Ntumbuluko Wu Twarisa Ku Vangama Ka Xikwembu!

“Matilo ma twarisa ku vangama ka Xikwembu; ni xibakabaka xi vula ntirho wa mavoko ya xona.”—PISALEMA 19:1.

1, 2. (a) Ha yini vanhu va nyama va nga swi koti ku vona ku vangama ka Xikwembu hi ku kongoma? (b) Vakulu va 24 va xi vangamisa njhani Xikwembu?

“A SWI koteki leswaku u vona xikandza xa mina, hikuva a ku na munhu la nga ndzi vonaka ivi a hanya.” (Eksoda 33:20) Yehovha u lemukise Muxe hi marito wolawo. Tanihi leswi vanhu va nga ni nyama leyi tsaneke, a va nge swi koti ku languta ku vangama ka Xikwembu hi ku kongoma. Hambiswiritano, muapostola Yohane u kombiwe xivono xo hlawuleka xa Yehovha A ri xiluvelweni xakwe xo kwetsima.—Nhlavutelo 4:1-3.

² Ku hambana ni vanhu va nyama, swivumbiwa swa moya leswi tshembekaka swa swi kota ku languta nghohe ya Yehovha. Swin’wana swa swivumbiwa leswi i “vakulu va 24” lava Yohane a va voneke exivonweni xa le matilweni, lava yimelaka nhlayo ya lava 144 000. (Nhlavutelo 4:4; 14:1-3) Xana va angurisa ku yini loko va vona ku vangama ka Xikwembu? Hi ku ya hi Nhlavutelo 4:11, va ri: “Swa ku fanela, Yehovha, wena Xikwembu xa hina, ku amukela ku vangama ni ku xiximiwa ni matimba, hikuva u tumbuluxe swilo hinkwaswo, naswona hikwalaho ka ku rhandza ka wena swi ve kona, swi tumbuluxiwile.”

Lexi Endlaka Leswaku Va Nga ‘Koti Ku Tiyimelela’

3, 4. (a) Ha yini ku pfumela eka Xikwembu ku nga ri mhaka leyi nga amukelekiki hi ku ya hi sayense? (b) Ha yini van’wana va nga pfumeli leswaku Xikwembu xi kona?

³ Xana wena u titwa u rhandza ku vangamisa Xikwembu? Vanhu vo tala a va swi rhandzi, van’wana va ala ni leswaku Xikwembu xi kona. Hi xikombiso, mutivi un’wana wa swilo swa le mpfhukeni u tsarile a ku: “Xana i Xikwembu lexi nga nghenelela xi hlela vuako hi ndlela yo hlamarisa swonghasi leswaku ku pfuneka hina? . . . Sweswo a ku ta va norho wo tsakisa. Khombo ra kona, eka mina sweswo a swi twali. . . . Xikwembu a xi ngheni helo emhakeni leyi.”

⁴ Vulavisisi bya sayense byi hikiwile—byi titshege hi leswi vanhu va nyama va swi vonaka hi ku kongoma kumbe leswi va kotaka ku swi kambisisa. Leswin’wana vo swi anakanya kunene kumbe va swi mbambela. Tanihi leswi “Xikwembu [xi nga] Moya,” a swi koteki ku xi tivisisa hi tindlela ta sayense. (Yohane 4:24) Hikwalaho, lava va vulaka leswaku ku pfumela eka Xikwembu a swi amukeleki hi ku ya hi sayense, va ringeta ku timirisa makatla. Mutivi wa sayense la vuriwaka Vincent Wigglesworth wa le Yunivhesiti ya Cambridge, u vule leswaku maendlelo ya sayense kahle-kahle “ma fambisana ni vupfumeri.” Njhani? “Maendlelo ya sayense ma titshege hi ku khorwiseka hakunene leswaku swilo swa ntumbuluko swi fambisana ni ‘milawu ya ntumbuluko.’” Kutani loko munhu a ala vukona bya Xikwembu, xana a swi vuli swona leswaku u ala vupfumeri byin’wana ivi hi ndlela yoleyo a va eka vupfumeri byin’wanyana? Swi tikomba onge vanhu van’wana va ala vukona bya Xikwembu hi vomu leswaku va papalata ku langutana ni ntiyiso. Mupisalema u tsarile a ku: “Lowo homboloka hi ku tikurisa kakwe a nga lavisisi; mianakanyo yakwe hinkwayo yi ri: ‘A ku na Xikwembu.’”—Pisalema 10:4.

 5. Ha yini lava va nga pfumeriki eka Xikwembu va nga ri na nchumu wo tiyimelela ha wona?

⁵ Hambiswiritano, ku pfumela eka Xikwembu a hi mhaka ya hava, hikuva ku ni vumbhoni lebyi tiyeke bya vukona bya Xikwembu. (Vaheveru 11:1) Mutivi wa swilo swa le mpfhukeni la vuriwaka Allan Sandage u te: “A ndzi pfumelelani na swona leswaku nhleleko lowu nga kona [evuakweni] wu lo tiendlekela ntsena. Ku fanele ku ri ni loyi a wu simekeke. Swa ndzi tikela ku twisisa leswaku Xikwembu i nchumu wa njhani, kambe hi xona lexi endleke leswaku ku va ni swilo leswi hi swi vonaka.” Muapostola Pawulo u byele Vakreste va le Rhoma leswaku “timfanelo ta [Xikwembu] leti nga vonakiki ta voniwa ku sukela loko misava yi tumbuluxiwile ku ya emahlweni, hikuva ti xiyeka hi swilo leswi endliweke, ni hi matimba ya xona lama nga riki na makumu ni Vukwembu bya xona, lerova [lava nga pfumeriki eka xona] a va swi koti ku tiyimelela.” (Varhoma 1:20) Ku sukela loko “misava yi tumbuluxiwile”—ngopfu-ngopfu ku sukela loko ku tumbuluxiwe vanhu lava va nga ni vuswikoti bya ku lemuka vukona bya Xikwembu—swi ve erivaleni leswaku ku ni Muvumbi wa matimba lamakulu, Xikwembu lexi lulameriwaka hi ku gandzeriwa. Xisweswo, lava va kanetanaka ni ku vangama ka Xikwembu a va na nchumu wo tiyimelela ha wona. Kambe, hi byihi vumbhoni lebyi ntumbuluko hi woxe wu hi nyikaka byona?

Vuako Byi Twarisa Ku Vangama Ka Xikwembu

6, 7. (a) Matilo ma ku twarisa njhani ku vangama ka Xikwembu? (b) Xana matilo ma vambe ‘tingoti’ hi xikongomelo xihi?

⁶ Pisalema 19:1 yi hlamula yi ku: “Matilo ma twarisa ku vangama ka Xikwembu; ni xibakabaka xi vula ntirho wa mavoko ya xona.” Davhida u lemuke leswaku tinyeleti ni tipulanete leti voningaka “xibakabaka” ti nyikela vumbhoni lebyi nga tsekatsekiki bya vukona bya Xikwembu lexi vangamaka. U ye emahlweni a ku: “Siku rin’wana ni rin’wana ra vulavula, vusiku byin’wana ni byin’wana byi kombisa vutivi.” (Pisalema 19:2) Siku rin’wana ni rin’wana ni vusiku byin’wana ni byin’wana matilo ma kombisa vutlhari bya Xikwembu ni matimba ya xona ya ku tumbuluxa. Sweswo swi fana ni loko marito ya ku dzunisa Xikwembu ma “vulavula” ma huma ematilweni.

⁷ Hambiswiritano, ku kumisisa ndlela leyi matilo ma dzunisaka ha yona swi lava ku twisisa. “A ma vulavuli naswona a ma na marito; ku hava rito leri twakalaka leri humaka eka wona.” Kambe vumbhoni lebyi matilo ma byi nyikelaka ma miyerile byi ni matimba swinene. “Ngoti ya wona ya ku pima yi humele emisaveni hinkwayo, marito ya wona ma fike ni le makumu ka tiko leri noneke.” (Pisalema 19:3, 4) Swi fana ni loko matilo ma vambe ‘tingoti,’ ma tiyisekisa leswaku vumbhoni lebyi ma byi nyikelaka ma miyerile byi fika etinhleni hinkwato ta misava.

8, 9. Hi tihi timhaka tin’wana to hlamarisa malunghana ni dyambu?

⁸ Davhida u ye emahlweni a hlamusela xihlamariso xin’wana xa ntumbuluko wa Yehovha: “[Xikwembu] xi veke ntsonga wa dyambu eka [matilo ya xiviri], ri fana ni muteki loko a huma ekamareni rakwe ra vukati; ri khana ku fana ni leswi munhu wa matimba a khanisaka xiswona loko a tsutsuma endleleni. Ri huma emakumu man’wana ya matilo, ri rhendzeleka ri ya fika emakumu man’wana; a ku na nchumu lowu tumbeleleke ku hisa ka rona.”—Pisalema 19:4-6.

⁹ Dyambu i ritsongo loko ri ringanisiwa ni tinyeleti. Kambe dyambu i nyeleti yo hlamarisa, leyi endlaka leswaku tipulanete leti rhendzelekaka etlhelo ka yona ti vonaka ti ri titsongo swinene. Buku yin’wana yi vula leswaku ntiko wa dyambu wu endla “tibiliyoni ta tibiliyoni ta tibiliyoni ta tithani ti andzisiwe kambirhi”—99,9 wa tiphesente ta ntiko lowu patsanyetiweke wa tipulanete hinkwato leti rhendzeleke dyambu! Nkokelo wa rona wu endla leswaku misava yi rhendzeleka hi rona yi ri empfhukeni lowu endlaka 150 wa timiliyoni ta tikhilomitara kambe yi nga tlhenguki kumbe ku tshinela eka rona. Mpimo wa miseve ya dyambu leyi fikaka laha misaveni i wutsongo swinene, kambe yi endla leswaku swilo swi kota ku ya emahlweni swi hanya.

10. (a) Dyambu ri nghena ‘entsongeni’ wa rona ri tlhela ri huma hi ndlela yihi? (b) Swi tisa ku yini leswaku ri tsutsuma ku fana ni “munhu wa matimba”?

¹⁰ Mupisalema u vulavula hi dyambu hi ndlela yo fanekisela, a ri fanisa ni “munhu wa matimba” loyi a tsutsumaka a suka evugimamusi a ya fika evugimamusi ninhlikanhi kutani nivusiku a wisa ‘entsongeni.’ Loko nyeleti yoleyo ya matimba yi nghena evugimamusi, hilaha swi vonakaka hakona loko u ri emisaveni, yi vonaka onge hi loko yi nghena ‘entsongeni’ yi ya wisa. Nimixo yi vonaka onge hiloko yi bulumuka kunene, yi vangama swinene, “[y]i fana ni muteki loko a huma ekamareni rakwe ra vukati.” Tanihi murisi, Davhida a a swi tiva kahle leswaku ku titimela njhani nivusiku. (Genesa 31:40) U tsundzuke ndlela leyi miseve ya dyambu a yi hatlisa yi n’wi kufumeta ha yona, yi tlhela yi kufumeta ni ndhawu leyi a a ri eka yona. Kunene, a ri va ri nga karhalanga hi “riendzo” leri ri ri tekeke ku suka evuxeni ku ya evupela-dyambu, kambe a ri fana ni “munhu wa matimba,” ri lunghekele riendzo rin’wana.

Tinyeleti Ni Swirimela Leswi Hlamarisaka

11, 12. (a) I yini lexi hi xi lemukaka emhakeni ya ku va Bibele yi kombisa vunyingi bya tinyeleti hi ku ti fanisa ni swiribyana swa sava? (b) Xana vuako byi nga va byi kule ku fikela kwihi?

¹¹ A hi tingani tinyeleti leti Davhida a a kota ku ti vona, tanihi leswi titheleskopu a ti nga si va kona. Kambe hi ku ya hi nkambisiso wun’wana wa sweswinyana, nhlayo ya tinyeleti leti kotaka ku voniwa hi theleskopu ya manguva lawa i 70 wa magidi ya tibiliyoni ta tibiliyoni—kumbe nomboro ya 7 yi landzeriwa hi tiziro ta 22! Yehovha u kombise vunyingi bya tinyeleti hi ku ti fanisa ni “swiribyana swa sava leri nga eribuweni ra lwandle.”—Genesa 22:17.

¹² Hi malembe layo tala, vativi va swilo swa le mpfhukeni va lemuke swilo leswi va swi hlamuseleke tanihi “swivandla leswitsongo leswi nga ni timboni leti nga tlhaviki kahle.” Vativi va sayense va anakanya leswaku “timboni [teto] leti endleke nsohensohe wa xirhendzevutana” i xiphemu xa xirimela lexi hi voningelaka, lexi vuriwaka Milky Way. Hi 1924, ku kumiwe leswaku ntlawa wa timboni teto lowu nga kusuhi swinene na hina lowu vuriwaka Andromeda, kahle-kahle na wona i xirimela lexi nga empfhukeni lowu ringanaka ni lowu ku vonakala ku nga wu hlanganisaka hi malembe ya timiliyoni timbirhi ku suka eka Milky Way leyi hi kotaka ku yi vona!a Sweswi vativi va sayense va ringanyeta leswaku ku ni swirimela leswi hlayiwaka hi tibiliyoni, laha xin’wana ni xin’wana xa swona xi nga ni magidi—minkarhi yin’wana tibiliyoni—ta tinyeleti. Kambe Yehovha “u hlaya tinyeleti leswaku i tingani; hinkwato ka tona u ti vitana hi mavito ya tona.”—Pisalema 147:4.

13. (a) I yini lexi hi xi lemukaka malunghana ni nhlengeleto wa tinyeleti? (b) Swi tikombisa ku yini leswaku vativi va sayense a va yi tivi “milawu ya matilo”?

¹³ Yehovha u vutise Yobo a ku: “Xana u nga ti tsimba ti tiya timpecana ta nhlengeleto wa tinyeleti wa Kima, kumbe, xana u nga ntshunxa tintambhu ta nhlengeleto wa tinyeleti wa Kesili?” (Yobo 38:31) Nhlengeletano wa tinyeleti i nhlayo ya tinyeleti leti vonakaka ti vumbe ntila wo karhi. Hambileswi tinyeleti ti nga vaka ti tsalangane hi mpfhuka wo leha swinene, laha misaveni ti vonaka ti ri ndhawu yin’we. Tanihi leswi tinyeleti ti nga sukiki exivandleni xa tona, “vatluti va titshege hi vukongomisi bya tona, vanhu lava yaka empfhukeni va tshembe tona leswaku va fika laha va yaka kona, naswona swa pfuna leswaku ti tiviwa kahle.” (The Encyclopedia Americana) Kambe a nga kona loyi a ti twisisaka hi xitalo “timpecana” leti khomaka nhlengeleto wa tinyeleti ti va endhawini yin’we. Ina, ni sweswi vativi va sayense a va swi koti ku hlamula xivutiso lexi vutisiweke eka Yobo 38:33, lexi nge: “Xana wa yi tiva milawu ya matilo?”

14. Ku tiavanyisa ka ku vonakala i singita hi ndlela yihi?

¹⁴ Vativi va sayense a va nge swi koti ku hlamula xivutiso xin’wanyana lexi Yobo a vutisiweke xona: “Yi kwihi ndlela leyi ku vonakala ku tiavanyisaka ha yona?” (Yobo 38:24) Mutsari un’wana u vule leswaku xivutiso lexi xa malunghana ni ku vonakala “i xivutiso lexi faneleke swinene eka sayense ya manguva lawa.” Phela vativi van’wana va filosofi va Magriki, a va anakanya leswaku tihlo ra munhu hi rona hi humesaka ku vonakala. Ku nga ri khale ngopfu, vativi va sayense a va anakanya leswaku ku vonakala ku endliwa hi swiphemu leswitsongo swa tiathomo. Van’wana a va anakanya leswaku ku vonakala ku famba hi magandlati ya moya. Namuntlha vativi va sayense va anakanya leswaku ku vonakala ku tirha tanihi magandlati ya moya ni swiphemu swa athomo. Kambe a va si swi twisisa kahle leswaku ku vonakala i nchumu wa muxaka muni naswona ‘ku tiavanyisa’ hi ndlela yihi.

15. Ku fana na Davhida, xana hi fanele hi titwa njhani loko hi anakanyisisa hi matilo?

¹⁵ Loko munhu a anakanyisisa hi swilo sweswo hinkwaswo, u susumeteleka ku titwa hilaha mupisalema Davhida a titweke hakona loko a ku: “Loko ndzi vona matilo ya wena, mintirho ya tintiho ta wena, n’weti ni tinyeleti leswi u swi lunghiseleleke, xana munhu wa nyama wo va yini lerova u nga n’wi anakanya, ni n’wana wa munhu wa nyama leswaku u n’wi khathalela?”—Pisalema 8:3, 4.

Misava Ni Swivumbiwa Swa Yona Swi Vangamisa Yehovha

16, 17. Swivumbiwa leswi nga ‘eswidziveni swa mati’ swi n’wi dzunisa njhani Yehovha?

¹⁶ Pisalema 148 yi xaxameta tindlela tin’wana leti ntumbuluko wu twarisaka ku vangama ka Xikwembu ha tona. Ndzimana 7 yi ri: “Dzunisani Yehovha mi ri emisaveni, n’wina swivandzana swa le lwandle na n’wina swidziva swa mati hinkwaswo.” Ina, “swidziva swa mati” swi tele swihlamariso leswi kombisaka vutlhari ni matimba ya Xikwembu. Nkavangaheti leyi vuriwaka blue whale hi ntolovelo yi tika tithani ta 120—ku nga ntiko lowu ringanaka ni wa tindlopfu ta 30 ti hlanganile! Mbilu ya yona ntsena yi tika mpimo wo tlula 450 wa tikhilogiramu, naswona yi kota ku pompa ngati leyi tikaka tikhilogiramu ta kwalomu ka 6 400 emirini wa yona! Xana xivandzana xexo xa le lwandle xa nanayila xi tlhela xi tsandzeka ku tirhwala ematini hikwalaho ka vukulu bya xona? Doo! Hi ku ya hi xiviko xa vandla ra European Cetacean Bycatch Campaign xi “famba ematini” hi rivilo ro chavisa. Vuthala bya sataliti byi komba leswaku “nkavangaheti yin’wana yi fambe mpfhuka wo tlula 16 000 wa tikhilomitara hi tin’hweti ta 10 ntsena.”

¹⁷ Hi ntolovelo bottle-nosed dolphin yi swatama ehansi ka mati yi ya fika empfhukeni lowu endlaka 45 wa timitara, kambe hi ku ya hi xiviko ku ni dolphin leyi nga swatama ehansi ka mati hi timitara ta 547! Xana dolphin yi swi kotisa ku yini ku hambeta yi hanya loko yi swatama mpfhuka wo tano? Mbilu ya yona yi ba hi ku nonoka loko yi ri karhi yi swatama, naswona ngati yi ya embilwini, emahahwini ni le byongweni. Nakambe misiha ya yona yi ni khemikhali leyi hlayisaka okisijeni. Ti-elephant seal na ti-sperm whale ti kota ku swatama ti ya ehansi swinene. Magazini lowu nge Discover wu vula leswaku “swi tshika ku tirhisa mahahu hi ku helela loko swi ri karhi swi swatama.” Okisijeni leyi swi yi lavaka swi yi hlayisa emisiheni. Kunene, swivumbiwa leswi i vumbhoni lebyi hanyaka bya vutlhari bya Xikwembu xa matimba hinkwawo!

18. Mati ya le lwandle ma byi kombisa njhani vutlhari bya Yehovha?

¹⁸ Hambi ku ri mati ya le lwandle ma kombisa vutlhari bya Yehovha. Scientific American yi ri: “Ku suka ehenhla ka vuandlalo bya lwandle ku ya fika ehansi hi timitara ta 100, mati hinkwawo ma ni magidi-gidi ya swimilana leswi mahlo ma nga kotiki ku swi vona.” “Khwati [rero] leri nga vonakiki” ri basisa moya lowu hi wu hefemulaka hi ku susa tibiliyoni ta tithani ta khaboni-dayokisayidi. Swimilani leswi swi humesa mpimo lowu nga ehenhla ka hafu ya okisijeni leyi hi yi hefemulaka.

19. Xana ndzilo ni gamboko swi hetisisa ku rhandza ka Yehovha hi ndlela yihi?

¹⁹ Pisalema 148:8 yi ri: “N’wina ndzilo ni xihangu, gamboko ni musi wo dzwihala, wena mheho ya vukarhi, leswi hetisisaka rito rakwe.” Ina, Yehovha u tirhisa ni matimba lama nga hanyiki ya ntumbuluko leswaku a hetisisa ku rhandza ka yena. Anakanya hi ndzilo. Eka makume ya malembe lama hundzeke, a ku anakanyiwa leswaku ritshwa, xa rona i ku onha ntsena. Valavisisi se va pfumela leswaku ritshwa ra pfuna swinene evuton’wini, ri hisa mirhi ya khale kumbe leyi faka, ri endla leswaku mbewu yi baleka hi ku olova, ri pfuxeta swakudya swa misava, naswona ri endla leswaku ku nga vi ni khwati lerikulu leri nga ta ka ri nga lawuleki loko ko tshuka ku ve ni ndzilo. Gamboko na yona i ya nkoka, hikuva yi cheleta misava yi tlhela yi yi nonisa, yi tatisa mati ya milambu naswona yi sirhelela swimilana ni swiharhi leswaku swi nga dlawi hi xirhami.

20. Tintshava ni mirhi swi va pfuna njhani vanhu?

²⁰ Pisalema 148:9 yi ri: “N’wina tintshava ni switsunga hinkwaswo, n’wina mirhi leyi vekaka mihandzu ni mikedari hinkwayo.” Tintshava leti tlakukeke i vumbhoni bya matimba lamakulu ya Yehovha. (Pisalema 65:6) Kambe ti tlhela ti pfuna swin’wana. Xiviko xa Nhlangano wa Ntivo-misava wa le Bern, eSwitzerland, xi ri: “Milambu hinkwayo leyikulu ya misava yi suka etintshaveni. Vanhu vo tlula hafu ya vaaki va misava hinkwayo va hanya hi mati yo tenga ya le tintshaveni . . . ‘Swihondzo sweswo swa mati’ i swa nkoka leswaku vanhu va hambeta va hanya.” Hambi ku ri murhi lowu tolovelekeke wu yisa ku dzuneka eka Muendli wa wona. Xiviko xa Tsima ra Nhlangano wa Matiko ro Hlayisa Mbango xi vula leswaku mirhi “i ya nkoka leswaku vanhu va matiko hinkwawo va hambeta va hanya . . . Mirhi yo tala hi yona yi nga khoma ikhonomi ya misava tanihi leswi yi endlaka timhandzi, yi tswala mihandzu, yi humesa timongo, nhlaka ni rhaba. Emisaveni hinkwayo, vanhu va tibiliyoni timbirhi va tirhisa ndzilo wa tihunyi eku swekeni ni le ku endleni ka swin’wana.”

21. Kombisa ndlela leyi tluka ntsena ri nyikaka vumbhoni bya leswaku ri endliwe hi munhu wo karhi.

²¹ Vumbhoni bya vutlhari bya muvumbi byi kombisiwa ni hi ndlela leyi mirhi yi endliweke ha yona. Anakanya hi tluka ntsena. Ri phutseriwe hi nhlaka lowu ri sirhelelaka leswaku ri nga omi. Ehansi ka nhlaka ku ni tisele leti nga ni ti-chloroplast. Tisele teto ti ni chlorophyll leyi tswongaka miseve ya dyambu. Hi endlelo leri vuriwaka photosynthesis, matluka ma va “tifektri to endla swakudya.” Mati ma tswongiwa hi timitsu ta murhi kutani ma yisiwa ematlukeni hi “fambiselo ra tiphayiphi” leri rharhanganeke. Magidi ya “swimbhovana” (leswi vuriwaka stomata) leswi nga ehansi ka tluka, swa pfuleka ni ku pfaleka, swi tswonga khaboni-dayokisayidi. Dyambu ri humesa miseve leyi endlaka leswaku mati ma hlangana na khaboni-dayokisayidi kutani swi humesa ti-carbohydrate. Kutani ximilana xi kota ku tswonga swakudya leswi xi swi humeseke. Kambe “fektri” leyi yi tirha yi nga bi huwa naswona yi xongile. Ematshan’weni ya ku thyakisa moya, yi humesa okisijeni!

22, 23. (a) Hi byihi vuswikoti lebyi hlamarisaka lebyi tinyenyana ni swiharhi swin’wana swi nga na byona? (b) Hi swihi swivutiso swin’wana leswi hi faneleke hi swi kambisisa?

²² Pisalema 148:10 yi ri: “N’wina swiharhi ni swifuwo hinkwaswo, n’wina swilo leswi kokovaka ni tinyenyana leti nga ni timpapa.” Swiharhi swo tala ni tinyenyana swi kombisa vuswikoti byo hlamarisa. Nyenyana leyi vuriwaka Laysan albatross yi kota ku haha mpfhuka wo leha swinene (yin’wana yi hahe 40 000 wa tikhilomitara hi masiku ya 90 ntsena). Nyenyana leyi vuriwaka blackpoll warbler yi kota ku suka eAmerika N’walungu yi ya eAmerika Dzonga, yi haha tiawara to tlula 80 yi nga yimi. Kamela a yi hlayisi mati elundzeni, hilaha vo tala va anakanyaka hakona, kambe yi ma hlayisa ekhwirini, kutani yi kota ku famba nkarhi wo leha yi nga heleriwi hi mati emirini. A swi hlamarisi leswi vanjhiniyara va xiyisisaka swiharhi loko va endla michini ni swilo swin’wana leswintshwa. Mutsari la vuriwaka Gail Cleere u ri: “Loko u lava ku endla nchumu lowu nga ta tirha kahle . . . ni lowu nga ta ka wu nga onhi ndhawu leyi wu nga ta va eka yona, u nga humelela hi ku kopela nchumu wun’wana exikarhi ka ntumbuluko.”

²³ Kunene, ntumbuluko wu twarisa ku vangama ka Xikwembu! Matilo lama teleke tinyeleti, ku katsa ni swimilana ni swiharhi, xin’wana ni xin’wana xa swona xi yisa ku dzuneka eka Muvumbi wa xona hi ndlela ya xona. Kambe ku vuriwa yini hi hina vanhu? Hi nga endla yini leswaku hi dzunisa Xikwembu hilaha ntumbuluko wu xi dzunisaka hakona?

[Nhlamuselo ya le hansi]

Wa Tsundzuka Xana?

• Ha yini lava va alaka vukona bya Xikwembu va nga ri na nchumu xo tiyimelela ha xona?

• Tinyeleti ni tipulanete swi xi dzunisa njhani Xikwembu?

• Swiharhi swa le lwandle ni swa le misaveni swi tiyisekisa njhani leswaku ku ni Muvumbi wa rirhandzu?

• Matimba lama nga hanyiki ya ntumbuluko ma ku hetisisa njhani ku rhandza ka Yehovha?

[Xifaniso lexi nga eka tluka 10]

Vativi va sayense va ringanyeta leswaku nhlayo ya tinyeleti leti swi nga kotekaka ku ti vona i 70 wa magidi ya tibiliyoni ta tibiliyoni!

[Xihlovo Xa Kona]

Frank Zullo

[Xifaniso lexi nga eka tluka 12]

Bottle-nosed dolphin

[Xifaniso lexi nga eka tluka 13]

Xiaki xa gamboko

[Xihlovo Xa Kona]

snowcrystals.net

[Xifaniso lexi nga eka tluka 13]

“Laysan albatross” leyitsongo