Xana A Wu Swi Tiva?

Ha yini Vayuda a va hangalake ngopfu loko Yesu a ha ri laha misaveni?

Loko Yesu a byela lava a va n’wi yingiserile leswaku laha a a ya kona a va nga ta swi kota ku ya, Vayuda va ti vutisile: “Xana munhu loyi u kunguhata ku ya kwihi . . . ? U kunguhata ku ya eka Vayuda lava hangalakeke exikarhi ka Magriki . . . a hi swona ke?” (Yohane 7:32-36) Endzhaku ka nkarhinyana, varhumiwa lava nga Vakreste va chumayele mahungu lamanene eka Vayuda lava a va tshama ematikweni yo hambana-hambana lama vandzamaneke ni Lwandle ra Mediteraniya.—Mintirho 2:5-11; 9:2; 13:5, 13, 14; 14:1; 16:1-3; 17:1; 18:12, 19; 28:16, 17.

Vayuda va tshame ematikweni yo hambana-hambana hileswi va veke mahlonga ematikweni man’wana lama va hluleke—tiko ro sungula i Asiriya hi 740 B.C.E., ivi ku va Babilona hi 607 B.C.E. Eka Vayuda lava yisiweke evuhlongeni i masalela ntsena lama tlheleleke eIsrayele. (Esaya 10:21, 22) Lavan’wana hinkwawo va sale ematikweni lawa a va tshama eka wona.

Hikwalaho ka sweswo, hi lembe-xidzana ra vuntlhanu B.C.E., a ku ri ni miganga ya 127 ya Vayuda leyi a yi ri etindhawini leti a ti lawuriwa hi Mfumo wa Peresiya. (Estere 1:1; 3:8) Leswi Vayuda a va tikarhatela ku hundzula vanhu leswaku va amukela vukhongeri bya Xiyuda, hi ku famba ka nkarhi vanhu vo tala swinene va dyondze hi Yehovha ni Nawu lowu a wu nyikeke Vayuda. (Matewu 23:15) Vayuda lava humaka ematikweni yo tala va ye eYerusalema eNkhubyeni wa Pentekosta hi 33 C.E., laha va tweke mahungu lamanene malunghana na Yesu. Hikokwalaho, leswi Vayuda a va tshama ematikweni yo hambana-hambana lawa a ma lawuriwa hi Mfumo wa Rhoma swi hoxe xandla leswaku vukhongeri bya Vukreste byi hangalaka hi ku hatlisa emisaveni.

Hosi Solomoni a a ri ni nsuku wo tala ku fikela kwihi?

Matsalwa ma vula leswaku Hiramu, hosi ya Tiri, u rhumele tithani ta mune ta nsuku eka Solomoni, hosi ya xisati ya le Xeba u n’wi nyike ntsengo lowu fanaka, naswona swikepe swa Solomoni swi te ni tithani to tlula 15 ta nsuku lowu humaka eOfiri. Ndzimana yin’wana yi vula leswaku “ntiko wa nsuku lowu a wu fika eka Solomoni hi lembe rin’we a wu endla titalenta ta nsuku ta 666,” kumbe tithani to tlula 25. (1 Tihosi 9:14, 28; 10:10, 14) Xana mhaka leyi i ntiyiso? Tihosi ta le minkarhini yoleyo a ti ri ni nsuku wo tala ku fikela kwihi?

Tsalwa rin’wana ra khale leri vakambisisi va pfumelaka leswaku mhaka leyi nga eka rona i ntiyiso, ri vula leswaku Faro Thutmose wa Vunharhu wa le Egipta (wa hi 2 000 B.C.E.) u nyikele hi tithani ta nsuku ta kwalomu ka 13 ni hafu etempeleni ya Amun-Ra leyi nga eKarnak. Hi lembe-xidzana ra vunhungu B.C.E., Hosi ya Asiriya Tiglath-pileser wa Vunharhu u kume tithani to tlula mune ta nsuku eka ndzuvo lowu humaka eTiri, naswona Sargon wa Vumbirhi u nyikele hi ntsengo lowu fanaka wa nsuku eka swikwembu swa Babilona. Ku vuriwa leswaku Hosi Philip wa Vumbirhi wa le Makedoniya (359-336 B.C.E.) u cele nsuku lowu tlulaka tithani ta 28 lembe ni lembe etimayini ta Pangaeum eThrace.

Loko Alekzanda Lonkulu (336-323 B.C.E.) n’wana wa Philip, a hlula Susa, ntsindza wa mfumo wa Peresiya, ku vuriwa leswaku u teke tithani ta kwalomu ka 1 180 ta nsuku kwalaho naswona u teke tithani ta kwalomu ka 7 000 emfun’weni hinkwawo wa Peresiya. Kutani loko mhaka leyi nga eBibeleni leyi vulavulaka hi nsuku lowu Hosi Solomoni a a ri na wona yi fananisiwa ni swiviko leswi, mhaka yoleyo a yo hundzeleta swilo.