Buku Ya Bibele Ya Vu-7—Vaavanyisi

Mutsari: Samuwele

Ndhawu Ya Vutsari: Israyele

Ku Hetiwa Ka Vutsari: c. 1100 B.C.E.

Nkarhi Lowu Hlanganisiweke: c. 1450–c. 1120 B.C.E.

 1. Hi tihi tindlela leti nkarhi wa vaavanyisi a wu xiyeka ha tona?

HI LERI tluka ra matimu ya Israyele leri taleke hi xiendlo, leri cinca-cincaka exikarhi ka mintlhamu leyi lovisaka leyi nga ni vukhongeri bya mademona ni minkutsulo ya Yehova ya musa ya vanhu vakwe lava hundzukeke hi ku tirhisa vaavanyisi lava vekiweke hi Xikwembu. Leswi swi tiyisaka ripfumelo i swiendlo swa matimba swa Otiniele, Ehudi, Xamgari na vaavanyisi van’wana lava landzeleke. Hi laha mutsari wa Vaheveru a vuleke ha kona: “Nkarhi wu nga ndzi helela loko ndzi nga mi byela hi ta Gidiyoni, na Baraka, na Samsoni, na Yefta, . . . lava, hi mhaka ya ku pfumela, va [hluleke] matiko; va avanyisile hi ku lulama, . . . va kuma matimba va ri lava tsaneke, va hundzuka tinghwazi ta matimba eku lweni, va tsutsumisa tinyimpi ta valala.” (Vahev. 11:32-34) Ku hlanganisa nhlayo ya vaavanyisi lava tshembekaka va 12 va nkarhi lowu, nakambe ku na Tola, Yayiro, Ibisani, Elone na Abidoni. (Samuwele hakanyingi a nga hlayiwi exikarhi ka vaavanyisi.) Yehova u lwele vaavanyisi tinyimpi ta vona, naswona moya wu va funengetile loko va ri karhi va endla mintirho ya vona ya vurhena. Va yise ku dzuneka ni ku twala hinkwako eka Xikwembu xa vona.

 2. Hi yihi ndlela leyi vito ra Xiheveru ra buku ya Vaavanyisi ri fanelaka ha yona?

² Eka Septuagint buku leyi yi vitaniwa Kri·taiʹ, naswona eBibeleni ya Xiheveru, i Sho·phetimʹ, leri ri hundzuluxeriweke va ku “Vaavanyisi.” Sho·phetimʹ ri huma eka riendli leri nge sha·phatʹ, leri vulaka ku “avanyisa, ku lwela, ku xupula, ku lawula,” leri ri phofulaka kahle xikhundla xa vahlawuriwa lava va le tilweni va “Muavanyisi loyi a nga Xikwembu xa vanhu hinkwavo.” (Vahev. 12:23) A va ri vanhu lava simekiweke hi Yehova eka swiendlakalo leswi kongomeke leswaku va kutsula vanhu vakwe evuhlongeni bya valala.

 3. Vaavanyisi yi tsariwe rini?

³ Xana Vaavanyisi yi tsariwe rini? Swiga swimbirhi ebukwini leyi swi hi pfuna ku kuma nhlamulo. Xo sungula hi lexi: “Vayebusi va ha akile Yerusalema . . . ni namuntlha.” (Vaav. 1:21) Tanihi leswi Hosi Davhida a tekeke “khokholo ra Siyoni” eka Vayebusi hi lembe ra vunhungu ra ku fuma ka yena, kumbe hi 1070 B.C.E., Vaavanyisi yi fanele yi tsariwe emahlweni ka siku rero. (2 Sam. 5:4-7) Xiga xa vumbirhi xi humelela makhamba ya mune: “Eminkarhini yoleyo, a ku nga ri na hosi Israyeleni.” (Vaav. 17:6; 18:1; 19:1; 21:25) Hikwalaho ke, rhekhodo leyi yi tsariwe enkarhini lowu a ku ri na “hosi Israyeleni,” hi leswaku, endzhaku ka loko Sawulo a ve hosi yo sungula hi 1117 B.C.E. Hikwalaho yi fanele yi tsariwe exikarhi ka 1117 na 1070 B.C.E.

 4. A a ri mani mutsari wa Vaavanyisi?

⁴ Mutsari wa yona a a ri mani? Handle ko tipfinyinga, a a ri nandza la tinyiketeke wa Yehova. I Samuwele loyi a hlawulekaka a ri yexe tanihi muyimeri-nkulu wa vugandzeri bya Yehova enkarhini lowu wa ku hundzuka ku suka eka vaavanyisi ku ya eka tihosi, naswona u tlhela a va wo sungula enxaxamelweni wa vaprofeta lava tshembekaka. Hikwalaho, Samuwele a a ta va yena la fanelekaka ku rhekhoda matimu ya vaavanyisi.

 5. Xana mpimo wa nkarhi wa Vaavanyisi wu nga ha hlayerisiwa ku yini ke?

⁵ I nkarhi wo tanihi kwihi lowu Vaavanyisi yi wu hlanganisaka? Leswi swi nga hlayeriwa ku suka eka 1 Tihosi 6:1, leyi kombisaka leswaku Solomoni u sungule ku aka yindlu ya Yehova hi lembe ra vumune ra ku fuma ka yena, leri nakambe a ri ri “lembe ra 480 ra ku huma ka vana va Israyele etikweni ra Egipta.” (Leswi “480” yi nga nhlayo ya ndzandzelelano, yi yimela malembe lama taleke ya 479.) Mimpimo ya minkarhi leyi tivekaka leyi katsiweke eka malembe ya 479 i malembe ya 40 ehansi ka Muxe emananga (Deut. 8:2), malembe ya 40 ya ku fuma ka Sawulo (Mintirho 13:21), malembe ya 40 ya ku fuma ka Davhida (2 Sam. 5:4, 5) na 3 wa malembe yo sungula lama taleke ya ku fuma ka Solomoni. Loko hi susa ntsengo lowu wa malembe ya 123 eka malembe ya 479 ya 1 Tihosi 6:1, ku sala malembe ya 356 ya nkarhi lowu wu nga exikarhi ka ku nghena ka Israyele eKanana ni ku sungula ka ku fuma ka Sawulo.a Swiendlakalo leswi rhekhodiweke ebukwini ya Vaavanyisi, leswi ngopfu-ngopfu swi sukelaka eku feni ka Yoxuwa ku ta fika enkarhini wa Samuwele, swi hlanganisa malembe ya kwalomu ka 330 ya nkarhi lowu wa malembe ya 356.

 6. I yini lexi kombisaka vutshembeki bya Vaavanyisi?

⁶ Ku tshembeka ka Vaavanyisi a ku kanakanisi. Vayuda minkarhi hinkwayo va yi xiye tanihi xiyenge xa nxaxamelo wa tibuku ta Bibele. Vatsari va Matsalwa ya Xiheveru ni ya Vukriste ya Xigriki va tshahe eka rhekhodo ya yona, tanihi le ka Psalma 83:9-18; Esaya 9:4; 10:26; na Vaheveru 11:32-34. Entiyisweni, a yi fihli nchumu hi ku tsana ni ku hambuka ka Israyele, loko hi nkarhi lowu fanaka yi kurisa nsovo lowu nga heriki wa Yehova. I Yehova, naswona hayi muavanyisi wa munhu ntsena, loyi a amukelaka ku twala tanihi Mukutsuri eIsrayele.

 7. (a) Vuyimburi byi seketela rhekhodo leyi nga eka Vaavanyisi hi ndlela yihi? (b) Hikwalaho ka yini Yehova a lerise ku lovisiwa ka vagandzeri va Baal hi laha ku faneleke?

⁷ Nakambe, mintshubulo ya vuyimburi yi seketela ntiyiso wa Vaavanyisi. Leyi nyanyulaka ngopfu hi liya ya muxaka wa vukhongeri bya Baal bya Vakanana. Handle ka tinhlamuselo ta Bibele, a ku nga tiviwi nchumu hi vugandzeri bya Baal kukondza muti wa khale wa Kanana wa Ugarit (Ras Shamra ra manguva lawa eribuweni ra lwandle ra Siriya etlhelo ka nhlohlorhi ya n’walungu-vuxa bya xihlala xa Kipra) wu ceriwile, ku sukela hi 1929. Laha, vukhongeri bya Baal byi paluxiwile byi ri lebyi kombisaka ku hlongorisa rifuwo, vutiko lebyi tlurisaka mpimo ni vugandzeri bya rimbewu. Muti wun’wana ni wun’wana wa Kanana kahle-kahle a wu ri ni xikwetsimisiso xa wona xa Baal kun’we ni tindhumba leti tiviwaka tanihi switsunga. Endzeni ka tindhumba, ku nga ha va ku ve ni swifaniso swa Baal, naswona ekusuhi ni tialtari ehandle a ku kumeka tiphuphu ta maribye—kumbexana swifaniso swa rimbewu swa Baal. Magandzelo lama nyenyetsaka ya vanhu ma tote tindhumba leti ngati. Loko Vaisrayele va ve lava thyakisiweke hi vugandzeri bya Baal, hi ku fanana va nyikele hi vana va vona va majaha ni vanhwana. (Yer. 32:35) A ku ri ni mhandzi yo hlawuleka leyi yimelaka mana wa Baal, Axera. Xikwembu xa xisati xa ku veleka, Astarte, nkata Baal, a xi gandzeriwa hi mihivani leyo biha ya rimbewu, vavanuna ni vavasati va hlayisiwa tanihi tinghwavava leti “tinyiketeke” ta tempele. A swi hlamarisi leswi Yehova a leriseke ku lovisiwa ka vugandzeri bya Baal ni vanamarheli va byona va tihanyi. “U nga ka u nga ma languti hi tintswalo, kambe u nga tshuki u tirhela swikwembu swa wona.”—Deut. 7:16.b

LESWI NGA ENDZENI KA VAAVANYISI

 8. I swiyenge swihi leswi Vaavanyisi hi laha ku twisisekaka yi avanyisiwaka ha swona?

⁸ Hi laha ku twisisekaka buku leyi yi avanyisiwe hi swiyenge swinharhu. Tindzima to sungula timbirhi ti hlamusela swiyimo eIsrayele enkarhini wolowo. Tindzima 3 ku ya eka 16 ti hlamusela minkutsulo ya vaavanyisi va 12. Tindzima 17 ku ya eka 21 endzhaku ti hlamusela swiendlakalo swin’wana leswi katsaka mpfilumpfilu wa le ndzeni ka Israyele.

 9. I matshamelo wahi lama nyikeriwaka hi tindzima timbirhi to sungula ta Vaavanyisi?

⁹ Swiyimo eIsrayele enkarhini wa vaavanyisi (1:1–2:23). Tinxaka ta Israyele ta hlamuseriwa loko ti ri karhi ti hangalaka ti ya tshama etindhawini ta tona leti ti ti averiweke. Hambi swi ri tano, ematshan’wini yo humesa Vakanana hi laha ku heleleke, va tirhisa vo tala va vona hi nsindziso, va va pfumelela va tshama exikarhi ka Vaisrayele. Hikwalaho ntsumi ya Yehova yi ri: “Va ta kotisa mitwa ematlhelweni ya n’wina, ni swikwembu swa vona yi ta va mintlhamu eka n’wina.” (2:3) Xisweswo, loko rixaka lerintshwa leri ri nga tiviki Yehova kumbe mintirho yakwe ri tlhekeka, vanhu ku nga ri khale va n’wi lahla leswaku va tirhela Vabaal ni swikwembu swin’wana. Hikwalaho ka leswi voko ra Yehova ri lwisanaka na vona hi nhlomulo, va “va khombyeni lerikulu.” Hikwalaho ka ku nonon’hwa ni ku ala ka vona ku yingisa hambi va ri vaavanyisi, Yehova a nga n’wi hlongoli ni un’we wa matiko lama a ma siyeleke ku ringa Israyele. Masungulo lawa i mpfuno eku twisiseni ka swiendlakalo leswi landzelaka.—2:15.

10. Otiniele u avanyisa hi matimba wahi, naswona hi vuyelo byihi?

¹⁰ Muavanyisi Otiniele (3:1-11). Hi ku vaviseka hikwalaho ka vuhlonga bya vona eka Vakanana, vana va Israyele va sungula ku vitana Yehova leswaku va kuma mpfuno. Xo sungula, u veka Otiniele tanihi muavanyisi. Xana Otiniele u avanyisa hi matimba ni vutlhari bya vanhu ke? Doo, hikuva ha hlaya: “Moya wa Yehova wu va eka yena” leswaku a hlula valala va Israyele. “Kutani tiko ri etlela hi malembe ya mune wa makume.”—3:10, 11.

11. Yehova u tirhisa Ehudi eku tiseni ka ku kutsuriwa ka Israyele hi ndlela yihi?

¹¹ Muavanyisi Ehudi (3:12-30). Loko vana va Israyele va ve ehansi ka hosi Egiloni wa Mowabu hi malembe ya 18, Yehova nakambe u twa swikombelo swa vona swa mpfuno, kutani a veka Muavanyisi Ehudi. Loko a pfumeleriwe ku vulavula exihundleni ni hosi, Ehudi la tirhisaka ximatsi u teka tlhari rakwe leri endliweke ekaya endzeni ka nguvu yakwe ya le handle ivi a dlaya Egiloni hi ku nghenisa tlhari endzeni ka khwiri leri noneke ra Egiloni. Hi ku anghwetla Israyele u hlengeletana etlhelweni ra Ehudi eka nyimpi yo lwisana na Mowabu, naswona tiko nakambe ri tiphina hi ku wisa loku nyikiweke hi Xikwembu, hi malembe ya 80.

12. I yini lexi kombisaka leswaku ku hlula ka Xamgari ku te hi matimba ya Xikwembu?

¹² Muavanyisi Xamgari (3:31). Xamgari u ponisa Israyele hi ku hlasela Vafilista va 600. Leswaku ku hlula ku te hi matimba ya Yehova swi kombisiwa hi tlhari leri a ri tirhisaka—risungunu ra tihomu ntsena.

13. Hi swihi swiendlakalo swa matimba leswi chaputiwaka hi risimu ro hlula ra Baraka na Debora?

¹³ Muavanyisi Baraka (4:1–5:31). Israyele u ya emahlweni a va ehansi ka Yabini hosi ya Mukanana na ndhuna yakwe ya nyimpi, Sisera, loyi a tinyungubyisaka hi ku va ni makalichi ya 900 lama nga ni tihwevo ta nsimbhi. Loko Israyele a tlhela a sungula ku huwelela eka Yehova, u veka Muavanyisi Baraka, loyi a seketeriwaka hi laha ku kotekaka ha kona hi Debora muprofeta wa xisati. Leswaku Baraka ni vuthu rakwe va nga vi na xivangelo xo tinyungubyisa, Debora u tivisa leswaku nyimpi yi ta kongomisiwa hi Yehova, naswona wa profeta a ku: “Yehova u ta nyiketa Sisera emavokweni ya wansati.” (4:9) Baraka u hlengeleta vavanuna va Neftali na Zebuloni eNtshaveni ya Taboro. Vuthu rakwe ra 10 000 endzhaku ra rhelela ku ya enyimpini. Ripfumelo leri tiyeke ra hlula esikwini rero. ‘Yehova u sungula ku nghenisela Sisera ni makalichi ya yena hinkwawo ya nyimpi ni nxaxa hinkwawo ku pfilunganyeka,’ a va hlula hi ku olova hi xihatla enkoveni wa Kixoni. “Ku nga poni munhu.” (4:15, 16) Yaele, nkata Hebere wa Mukeni, loyi Sisera a balekelaka etendeni ra yena, u chaputa ku dlaya hi ku belela nhloko ya Sisera ku ya fika ehansi hi mhingu ya tende. “Hi siku rero Xikwembu xi tsongahata Yabini.” (4:23) Debora na Baraka va tsaka hi ku yimbelela, va kurisa matimba lama nga vonekiki ya Yehova, loyi a vangeleke leswaku tinyeleti ti lwa ti ri eka misoko ya tona na Sisera. Hakunene, i nkarhi wa ku “[nkhensa] Yehova!” (5:2) Malembe ya mune wa makume ya ku rhula ya landzela.

14, 15. Hi xihi xikombiso xa nseketelo wa Yehova lexi Gidiyoni a xi amukelaka, naswona nseketelo lowu wu ya emahlweni wu kandziyisisiwa ku yini eka ku hlula ko hetelela ka Vamidiyani?

¹⁴ Muavanyisi Gidiyoni (6:1–9:57). Vana va Israyele nakambe va endla leswo biha, naswona tiko ra lovisiwa hi ku hlasela ka Vamidiyani. Yehova, hi ku tirhisa ntsumi ya yena, u veka Gidiyoni tanihi muavanyisi, naswona Yehova hi byakwe u tlhandlekela xitiyisekiso hi marito lama nge, “Kunene ndzi ta va na wena.” (6:16) Xiendlo xo sungula xa xivindzi xa Gidiyoni i ku hohlosa altari ya Baal emutini wa ka vona. Mavuthu lama hlanganeke ya nala endzhaku ya tsemakanyela eYizriyele, naswona ‘moya wa Yehova wu funengeta Gidiyoni,’ loko a lerisa Israyele ku ya enyimpini. (6:34) Hi ndzingo wo paluxa voya bya nyimpfu emberheni exivuyeni, Gidiyoni u amukela xikombiso xa matlhelo mambirhi xa leswaku Xikwembu xi na yena.

¹⁵ Yehova u byela Gidiyoni leswaku vuthu rakwe ra 32 000 ri kule ngopfu na leswaku nhlayo leyi yi nga ha vanga ku tinyungubyisa ka vanhu ehenhleni ka ku hlula. Lava va chavaka va rhumeriwa ekaya ku sungula, ku siyiwa 10 000 ntsena. (Vaav. 7:3; Deut. 20:8) Endzhaku, hi ndzingo wo nwa mati, ku siyiwa 300 wa lava va xalamukeke ni lava va phaphameke ntsena. Gidiyoni u kambela mixaxa ya Vamidiyani nivusiku naswona wa tiyisekisiwa loko a twa wanuna a hlamusela norho wu ri lowu vulaka leswaku “lowu a wu vuri nchumu, loko ri nga ri tlhari ra Gidiyoni . . . Xikwembu xi nyiketile Vamidiyani ni mixaxa hinkwayo emavokweni ya yena.” (Vaav. 7:14) Gidiyoni u gandzela Xikwembu naswona endzhaku u veka vavanuna vakwe hi mintlawa minharhu va rhendzela mixaxa ya Vamidiyani. Ku hola ka vusiku hi xihatla ku herisiwa hi ku chayiwa ka timhalamhala, hi ku fayiwa ka makhuwana lamakulu ya mati, hi ku voninga ka timboni ni ku huwelela ka 300 ya lava va nga na Gidiyoni va ku, “Tlhari ra Yehova ni ra Gidiyoni!” (7:20) Mixaxa ya nala yi hohloka yi va swa hava. Vavanuna va lwa hi xivona ivi va baleka. Israyele wa hlongorisa, a va dlaya ni ku dlaya tihosana ta vona. Vanhu va Israyele sweswi va kombela Gidiyoni ku fuma ehenhla ka vona, kambe wa ala, a ku, “Yehova, hi yena la nga ta mi fuma.” (8:23) Hambi swi ri tano, u endla efodi hi leswi swi tekiweke enyimpini, leyi endzhakunyana yi xiximiwaka swinene kutani hikwalaho yi va ntlhamu eka Gidiyoni ni yindlu yakwe. Tiko ri va ni ku rhula hi malembe ya 40 enkarhini wa vuavanyisi bya Gidiyoni.

16. I khombo rihi leri welaka Abimeleke la tiendleke murhangeri?

¹⁶ Abimeleke, un’wana wa vana va Gidiyoni hi xigangu, u teka vurhangeri endzhaku ka rifu ra Gidiyoni, naswona u dlaya vamakwavo hi tatana va 70. Yotamu, rikotsa ra Gidiyoni hi yena ntsena a ponaka, naswona u twarisa khombo ra Abimeleke a ri ehenhla ka Ntshava ya Gerizimi. Exifanisweni lexi xi vulavulaka hi mirhi, u fanisa “vuhosi” bya Abimeleke ni lebyiya bya ndzhenga lowu nga nyawuriki. Abimeleke hi ku anghwetla u nghenela nyimpi ya le ndzeni le Xikeme naswona wa tsongahatiwa hi ku dlayiwa, a dlayiwa hi wansati loko a hoxa ribye ro sila hi ku kongoma a ri exihondzweni xa Tebese, a ba xipalapala xakwe.—Vaav. 9:53; 2 Sam. 11:21.

17. Rhekhodo yi ri yini hi Vaavanyisi Tola na Yayiro?

¹⁷ Vaavanyisi Tola na Yayiro (10:1-5). Lava ku ya emahlweni va tisa minkutsulo hi matimba ya Yehova, va avanyisa malembe ya 23 na 22 hi ku landzelelana.

18. (a) I ku kutsula kwihi loku Yefta a ku tisaka? (b) Hi kwihi ku hlambanya eka Yehova loku Yefta a ku endlaka hi ku tshembeka? Njhani?

¹⁸ Muavanyisi Yefta (10:6–12:7). Loko Israyele a phikelela eku hundzulukeleni eka swikwembu swa hava, vukari bya Yehova nakambe byi pfurhela tiko. Vanhu sweswi va tokota ntshikilelo wa Vaamoni ni Vafilista. Yefta u vitaniwa nakambe ku suka evuhlongeni ku ya rhangela Israyele enyimpini. Kambe i mani muavanyisi wa xiviri eka nkwetlembetano lowu ke? Marito ya Yefta hi byakwe ma nyikela nhlamulo: “Yehova a ve yena muavanyisi namuntlha, la avanyiselaka vana va Israyele ni vana va Amoni.” (11:27) Loko moya wa Yehova sweswi wu ta ehenhla ka yena, u hlambanya leswaku loko a vuya eAmoni hi ku rhula, u ta nyikela loyi a nga ta rhanga a huma endzeni ka yindlu yakwe ku ta n’wi hlanganisa eka Yehova. Yefta u hlula Amoni hi ku dlaya lokukulu. Loko a vuya ekaya rakwe le Mispa, i n’wana wa yena n’wini wa nhwanyana loyi a taka ku sungula hi ku tsutsuma ku ta n’wi hlanganisa hi ku tsaka eku hluleni ka Yehova. Yefta u hetisisa ku hlambanya kakwe—e-e, hayi hi gandzelo ra vuhedeni ra munhu hi ku ya hi mihivani ya Baal, kambe hi ku nyikela n’wana wa nhwanyana loyi a nga swakwe entirhweni lowu hlawulekeke endlwini ya Yehova ku N’wi dzunisa.

19. I swiendlakalo swihi leswi yisaka eka ndzingo wa “Xibolet”?

¹⁹ Vavanuna va Efrayimi sweswi va endla njhekanjhekisano wa leswaku a va nga vitaniwanga enyimpini yo lwa ni Vaamoni, naswona va xungeta Yefta, loyi a bohekaka ku va tlherisela endzhaku. Hinkwavo, Vaefrayimi va 42 000 va dlayiwa, vo tala va vona emahlalukweni ya Yordani, laha va funghiwaka hi ku hluleka ka vona ku vitana rito ra mpfumelelo wo hundza leri nge “Xibolet” hi ku pakanisa. Yefta u hambeta a avanyisa Israyele hi malembe ya tsevu.—12:6.

20. I vaavanyisi vahi vanharhu lava ku ya emahlweni va boxiwaka?

²⁰ Vaavanyisi Ibisani, Elone na Abidoni (12:8-15). Hambi leswi ku boxiweke swintsongo malunghana ni lava, minkarhi ya ku avanyisa ka vona yi hlamuseriwe tanihi malembe ya nkombo, khume na nhungu hi ku landzelelana.

21, 22. (a) Hi swihi swiendlo swa matimba leswi Samsoni a swi endlaka, naswona hi matimba wahi? (b) Samsoni u hlurisiwa ku yini hi Vafilista? (c) I swiendlakalo swihi leswi chaputaka vutshila lebyikulu bya Samsoni, naswona i mani loyi a n’wi tsundzukaka enkarhini lowu?

²¹ Muavanyisi Samsoni (13:1–16:31). Nakambe Israyele u wela evuhlongeni bya Vafilista. Sweswi i Samsoni loyi Yehova a n’wi vekaka tanihi muavanyisi. Vatswari vakwe va n’wi nyikela tanihi Munazarini ku sukela eku tswariweni, naswona leswi swi lava leswaku ku nga vi na rikari leri taka ehenhla ka misisi yakwe. Loko a ri karhi a kula, Yehova wa n’wi katekisa, naswona ‘hi nkarhi lowu faneleke moya wa Yehova wu sungula ku n’wi susumeta.’ (13:25) Xihundla xa matimba yakwe a xi le tinyameni takwe ta munhu, kambe xi le matimbeni lawa Yehova a ma nyikeleke. Hi loko ‘moya wa Yehova wu tirha ehenhla ka yena’ laha a nyikiwaka matimba yo dlaya nghala hi mavoko ya yena naswona endzhakunyana a rihisela vukanganyisi bya Vafilista hi ku dlaya 30 wa nhlayo ya vona. (14:6, 19) Loko Vafilista va hambeta va endla hi vukanganyisi malunghana ni xitshembiso xa ku teka ka Samsoni wanhwana wa Mufilista, Samsoni u teka tinhlati ta 300 naswona, loko a ti bohelela hi mincila, u veka swisana exikarhi ka mincila ya tona ivi a ti rhumela ku ya hisa masimu ya koroni, masimu ya vhinya ni masimu ya mitlhwari ya Vafilista. Kutani u endla ku dlaya lokukulu ka Vafilista, “a va ba endzhumbi ni xisuti.” (15:8) Vafilista va kucetela Vaisrayele va ka vona, vavanuna va Yuda, ku boha Samsoni ivi va n’wi tisa eka vona, kambe nakambe ‘moya wa Yehova wa tirha eka yena,’ kavula, kutani tinketana takwe ti n’oka emavokweni ya yena. Samsoni u dlaya gidi ra Vafilista—“nhulu ni tinhulu!” (15:14-16) Tlhari rakwe ra ndzoviso a ri ri rihi? Rihlaya leri tsakamaka ra mbhongolo. Yehova u wisisa nandza wa yena la karhaleke hi ku vanga xihlovo xa mati hi hlori leswaku xi va kona exivandleni xa nyimpi.

²² Samsoni ku ya emahlweni u heta vusiku endlwini ya nghwavava le Gaza, laha Vafilista va n’wi rhendzelaka va miyerile. Hambi swi ri tano, moya wa Yehova nakambe wu tikomba wu ri na yena loko a pfuka exikarhi ka vusiku, a susa timbati ta nyangwa wa muti ni marimba ya le matlhelo, kutani a swi rhwala a swi yisa ehenhla ka ntshava leyi langutaneke na Hebroni. Endzhaku ka leswi u rhandzana na Delila wa mukanganyisi. Tanihi xitirho lexi swi lavaka xa Vafilista, wa n’wi rilela kukondza loko a paluxa leswaku ku tinyikela ka yena tanihi Munazarini eka Yehova, hi laha swi kombisiweke ha kona hi misisi yakwe leyo leha, i xihlovo xa xiviri xa matimba yakwe lamakulu. Loko a etlele, u endla leswaku misisi yakwe yi tsemiwa. Sweswi a swi pfuni nchumu ku pfukela ku lwa, hikuva “Yehova u n’wi fularhele.” (16:20) Vafilista va n’wi khoma, va xokola mahlo yakwe, ivi va n’wi endla musili tanihi hlonga endlwini ya vona ya khotso. Loko nkarhi wa nkhuvo lowukulu wu fika ku xixima xikwembu xa vona Dagona, Vafilista va humesa Samsoni ku endla fenya ra vona. Hikwalaho ka ku hluleka ku vona ntikelo wa ntiyiso wa leswaku misisi yakwe yi kula swinene nakambe, va n’wi pfumelela ku yima exikarhi ka tiphuphu timbirhi letikulu ta yindlu leyi tirhisiwaka ku gandzela Dagona. Samsoni u huwelela eka Yehova a ku: “Oho Hosi Yehova, ndzi anakanye! . . . Ndzi nyike matimba namuntlha ntsena, ndzi tirihisela kan’we.” Yehova wa n’wi tsundzuka. Samsoni u khoma tiphuphu ivi a ‘tiseketela hi matimba’—matimba ya Yehova—‘kutani yindlu yi wa lerova lava feke lava a va dlayaka hi siku ra ku fa ka yena va tlula lava a va dlayeke enkarhini wa ku hanya kakwe.’—16:28-30.

23. I swiendlakalo swihi leswi hlamuseriwaka eka tindzima 17 ku ya eka 21, naswona swi humelele rini?

²³ Sweswi hi ta eka tindzima 17 ku ya eka 21, leti hlamuselaka wun’wana wa nkwetlembetano wa le ndzeni lowu lexi xi vavisaka wu hlaselaka Israyele enkarhini lowu. Swiendlakalo leswi swi humelela eku sunguleni swinene ka nkarhi wa vaavanyisi, hi laha swi kombisiweke ha kona hi ku boxiwa ka Yonathani na Finiyasi, vatukulu va Muxe na Aroni, tanihi lava va ha hanyaka.

24. Vadani van’wana va simeka vukhongeri lebyi ntshunxekeke hi ndlela yihi?

²⁴ Mika na Vadani (17:1–18:31). Mika, wanuna wa Efrayimi, u simeka vukhongeri bya yena n’wini lebyi ntshunxekeke, “yindlu ya swikwembu” swa swifaniso, leyi nga ni swifaniso leswi vatliweke ni muprista wa Levhi. (17:5) Vanhu va tiko ra Dani va hundza hi kona loko va ri endleleni ya vona yo lava ndzhaka en’walungwini. Va phangela Mika swingolongondzwana swa yena swa vukhongeri ni muprista, naswona va macha va ya en’walungu-mpfungwe ku ya lovisa muti lowu nga ehleketiki nchumu wa Layixi. Exivandleni xa wona va aka muti wa vona vini wa Dani ivi va simeka xifaniso lexi vatliweke xa Mika. Xisweswo, va landzela vukhongeri bya ku hlawula ka vona vini loku ntshunxekeke emasikwini hinkwawo lawa yindlu ya Yehova ya vugandzeri bya ntiyiso yi hambetaka yi ri eXilo.

25. Xana dzolonga ra le ndzeni eIsrayele ri chaputise ku yini eGibeya?

²⁵ Xidyoho xa Benjamini eGibeya (19:1–21:25). Xiendlakalo lexi landzelaka lexi rhekhodiweke xi tlakusa marito ya le ndzhakunyana ya Hosiya lama nge: “Hi masiku ya le Gibeya, u dyohile, wena Israyele.” (Hos. 10:9) Loko a vuya ekaya ni xigangu xakwe, Mulevhi la humaka eEfrayimi u etlela vusiku byin’we ni mukhalabye le Gibeya ra Benjamini. Vavanuna lava nga nyawuriki va muti va rhendzela yindlu, va lava ku va ni nhlangano wa rimbewu ni Mulevhi. Hambi swi ri tano, va amukela xigangu xakwe ematshan’wini ya sweswo ivi va xi khoma hi ndlela yo biha vusiku hinkwabyo. Xi kumiwa xi file exihukuveni nimixo. Mulevhi u teka ntsumbu wa xona a muka na wona, a wu tsemelela wu va swiphemu swa 12, kutani a wu rhumela eIsrayele hinkwaro. Tinxaka ta 12 xisweswo ta ringiwa. Xana ti ta xupula Gibeya kutani xisweswo ti susa xiyimo xa vunghwavava eIsrayele? Benjamini u honisa vugevenga lebyi byo biha. Tinxaka letin’wana ta hlengeletana eka Yehova le Misipa, laha ti tiyimiselaka ku ya lwisana na Benjamini eGibeya hi vuhlolotwana. Endzhaku ka ku hluriwa kumbirhi lokukulu, tinxaka tin’wana ta humelela hi ku tumbelela naswona ti herisa ku lava ku va rixaka ra Benjamini hinkwaro, ku pona vavanuna va 600 ntsena va ya eribyeni ra Rimoni. Endzhakunyana Israyele ra tisola leswi rixaka rin’wana ri herisiweke. Ku kumeka nkarhi wo nyika Vabenjamini lava hanyaka vavasati lava humaka exikarhi ka vanhwana va Yabexe-Giliyadi ni va Xilo. Leswi swi dlayelela rhekhodo ya dzolonga ni xikhirhi eIsrayele. Hi laha marito yo dlayelela ya Vaavanyisi ya phindhaka ha kona, “Enkarhini wolowo, a ku nga ri na hosi Israyeleni; un’wana ni un’wana a a endla hi laha a swi rhandzaka ha kona.”—Vaav. 21:25.

MHAKA LEYI YI PFUNAKA HA YONA

26. Hi swihi switsundzuxo swa matimba leswi nga eka Vaavanyisi leswi swi tirhaka ni namuntlha?

²⁶ Ematshan’wini yo va rhekhodo ya dzolonga ni ku halatiwa ka ngati ntsena, buku ya Vaavanyisi yi kurisa Yehova tanihi Mukutsuri lonkulu wa vanhu vakwe. Yi kombisa ndlela leyi musa ni ku tiyisela ka yena loku nga ringanisekiki swi phofuriwaka ha yona eka vanhu va tiko ra vito ra yena loko va ta eka yena hi timbilu leti hundzukeke. Vaavanyisi yi pfuna ngopfu eka vuyimeri bya yona lebyi kongomeke bya vugandzeri bya Yehova ni switsundzuxo swa yona swa matimba malunghana ni vuhunguki bya vukhongeri bya mademona, mpfangano wa vupfumeri ni swinghana leswo biha. Ku avanyisa ka Yehova loku vavaka ka vugandzeri bya Baal ku fanele ku hi susumetela ku va lava ntshunxekeke eka swilo leswi fanaka swa manguva lawa swa ku hlongorisa swilo leswi vonakaka, vutiko ni rigangugangu.—2:11-18.

27. Hina namuntlha hi nga pfunekisa ku yini hi xikombiso lexinene xa vaavanyisi?

²⁷ Ku kambisisa ka ripfumelo ra vurhena ni ra xivindzi ra vaavanyisi swi fanele ku byala ripfumelo leri fanaka etimbilwini ta hina. A swi hlamarisi leswi va boxiweke hi ku amukeriwa ko tano loku vangamaka eka Vaheveru 11:32-34! A va ri valwi eku kwetsimisiweni ka vito ra Yehova, kambe hayi hi matimba ya vona vini. Va xi tivile xihlovo xa matimba ya vona, moya wa Yehova, naswona va wu amukerile hi ku titsongahata. Hi ku fanana, hina namuntlha hi nga teka ‘tlhari ra moya,’ ku nga Rito ra Xikwembu, hi tiyiseka leswaku Xikwembu xi ta hi nyika matimba hi laha xi endleke ha kona eka Baraka, Gidiyoni, Yefta, Samsoni ni van’wana. Ina, eku hluleni ka swihinga swa matimba, hi mpfuno wa moya wa Yehova, hi nga va lava tiyeke emoyeni ku fana na leswi Samsoni a a ri xiswona emirini loko hi khongela eka Yehova naswona hi titshega ha yena.—Vaef. 6:17, 18; Vaav. 16:28.

28. Buku ya Vaavanyisi yi kombetela emahlweni eku kwetsimisiweni ka vito ra Yehova hi ku tirhisa Mbewu ya Mfumo hi ndlela yihi?

²⁸ Muprofeta Esaya u kombetela eka Vaavanyisi etindhawini timbirhi ku komba ndlela leyi Yehova, handle ko hluleka, a nga ta tshova joko leri valala Vakwe va ri vekaka ehenhla ka vanhu va yena, hi laha a endleke ha kona emasikwini ya Midiyani. (Esa. 9:4; 10:26) Nakambe leswi swi hi tsundzuxa risimu ra Debora na Baraka, leri dlayelelaka hi xikhongelo lexi xo hisa: “Oho! Yehova! valala hinkwavo va wena a va lovisiwe sweswo! Loko va ri lava ku rhandzaka, va ta fana ni dyambu, loko ri tsuvuka ematimbeni ya rona.” (Vaav. 5:31) Kutani i vamani varhandzi lava? Loko a va kombisa va ri vadya-ndzhaka va Mfumo, Yesu Kriste hi byakwe u tirhise xiga lexi fanaka eka Matewu 13:43 a ku: “Enkarhini wolowo, lavo lulama va ta hatima kukotisa dyambu, eMfun’weni wa Tata wa vona.” Xisweswo, buku ya Vaavanyisi yi kombetela emahlweni enkarhini lowu Muavanyisi lowo lulama ni Mbewu ya Mfumo, ku nga Yesu, a nga ta tirhisa matimba eka wona. Hi ku tirhisa yena, Yehova u ta tisa ku vangama ni ku kwetsima evitweni ra Yena, ku pfumelelana ni xikhongelo xa mupisalema malunghana ni valala va Xikwembu lexi nge: “U va endla hi laha u endleke Vamidiyani, na Sisera, na Yabini, exinambyaneni xa Kixoni . . . va ta tiva leswaku wena loyi vito ra yena a nga Yehova, u tlakukile henhla ka misava hinkwayo.”—Ps. 83:9, 18; Vaav. 5:20, 21.

[Tinhlamuselo ta le hansi]