varhoma 12:2) Ematshan’weni ya ku tiendlela milawu, muapostola Pawulo u tsale hi ku susumetiwa hi moya a ku: “Ndzi navela leswaku vavasati va tisasekisa hi swiambalo leswi langutekaka, hi xichavo ni mianakanyo yo hluteka, ku nga ri hi tindlela to horha misisi ni nsuku kumbe tiperela kumbe swiambalo leswi durhaka ngopfu, kambe hi ndlela leyi fanelaka vavasati lava vulaka leswaku va chava Xikwembu.” (1 Timotiya 2:9, 10) Mimpimanyeto leyi ya xisekelo yi tirha eka vavanuna ni le ka vavasati. Ina, i swinene ku va ni mixaka-xaka ya maambalelo hikwalaho ka mindhavuko kumbe leswi munhu a swi rhandzaka.
Bibele yi tlhela yi boxa mikhuva leyi nga riki yinene leyi Xikwembu xi yi vengaka hi ku helela. Eka 1 Vakorinto 6:9, 10 hi hlaya hi xitsundzuxo lexi: “Hawu! Xana a mi swi tivi leswaku vanhu lava nga lulamangiki a va nge yi dyi ndzhaka ya mfumo wa Xikwembu? Mi nga xisiwi. Loko ti ri timbhisa, kumbe vagandzeri va swifaniso swa hava, kumbe vaoswi, kumbe vanhu lava hlayiseriweke swikongomelo leswi nga riki swa ntumbuluko, kumbe vavanuna lava etlelaka ni vavanuna-kulobye, kumbe makhamba, kumbe vanhu va makwanga, kumbe swidakwa, kumbe varhuketeri, kumbe vadyeleri, va nga ka va nga yi dyi ndzhaka ya mfumo wa Xikwembu.” Tsalwa leri ri pfune Maria, loyi ku vulavuriweke ha yena eku sunguleni ku vona leswaku hi ku ya hi mimpimanyeto ya mahanyelo lawa ya vekiweke hi Muvumbi, vuxaka bya yena na Juan a byi nga fanelanga, naswona a a fanele ku byi herisa loko a ta amukeriwa hi Xikwembu. Ina, leswaku hi hlakulela vunene ku laveka leswaku hi tolovelana kahle ni mimpimanyeto ya Yehovha.
Swi Dzikise eMbilwini
Vunene a hi ku papalata swilo leswo biha ntsena. Byi katsa ni mahanyelo lamanene. Munhu lonene u ni vunene. Profesa un’wana u ri: “Vunene byi fanele byi dzikisiwa embilwini ni le mianakanyweni.” Kutani, ku hlakulela vunene a swi katsi ku tolovelana ni Rito ra Xikwembu hilaha ku hetisekeke ntsena. Swi lava ku anakanyisisa hi leswi tsariweke eka rona leswaku timbilu ta hina ti tala hi ku nkhensa Yehovha, kutani hi susumeteleka ku tirhisa misinya ya milawu ya Matsalwa evuton’wini bya hina.
Mupisalema u te: “Ndzi wu rhandza swinene nawu wa wena! Ndzi anakanya ha wona siku hinkwaro.” (Pisalema 119:97) Kutani Hosi Davhida u tsarile: “Ndzi tsundzuke masiku ya khale swinene; ndzi anakanyisise hi ntirho wa wena [Xikwembu] hinkwawo; ndzi hambete ndzi anakanyisisa hi ntirho wa mavoko ya wena hi ku tirhandzela.” (Pisalema 143:5) Na hina hi fanele hi endla ku anakanyisisa swinene hi dyondzo ya hina ya Bibele ni tibuku leti sekeriweke eBibeleni swi va nchumu wa nkoka.
I ntiyiso, ku tinyika nkarhi wa dyondzo leyi enteke ivi yi kandzeriwa hi ku anakanyisisa swi nga va ntlhontlho. Kambe loko hi lava vunene hi fanele hi xava nkarhi eka mintirho yin’wana. (Vaefesa 5:15, 16) Aaron, la nga ni malembe ya 24 hi vukhale, u xava nkarhi wolowo hi ku pfuka ka ha sele 30 wa timinete eka nkarhi lowu a a pfuka ha wona eku sunguleni. Wa rungula: “Eku sunguleni a ndzi tihlayela Bibele ku ringana hafu ya awara hinkwayo. Kambe sweswinyana ndzi xiye nkoka wo anakanyisisa ha yona. Kutani sweswi ndzi tirhisa hafu ya nkarhi wolowo ndzi anakanyisisa hi leswi ndza ha ku swi hlayaka. Leswi swi ndzi pfunile hakunene.” U nga ha anakanyisisa ni hi minkarhi yin’wana. Davhida u yimbelelele Yehovha a ku: “Ndzi anakanyisisa ha wena exikarhi ka ku rindza ka nivusiku.” (Pisalema 63:6) Naswona Bibele yi ri: “Isaka a a humile a famba-famba leswaku a ta anakanyisisa a ri enhoveni hi nkarhi wa madyambu.”—Genesa 24:63.
Ku anakanyisisa i nchumu wa nkoka eku hlakuleleni ka vunene, hikuva ku hi pfuna ku titwa hi ndlela leyi Yehovha a titwaka ha yona ni ku languta swilo hi ndlela leyi a swi langutaka ha yona. Hi xikombiso, Maria a a swi tiva leswaku Xikwembu a xi byi lavi vuoswi. Kambe leswaku a ‘nyenya leswi hombolokeke, a namarhela leswi nga swinene,’ a a fanele a anakanyisisa hi tindzimana ta Bibele leti vulavulaka hi swilo sweswo. (Varhoma 12:9) U pfuniwe ku vona xilaveko xo hundzuka loko a hlaye Vakolosa 3:5, leyi hi khutazaka ku ‘dlaya swirho swa miri wa hina malunghana ni vumbhisa, thyaka, ku navela ka vuxaka bya rimbewu, ku navela loku vavisaka, ni ku tshwa.’ Maria u boheke ku tivutisa a ku: ‘I muxaka muni wa ku navela ka vuxaka bya rimbewu loku ndzi faneleke ndzi ku dlaya? I yini leswi ndzi faneleke ndzi swi papalata leswi nga pfuxaka ku navela loku thyakeke? Xana ku ni ku cinca loku ndzi faneleke ndzi ku endla malunghana ni ndlela leyi ndzi hanyisanaka ha yona ni va rimbewu leri hambaneke?’
Ku anakanyisisa ku katsa ku ehleketa hi vuyelo bya goza leri u nga ta ri teka. Pawulo u khutaze Vakreste ku tshika vumbhisa ivi va tikhoma leswaku “ku nga vi na loyi swi fikaka laha a onhaka ni ku nghenelela etimfanelweni ta makwavo.” (1 Vatesalonika 4:3-7) Swivutiso leswinene swo ehleketa ha swona hi leswi: ‘Xana i ku onhaka ka muxaka muni loku mina ndzi nga ta ti tisela kona, ndyangu wa mina kumbe van’wana hi ku endla nchumu lowu? Xana ndzi ta khumbeka njhani hi tlhelo ra moya, emintlhavekweni ni le mirini? Xana lava va tshameke va tlula nawu wa Xikwembu enkarhini lowu hundzeke swi va fambele njhani?’ Ku anakanyisisa ka muxaka lowu ku endle Maria a va ni xivindzi naswona swi nga endla leswi fanaka ni le ka hina.
Dyondza Hi Leswi U Swi Vonaka
Xana vunene byi nga dyondzisiwa etlilasini? Xivutiso lexi hi lexi karhateke tintlharhi ku ringana magidi ya malembe. Mutivi wa filosofi wa Mugriki Plato a ri ni ntshembo wa leswaku byi nga dyondzisiwa. Hi hala tlhelo, Aristotle a a anakanya leswaku vunene byi kumiwa hi ku hanya ha byona. Mutsari wa mahungu yena u katsakanye njhekanjhekisano emhakeni leyi hi ndlela leyi: “Hi ku komisa milawu ya vunene a yi nge dyondziwi yi ri yoxe. Naswona a yi nge dyondzisiwi etibukwini. Mikhuva leyinene yi kumiwa hi ku tshama exikarhi ka vanhu . . . lava khutazaka ku va ni vunene naswona va byi tekaka byi ri bya nkoka.” Kambe hi kwihi laha hakunene hi nga kumaka vanhu lavanene? Hambiloko mindhavuko yo tala yi ri ni swikombiso swa vanhu lava a va ri ni vunene, eka mintsheketo ya tinghwazi ta vona, kambe Bibele yi tamele swikombiso swo tala swa xiviri.
Xikombiso lexikulu xa vunene i Yehovha. Minkarhi hinkwayo u endla hi vunene naswona u endla leswo lulama ni leswinene. Hi nga hlakulela vunene hi ku va “vatekeleri va Xikwembu.” (Vaefesa 5:1) N’wana wa Xikwembu Yesu Kreste ‘u hi siyele ntila leswaku hi landzelerisisa mikondzo yakwe.’ (1 Petro 2:21) Tlhandlakambirhi, Bibele yi tamele rungula ro tala ra vanhu lava hanyeke hi ku tshembeka, vo fana na Abrahama, Sara, Yosefa, Rhuti, Yobo na Daniyele ni vanghana va yena vanharhu va Vaheveru. Hi nga honisi xikombiso xa vunene xa malandza ya Yehovha ya manguva lawa.
Hi Nga Humelela
Xana hi nga humelela hi ku endla leswi nga swinene emahlweni ya Xikwembu? Leswi hi tswariweke hi nga hetisekanga, minkarhi yin’wana ku nga ha va ni nyimpi leyikulu exikarhi ka mianakanyo ni nyama—exikarhi ka ku lava ku endla leswinene ni ku landzela mboyamelo wa hina wa vudyoho. (Varhoma 5:12; 7:13-23) Kambe hi nga hlula enyimpini yoleyo hi ku pfuniwa hi Xikwembu. (Varhoma 7:24, 25) Yehovha u hi lunghiselele Rito rakwe ni tibuku leti sekeriweke eBibeleni. Hi ku hisekela ku hlaya Matsalwa ni ku tinyiketela ku anakanyisisa ha wona hi nga va ni mbilu leyi tengeke. Embilwini yoleyo yo tenga ku nga huma mianakanyo, marito ni swiendlo leswinene. (Luka 6:45) Eka swikombiso swa Yehovha Xikwembu na Yesu Kreste hi nga aka vumunhu lebyi fanaka ni bya Xikwembu. Naswona hi nga dyondza swo tala eka vanhu lava tirhelaka Xikwembu hi ku tshembeka namuntlha.
Muapostola Pawulo u khutaze vahlayi va matsalwa ya yena leswaku va ‘hambeta va xiya’ vunene ni swilo swin’wana leswi nkhensekaka. Entiyisweni loko hi endla tano hi ta katekisiwa hi Xikwembu. (Vafilipiya 4:8, 9) Hi mpfuno wa Yehovha hi nga humelela eku hlakuleleni ka vunene.
[Xifaniso eka tluka 6]
Endla ku anakanyisisa ku va xiphemu xa dyondzo ya wena ya Bibele
[Xifaniso eka tluka 7]
Aka vumunhu bya vukwembu hi ku tekelela Kreste Yesu