Kambisisa Vumbhoni

A HI nge u le xihlaleni lexi nga xoxe, lexi nga riki na vaaki. Loko u ri karhi u famba eribuweni kutani u vona xiga lexi nge “John 1800” xi kovotliwile eribyeni lerikulu, xana u namba u gimeta hi ku vula leswaku leswi ku nga riki na vanhu eka xihlala lexi, marito wolawo ma ve kona hikwalaho ka moya kumbe nkhukhulo wa mati? A swi tano nikatsongo! U nga gimeta hileswaku munhu wo karhi hi yena a nga kovotla marito wolawo. Ha yini? Hikuva loko u vona maletere kumbe tinomboro—hambiloko swi tsariwe hi ririmi rimbe—wa swi tiva leswaku a swi lo tiendlekela. Xa vumbirhi, marito wolawo ma ni nhlamuselo yo karhi leyi kombisaka leswaku ku ni munhu wo karhi loyi a ma tsaleke.

Masiku hinkwawo hi hlangana ni marungula lama tsariweke hi tindlela to hambana-hambana—yo tanihi ya Braille leyi endleriweke vanhu lava feke mahlo kumbe lama mpfampfarhutiweke, lama nga tinotsi ta vuyimbeleri, lama vulavuriwaka, ririmi ra mavoko, swiya-ni-moya ni minongonoko ya khompyuta leyi tirhisaka tiziro ni ti-1. Ku nga tirhisiwa ndlela yin’wana ni yin’wana leswaku ku rhekhodiwa rungula, ku suka eka rivoni ku ya eka magandlati ya swiya-ni-moya ivi swi ya eka phepha ni inki. Vanhu lava pfumelaka eka dyondzo ya ku tihundzukela ka swilo va vula leswaku rungula rero ri lo tiendlekela kumbe ri lo titsala hi ndlela yo karhi. Kambe, xana swi tano hakunene? Kambisisa vumbhoni bya kona.

Xana Rungula Leri Rharhanganeke Ri Nga Ti Tsala?

Eka nyutliya yin’wana ni yin’wana ya sele leyi hanyaka emirini wa wena, ku ni nchumu lowu hlamarisaka lowu vuriwaka deoxyribonucleic acid, hi ku komisa ku nga DNA. Yi kumeka eka molekhuli yo leha leyi phindhekeke ka mbirhi leyi langutekaka ku fana ni xitepisi lexi songaneke. DNA ya wena yi fana ni swiletelo kumbe nongonoko lowu kongomisaka ku vumbeka, ku kula, ku hlayiseka swin’we ni ku engeteleka ka tisele ta tibiliyoni emirini wa wena. Swilo swa nkoka leswi vumbaka DNA i ti-nucleotide. Ti vuriwa A, C, G, na T, swi ya hileswaku ti ni khemikhali ya muxaka muni.a Maletere lawa ya mune ma nga ha hlanganisiwa hi tindlela to hambana-hambana leswaku ma endla swivulwa—swiletelo leswi kongomisaka ku akeka ka DNA ni swilo swin’wana leswi endlekaka endzeni ka sele.

Rungula hinkwaro leri nga eka DNA ya wena ri vuriwa fambiselo ra xitekela (genome). Maletere man’wana lama kumekaka eka DNA ya wena ma hlawulekile hikuva yi ni rungula ra wena ra xitekela—muvala wa mahlo, wa nhlonge, xivumbeko xa nhompfu ya wena ni swin’wana. Fambiselo ra wena ra xitekela ri nga fanisiwa ni swiletelo swo hambana-hambana leswi vumbaka xirho xin’wana ni xin’wana xa miri wa wena naswona swirho sweswo hinkwaswo swi vumba wena.

Xana swiletelo leswi i swikulu ku fikela kwihi? I maletere kumbe ti-nucleotide ta kwalomu ka tibiliyoni tinharhu. Human Genome Project yi vula leswaku loko rungula leri a ri tsariwa ebukwini, a ku ta huma tivholumo ta 200 leti ha yin’we yi nga ni matluka ya 1 000.

Leswi swi hi tsundzuxa xikhongelo xo hlamarisa lexi tsariweke eka malembe ya kwalomu ka 3 000 lama hundzeke. Xi kumeka eka Pisalema 139:16 leyi nge: “Mahlo ya wena ma vone ni xitumbulukwa xa mina, naswona swiphemu swa xona hinkwaswo swi tsariwe ebukwini ya wena.” I ntiyiso leswaku mutsari a a nga yi tivi sayense kambe hi ririmi ro olova u vule mhaka ya nkoka leyi kombisaka vutlhari ni matimba ya Xikwembu. Leswi swi hambane swinene ni matsalwa ya khale ya vukhongeri lawa a ma tele mintsheketo ni vukholwa-hava.

I Mani A Hlanganiseke Swiletelo Leswi?

Loko ku vuriwa leswaku marito lama nge “John 1800” lama kovotliweke eribyeni ma tsariwe hi munhu la nga ni vutlhari, xana a swi tano ni hi rungula leri rharhanganeke leri kumekaka eka DNA? Ntiyiso hileswaku DNA yi ni rungula ra nkoka. Donald E. Johnson la nga ni vutshila eka swa tikhompyuta ni le timhakeni ta sayense u vule leswaku milawu ya swa tikhemikhali ni sayense ya tsandzeka ku vumba rungula leri rharhanganeke kumbe nchumu lowu nga kotaka ku kambisisa rungula ro tano. Naswona ku kumiwe leswaku loko rungula ri rharhangane ngopfu, ri komba leswaku ri huma eka munhu la tlhariheke ngopfu. N’wana a nga xi tsala xiga lexi nge “John 1800.” Kambe i mianakanyo leyi tlulaka ya munhu ntsena leyi nga nyikaka vutomi. Magazini wa sayense lowu vuriwaka Nature, wu vula leswaku “loko hi ya hi dyondza hi ntivo-vutomi hi kuma rungula ro tala lerintshwa leri rharhanganeke.”

Loko swi ta emhakeni ya rungula leri rharhanganeke ra DNA, vonelo ra munhu ni mhaka leyi nga ntiyiso swa kanetana.b Ku tshemba leswaku swilo leswi nga kongomisiwiki hi nchumu hi swona swi humesaka rungula ra DNA swi lava ripfumelo leri nga riki na vutivi.

Eka matshalatshala lawa vanhu lava pfumelaka eka dyondzo ya ku tihundzukela ka swilo va ma endleke ya leswaku Xikwembu a xi kona, minkarhi yin’wana a va gimeta hi ku vula leswaku va hoxisile. Hi xikombiso, xiya mhaka ya leswaku kwalomu ka tiphesente ta 98 ta xitekela xa hina a xi na ntirho—xi lo tala ntsena hi timiliyoni ta marito la ma nga pfuniki nchumu.

Xana A Ma Pfuni Nchumu Hakunene?

Vativi va ntivo-vutomi i khale va vula leswaku DNA ko va ntsena swiletelo swa ku akeka ka tiphrotheyini. Kambe hi ku famba ka nkarhi swi ve erivaleni leswaku i tiphesente timbirhi ntsena ta xitekela leti nga ni swikombo swa tiphrotheyini. Xana hi wihi ntirho wa tiphesente letin’wana ta 98 ta DNA? John S. Mattick la nga profesa wa timolekhuli ta ntivo-vutomi eYunivhesiti ya Queensland, eBrisbane le Australia u vule leswaku DNA leyi, “leyi rharhanganeke ko va masalela ya switekela swo karhi.”

Mutivi wa sayense Susumu Ohno la teke ni vito leri nge “DNA ‘leyi nga pfuniki nchumu,’” a a ri mutivi wa dyondzo ya ku tihundzukela ka swilo. Eka phepha ra yena leri nge, DNA “Yo Tala ‘Leyi Nga Pfuniki Nchumu’ Eka Xitekela Xa Hina” u tsale leswaku masalela ya DNA “i swilo swa ntumbuluko leswi tsandzekeke ku ya emahlweni swi hanya. Misava yi tele hi masalela ya marhambu ya swivumbiwa leswi feke; swa hlamarisa leswaku xitekela xa hina na xona xi tele hi masalela ya swiaki swa xitekela!”

Xana mhaka ya DNA leyi nga pfuniki nchumu yi ku khumba njhani ku kambisisiwa ka fambiselo ra xitekela? Mutivi wa timolekhuli ta ntivo-vutomi Wojciech Makalowski, u vule leswaku miehleketo yo tano yi “sivele valavisisi ku kambisisa DNA leyi nga riki na rungula leri akaka tiphrotheyini,” kambe leswi swi khumba vativi va nga ri vangani va sayense lava hikwalaho ko va “ekhombyeni ro hlekuriwa, va endleke ndzavisiso wa swilo leswi nga tolovelangiki. Valavisisi volavo va endle leswaku mhaka ya DNA leyi nga pfuniki nchumu . . . yi sungula ku cinca hi va-1990.” Sweswi u vula leswaku vativi va ntivo-vutomi va languta swilo leswi a ku vuriwa leswaku a swi pfuni nchumu tanihi “xitekela xa risima.”

Hi ku ya hi langutelo ra Mattick, DNA leyi nga pfuniki nchumu i xikombiso xa ndhavuko wa sayense “lexi lwisanaka ni mhaka leyi nga ntiyiso.” U tlhele a vula leswaku ku tsandzeka ku twisisa mhaka leyi hi ku helela “ku nga va xihoxo lexikulu ematin’wini ya timolekhuli ta ntivo-vutomi.” Swi le rivaleni leswaku ntiyiso malunghana ni sayense wu fanele wu voniwa hi swilo leswi nga kona ku nga ri hileswi vo tala va swi vulaka. Loko swi ri tano, xana vumbhoni bya sweswinyana byi kombisa yini malunghana ni leswi DNA leyi ku vuriwaka leswaku a yi pfuni nchumu yi swi endlaka?

Leswi Yi Swi Endlaka

Khampani leyi endlaka timovha yi tirhisa michini leswaku yi endla swiphemu swa tona. Hi nga fanisa swiphemu swoleswo ni tiphrotheyini leti nga eka sele. Khampani yi tlhela tirhisa swilo leswi hlanganisaka swiphemu swoleswo hakatsongo-tsongo ni swin’wana leswi lawulaka kumbe ku kongomisa. Swi tano ni hi leswi endlekaka endzeni ka sele. Valavisisi va vula leswaku hilaha DNA leyi ku vuriwaka leswaku a yi pfuni nchumu yi sungulaka kona ku tirha. Vunyingi bya yona byi ni timolekhuli leti rharhanganeke leti vuriwaka RNA (ribonucleic acid) leti pfunaka eka ndlela leyi sele yi vumbekaka ha yona, yi kulaka ha yona ni ndlela leyi yi tirhaka ha yona.c Eka magazini lowu nge Nature, Joshua Plotkin mutivi wa tinhlayo ta ntivo-vutomi u vule leswaku mhaka ya leswaku timolekhuli ta RNA i nchumu lowu hanyaka nileswaku “ndlela leyi hi swi twisisaka ha yona swilo swa xisekelo . . . a yi twisiseki.”

Khampani leyi nga ni vuswikoti byo karhi yi fanele yi va ni michini leyi tirhaka kahle. Swi tano ni hi sele. Tony Pawson la nga mutivi wa ntivo-vutomi ya sele eYunivhesiti ya Toronto le Ontario u ri: “Rungula leri nga eka tisele ri hleriwa hi tindlela to karhi ta rungula leri nga eka sele” naswona sweswo swi endla leswaku ri “rharhangana swinene” ku tlula ndlela leyi a ku ehleketiwa leswaku ri rharhangane ha yona. Mutivi wa xitekela wa le Yunivhesiti ya Princeton u vule leswaku “swilo leswi kongomisaka leswi endlekaka eka sele ni ndlela leyi tisele ti tirhisanaka ha yona a swi si twisiseka.”

Rungula rin’wana ni rin’wana lerintshwa leri kumiwaka malunghana ni sele ri kombisa ku hleleka ni ku rharhangana ka yona. Hikwalaho, ha yini vanhu vo tala va ha khomelele emhakeni ya leswaku vutomi ni rungula leri rharhanganeke leri nga emirini wa munhu swi lo tiendlekela?

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 5]

XANA DNA YA WENA YI LEHE KU FIKELA KWIHI?

Loko DNA leyi nga eka sele yin’we ya miri wa wena yi kokiwa, yi nga leha ku ringana kwalomu ka timitara timbirhi. Loko wo humesa tisele hinkwato ta timiliyoni leti nga emirini wa wena u tiveka ti landzelelana, ku ringanyetiwa leswaku ku leha ka tona ku nga ringanisiwa ni mpfhuka wa ku suka emisaveni ku ya laha dyambu ri nga kona minkarhi leyi phindhiweke ka 670 ku ya ni ku vuya. Loko wo famba hi rivilo ra rivoningo swi nga ku tekela kwalomu ka 185 wa tiawara.