Ndzima Ya Vunhungu
Vukhongeri Bya Mavunwa—Ku Profetiwa Ka Makumu Ya Byona Lama Chavisaka
1, 2. (a) Ha yini van’wana va vona swi nga tshembisi leswaku ku nga ri khale ku ta va ni ku cinca lokukulu evukhongerini bya misava? (b) Hi swi tivisa ku yini leswaku marito ya Esaya ndzima 47 ma ta tirha ni le nkarhini lowu taka? (c) Ha yini vukhongeri hinkwabyo bya mavunwa byi faneriwa kahle hi vito leri nge “Babilona Lonkulu”?
“VUKHONGERI Byi Ta Byi Tile.” Rero i rungula leri haxiweke hi xihloko xin’wana xa The New York Times Magazine. Xihloko xa kona xi kombise leswaku vukhongeri byi tikomba bya ha fumbarhele timbilu ni mianakanyo ya vanhu va timiliyoni. Kutani swi nga nonon’hwa ku pfumela leswaku ku nga ri khale, vukhongeri bya misava swi ta byi khela matluka. Kambe ku cinca koloko ku kombisiwa hi ndzima ya vu-47 ya Esaya.
2 Marito ya Esaya ma hetiseke malembe ya 2 500 lama hundzeke. Hambiswiritano, marito lama tsariweke eka Esaya 47:8, ma tsavuriwe hi buku ya Nhlavutelo, leyi kombisaka leswaku ma ta tirha enkarhini lowu taka. Kwalaho, Bibele yi profeta makumu ya nhlengeletano leyi fanaka ni nghwavava, leyi vuriwaka “Babilona Lonkulu”—mfumo wa misava wa vukhongeri bya mavunwa. (Nhlavutelo 16:19) Vito leri nge “Babilona,” leri nyikiweke vukhongeri bya misava bya mavunwa ri byi fanela kahle, tanihi leswi vukhongeri bya mavunwa byi tangunukeke eBabilona wa khale. Byi lo na tangunuka kwalaho, byo namba byi khupuka milambu ni minkova byi lema tinhla ta mune ta misava. (Genesa 11:1-9) Tidyondzo ta vukhongeri leti tlhotlhoriweke eBabilona, to tanihi ku nga fi ka moya-xiviri, tihele to hisa ni vugandzeri bya swikwembu swa vunharhu-un’we, ti dyondzisiwa hi vukhongeri byo tala swinene, ku katsa ni Vujagana.a Xana vuprofeta bya Esaya byi hi ambela swo karhi hi ta vumundzuku bya vukhongeri?
Ku Vumbuluka Ka Babilona eNtshurini
3. Hlamusela vukulu bya Mfumo wa Misava wa Babilona.
3 Twana marito lawa ya Xikwembu lama tlhavaka mbilu: “Rhelela u tshama ehansi entshurini, Wena nhwana wa Babilona la nga tivangiki wanuna. Tshama ehansi emisaveni laha ku nga riki na xiluvelo, Wena nhwanyana wa Vakalidiya. Hikuva a swi nge he endleki leswaku vanhu va ku vitana lowo olova ni la tisasekiseke.” (Esaya 47:1) Se a swi hlaya malembe muti wa Babilona wu ri mfumo lowu lawulaka misava hinkwayo. A wu ri “xikhavisi xa mimfumo”—xitiko lexi hisaka hi tlhelo ra vukhongeri, mabindzu ni swa nyimpi. (Esaya 13:19) Loko se muti wa Babilona wu ri emaninginingini ya wona, mfumo wa wona wu nave wu kala wu ya khegela ndzilakano wa le dzongeni wa Egipta. Naswona loko wu hlula Yerusalema hi 607 B.C.E., a swi tikomba onge Xikwembu a xi nga ta swi kota ku xaxisa ku hlula ka wona! Kutani a wu tivona wu ri “nhwana” loyi a ku nga ri na tiko ni rin’we leri a ri ta n’wi mpfhumpfhela.b
4. Xana muti wa Babilona a wu ta humeleriwa hi yini?
4 Kambe vukosi bya “nhwana” loyi a tinyungubyisaka a byi ta dzudzeka a nga ha vi mfumo lowukulu wa misava, kutani a ‘tshamisiwa entshurini’ a khomiwe hi tingana. (Esaya 26:5) A a nga ha ta tekiwa a ri “lowo olova ni la tisasekiseke,” ku fana ni nkosikazi leyi khomiwaka bya tandza. Hikwalaho Yehovha u humesa xileriso lexi nge: “Teka ribye u sila mapa. Funungula nturhu wa wena. Hluvula nguvu yo leha. Funungula nenge. Pela milambu.” (Esaya 47:2) Leswi Babilona a a rhwale tiko hinkwaro ra Yuda a ya ri fumba evuhlongeni, se a ku ta khawurisiwa yena sweswi, a endliwa hlonga! Vameda ni Vaperesiya lava a va ta n’wi hudula exikhundlheni xakwe xa vuhosi, a va ta n’wi sindzisa hi nkani ya marahani leswaku a va endlela ntirho lowu a wu ta n’wi chicha xiyimo.
5. (a) Xana Babilona a a ta hluvuriwa ‘nturhu ni nguvu yakwe yo leha’ hi ndlela yihi? (b) Xi nga va xi vula yini xileriso xa leswaku a “pela milambu”?
5 Kutani Babilona a a ta hluvuriwa ‘nturhu ni nguvu yakwe yo leha,’ vukulukumba bya yena ni ku xiximeka loku a a ri na kona ku dzudzeka bya mberha. “Pela milambu,” ku lerisa valawuri vakwe. Kumbexana Vababilona van’wana a va ta lerisiwa hi xiviri leswaku va ya tirha ehandle tanihi mahlonga. Hi hala tlhelo, vuprofeta lebyi byi nga va byi vula leswaku van’wana a va ta huduriwa va pela milambu va yisiwa evuhlongeni. Leswaku swona hi swihi a swi na mhaka, kambe Babilona a a nga ha ta njirimuka bya nkosikazi leyi perisiwaka nambu yi tshame exitulwini kumbe exigolonyanini. Ku ri na sweswo, a a ta fana ni hlonga, leri loko ri lava ku pela nambu, ri faneleke ri phela manyunyu ehansi, ri pfinya tinguvu ta rona, milenge yi sala ntsena. A hi ku nyumisa ka swona!
6. (a) Xana vuhava bya Babilona a byi ta fununguriwa njhani? (b) Xikwembu a xi nge “hlanganisi munhu hi musa” hi ndlela yihi? (Vona nhlamuselo ya le hansi.)
6 Yehovha u ye emahlweni a n’wi rhukana a ku: “U fanele u funungula vuhava bya wena. Ni ndzhukano wa wena wu fanele wu voniwa. Ndzi ta rihisela naswona a ndzi nge hlanganisi munhu hi musa.” (Esaya 47:3)c Ina, Babilona a a ta khomiwa hi tingana, a sala a nga ri na xindzhuti. Vuhomboloki ni nsele lowu a wu endleke ehenhla ka vanhu va Xikwembu a swi ta fununguriwa swi va erivaleni. A nga kona munhu loyi a nga sivelaka Xikwembu ku rihisela!
7. (a) Xana mahlonga ya Vayuda a ma ta angula njhani loko ma twa mahungu ya ku wa ka Babilona? (b) Yehovha a a ta va kutsula njhani vanhu vakwe?
7 Loko vanhu va Xikwembu va hete malembe ya 70 va ri mahlonga emutini wa matimba wa Babilona, a va ta tsaka swinene loko muti wolowo wu wa. A va ta huwelela va ku: “Ku ni Loyi a hi kutsulaka. Vito ra yena i Yehovha wa mavuthu, Mukwetsimi wa Israyele.” (Esaya 47:4) Ehansi ka Nawu wa Muxe, loko Muisrayele a tinyikerile ku va hlonga, leswaku a hakela swikweleti swakwe, mukutsuri (xaka ra le kusuhi) a a swi kota ku n’wi kutsula evuhlongeni. (Levhitika 25:47-54) Leswi Vayuda a va ta va va xaviseriwe evuhlongeni eBabilona, a va fanele va kutsuriwa kumbe ku ntshunxiwa. Eka mahlonga, ku hluriwa ka muti lowu hakanyingi a swi ta vula ku cinciwa ka varhangeri ntsena. Kambe Yehovha a a ta tirhisa Hosi Korexe leswaku a ntshunxa Vayuda evuhlongeni. Matiko ya Egipta, Etiyopiya na Seba a ma ta nyikiwa Korexe ma va “nkutsulo” wa Vayuda. (Esaya 43:3) Hikwalaho, Mukutsuri wa Vaisrayele u vuriwa “Yehovha wa mavuthu.” Vuthu ra Babilona leri vonakaka ri ri ni matimba a ri nga ri nchumu loko ri ringanisiwa ni mavandla lama nga vonakiki ya tintsumi ta Yehovha.
Hakelo Ya Nsele
8. Xana Babilona a a ta “ta emunyameni” hi ndlela yihi?
8 Yehovha u ya emahlweni a himetela Babilona hi rungula ra vuprofeta: “Tshama ehansi u miyela, u ta emunyameni, Wena nhwanyana wa Vakalidiya; hikuva a swi nge he endleki leswaku vanhu va ku vitana Hosikati ya Mimfumo.” (Esaya 47:5) Muti wa Babilona a wu ta funengetiwa hi munyama lowukulu. A wu nga ha ta swi kota ku lawula mimfumo yin’wana hi voko ra nsimbi.—Esaya 14:4.
9. Ha yini Yehovha a hlundzukele Vayuda?
9 Kasi Babilona a a tshikeriwa yini a cinisa vanhu va Xikwembu gija? Yehovha wa hlamusela: “Vanhu va mina ndzi va hlundzukerile. Ndzi nyamise ndzhaka ya mina, naswona ndzi va nyikele evokweni ra wena.” (Esaya 47:6a) Yehovha a a ri ni xivangelo lexi twalaka xa ku hlundzukela Vayuda. A a tshame a va lemukisa leswaku ku tlula ka vona Nawu wakwe a swi ta va vangela ku huma va nga lelanga etikweni. (Deteronoma 28:64) Loko va wele evugandzerini bya swikwembu swa hava ni le vudlakuteni, Yehovha hi rirhandzu u rhume vaprofeta vakwe va ya va komba ndlela yo tlhelela evugandzerini lebyi tengeke. Kambe “a va ya emahlweni va monya varhumiwa va Xikwembu xa ntiyiso ni ku ma langutela ehansi marito yakwe ni ku vungunya vaprofeta vakwe, kukondza vukarhi bya Yehovha byi wela vanhu vakwe, ku nga ha vi na ku tshunguriwa.” (2 Tikronika 36:16) Hikwalaho, Xikwembu xi tshike ndzhaka ya xona, Vayuda, va nyamisiwa loko Vababilona va hlasela tiko va tlhela va nyamisa tempele ya xona yo kwetsima.—Pisalema 79:1; Ezekiyele 24:21.
10, 11. Ha yini Yehovha a hlundzukele Vababilona, kasi a ku ri ku rhandza ka yena leswaku va hlula vanhu vakwe?
10 Kutani ke, xana Babilona a a nga endli leswi rhandziwaka hi Xikwembu loko a yisa Vayuda evuhlongeni? Doo, hikuva Xikwembu xi ri: “A wu va kombanga tintswalo. U endle joko ra wena ri tika ngopfu ehenhla ka wanuna la dyuhaleke. U hambete u ku: ‘Ndzi ta va Hosikati hilaha ku nga riki na makumu, hi masiku.’ A wu swi nghenisanga embilwini ya wena swilo leswi; a wu ma tsundzukanga makumu ya mhaka.” (Esaya 47:6b, 7) Xikwembu a xi nga va lerisanga Vababilona leswaku va va ni tihanyi letikulu swonghasi, va tsandzeka ku kombisa tintswalo “ni le ka vavanuna lava dyuhaleke.” (Swirilo 4:16; 5:12) Naswona a va nga byeriwanga hi yena leswaku va giya va hlekula mahlonga ya vona ya Vayuda.—Pisalema 137:3.
11 Vababilona a va nga swi lemuki leswaku masiku ya vulawuri bya vona ehenhla ka Vayuda a ma hlayiwile. Va honise switsundzuxo swa Esaya swa leswaku Yehovha a a ta ntshunxa vanhu vakwe hi nkarhi lowu faneleke. A va endla onge va nyikiwe mfanelo ya ku fuma Vayuda ni matiko man’wana hilaha ku nga heriki. A va ri yingisanga rungula ra leswaku mfumo wa vona lowu rhikinyaka van’wana a wu vekeriwe “makumu” ya wona!
Ku Profetiwa Ka Ku Wa Ka Babilona
12. Ha yini Babilona a a vuriwa ‘wansati la tinyiketeleke entsakweni’?
12 Yehovha u ri: “Sweswi twana leswi, wena wansati la nyikiweke ntsako, la tshameke eku sirhelelekeni, loyi a tibyelaka embilwini a ku: ‘Hi mina, a ku na un’wana. A ndzi nge tshami ndzi ri noni, naswona a ndzi nge lahlekeriwi hi vana.’” (Esaya 47:8) Muti wa Babilona a wu tiveriwa ku hlongorisa ntsako. Herodotus, n’wamatimu wa lembe-xidzana ra vuntlhanu B.C.E. u vulavula hi “mukhuva lowu nyumisaka swinene” wa Vababilona, wa ku va vavasati hinkwavo va sindzisiwa ku va tinghwavava, va xixima xikwembu-kati xa vona xa rirhandzu. N’wamatimu wa khale, Curtius, na yena u te: “Mahanyelo ya muti lowu a ma nyakapfale ngopfu; a ma kucetela vanhu leswaku va mbombomela evudlakuteni, va dzika eka byona va twelela.”
13. Ku hlongorisa ka Babilona ntsako a ku ta hatlisisisa ku wa ka yena hi ndlela yihi?
13 Ndlela leyi Babilona a a hlongorisa ntsako ha yona hi yona leyi a yi ta endla leswaku a hatla a wa. Emadyambyini ya siku leri a a ta wa ha rona, hosi ya kona ni tindhuna ta yona a va ta va va ri eku titlonyeni, va kukutlela vhinyo yi kala yi va tekela dzano. Kutani a va nga ta ma lemuka masocha ya Meda-Peresiya loko ma dumela muti lowu hi xibububu. (Daniyele 5:1-4) Babilona, “la tshameke eku sirhelelekeni,” a a ta anakanya leswaku marhangu yakwe lama vonakaka ma nga ngheneki ni misele ya kona swi ta n’wi sirhelela, a nga hlaseriwi hi munhu. A a tibyela leswaku “a ku na un’wana” loyi a nga tekaka ndhawu yakwe leyi tlakukeke. Ni ku lorha a a nga lorhi leswaku a nga va “noni,” a lahlekeriwa hi hosi ni “vana” va yena, kumbe vaaki. Kambe a ku na rirhangu leri nga n’wi biyelelaka lerova voko ra Yehovha Xikwembu ri tsandzeka ku tirihisela eka yena! Endzhaku Yehovha u te: “Hambiloko Babilona o tlhandlukela ematilweni niloko o endla ku tlakuka ka matimba ya yena ku nga tshineleleki, lava phangaka va ta ta eka yena va huma eka mina.”—Yeremiya 51:53.
14. Babilona a a ta ‘lahlekeriwa hi vana a tlhela a va noni’ hi ndlela yihi?
14 Xana vuyelo a byi ta va byihi ehenhla ka Babilona? Yehovha u ya emahlweni a ku: “Kambe swilo leswi swimbirhi swi ta ta eka wena hi xitshuketa, hi siku rin’we: ku lahlekeriwa hi vana ni ku va noni. Swi ta ta eka wena hi mpimo lowu heleleke, hikwalaho ka ku tala ka vungoma bya wena, hi matimba ya vuloyi bya wena—hilaha ku tlurisaka.” (Esaya 47:9) Ina, vukosi bya Babilona emisaveni hinkwayo se a byi ta dzudzeka ku nga ri khale. Ematikweni ya khale ya le Vuxeni, ku feriwa hi nuna ni vana a swi ri swiendlakalo leswi hlomulaka mbilu swinene eka wansati. A hi swi tivi leswaku Babilona u lahlekeriwe hi “vana” vangani hi vusiku lebyi a weke ha byona.d Kambe hi nkarhi lowu faneleke, tiko rero a ri ta sala ri nga ha ri na munhu. (Yeremiya 51:29) Nakambe a ri ta sala ri ri noni hileswi tihosi ta rona a ti ta huduriwa exiluvelweni.
15. Handle ka nsele lowu Vababilona va wu endleke ehenhla ka Vayuda, hi xihi xivangelo xin’wana lexi endleke leswaku Yehovha a va hlundzukela?
15 Hambiswiritano, Yehovha a nga hlundzukelanga Vababilona hikwalaho ka nsele lowu va wu endleke ehenhla ka Vayuda ntsena. Xin’wana lexi n’wi karihiseke i ‘ku tala ka vungoma bya yena.’ Nawu lowu Xikwembu xi wu nyikeke Israyele a wu yirisa ku tirhisa vungoma; kambe Vababilona a va byi hisekela swinene. (Deteronoma 18:10-12; Ezekiyele 21:21) Buku leyi nge Social Life Among the Assyrians and Babylonians yi vula leswaku Vababilona “a va hanya hi ku chava madimona yo tala lawa a va anakanya leswaku ma va pomerile.”
Ku Tshemba Vubihi
16, 17. (a) Babilona a a ‘tshemba vubihi byakwe’ hi ndlela yihi? (b) Ha yini makumu ya Babilona a ma nga ta siveriwa hi munhu?
16 Xana vanyamusoro va le Babilona a va ta n’wi ponisa? Yehovha wa hlamula a ku: “U hambete u tshemba vubihi bya wena. U te: ‘A nga kona la ndzi vonaka.’ Vutlhari bya wena ni vutivi bya wena—hi swona leswi ku hambukiseke; u tshamela ku tibyela embilwini u ku: ‘Hi mina, a ku na un’wana.’” (Esaya 47:10) Babilona a a anakanya leswaku vutlhari bya yena bya misava ni bya vukhongeri, vutshila bya yena enyimpini ni nsele lowu a a wu tumbeta, a swi ta n’wi pfuna ku tshama a ri mfumo wa misava. A a anakanya leswaku a ku na munhu loyi a n’wi “vonaka,” hileswaku loyi a a n’wi vona nandzu hikwalaho ka swiendlo swakwe swo homboloka. Naswona a a nga voni ku ri na munhu loyi a nga phikizanaka na yena. A a tibyela a ku: “Hi mina, a ku na un’wana.”
17 Kambe Yehovha u tirhise un’wana wa vaprofeta vakwe, a n’wi lemukisa a ku: “Xana u kona munhu loyi a nga tumbetiwaka etindhawini ta vutumbelo kutani mina ndzi nga n’wi voni?” (Yeremiya 23:24; Vaheveru 4:13) Hikwalaho, Yehovha u ri: “Kutani u fanele u weriwa hi khombo; a wu nge swi koti ku ri herisa hi hlori. Maxangu ma ta ku wela; a wu nge swi koti ku ma sivela. Naswona hi xitshuketa u ta teriwa hi ndzoviso lowu u nga wu tolovelangiki.” (Esaya 47:11) Swikwembu swa Babilona ni “hlori” leri endliwaka hi vangoma a swi nga ta ri sivela khombo leri taka—leri a a nga si tshama a weriwa hi ro fana na rona!
Vatsundzuxi Va Babilona Va Wa Mapa
18, 19. Ku va Babilona a tshemba vatsundzuxi vakwe a ku ta va ni khombo hi ndlela yihi?
18 Hi ximonyo lexi fehlaka, Yehovha u lerisa a ku: “Sweswi yima u nga fambi, ni vuloyi bya wena ni hi ku tala ka vungoma bya wena, leswi u swi tirheleke hi matimba ku sukela evuntshweni; kumbexana leswaku u kota ku pfuneka, kumbexana leswaku u chavisa vanhu.” (Esaya 47:12) Babilona u lerisiwa leswaku a ‘yima a nga fambi,’ kumbe a phikelela a nga hundzuki a tshemba vungoma byakwe. Phela, tiko leri ri we ri pfuka ku sukela “evuntshweni” bya rona ri hluvukisa vungoma bya rona.
19 Kambe Yehovha wa ri hlekula, a ku: “U hetiwe matimba hi vatsundzuxi va wena vo tala. A va yime sweswi, va ku ponisa, lava gandzelaka matilo, lava langutaka tinyeleti, lava nyikaka vutivi hi ku thwasa ka n’weti malunghana ni swilo leswi nga ta ku wela.” (Esaya 47:13)e Vatsundzuxi va Babilona a va ta wa mapa. Ina, vungoma bya le Babilona bya swilo swa le mpfhukeni a byi tswariwe hi mukhuva lowu ana se a wu ri ni madzana ya malembe, wa ku gandzela tinyeleti. Kambe hi vusiku lebyi a a ta wa ha byona, ku tsandzeka loku nyumisaka ka vangoma va yena va swilo swa le mpfhukeni a ku ta swi veka erivaleni leswaku vungoma byakwe a byi pfuni nchumu.—Daniyele 5:7, 8.
20. Vatsundzuxi va Babilona a va ta helela kwihi?
20 Yehovha u gimeta xiyenge lexi xa vuprofeta hi marito lama nge: “Waswivo! Va fana ni mahlanga. Kunene ndzilo wu ta va hisa. A va nge wu kutsuli moya-xiviri wa vona ematimbeni ya langavi. Makala a ma nge pfurhi laha vanhu va nga ta tinyawuxa kona, kumbe ku voninga ka ndzilo lowu nga orhiwaka. Kunene va ta va tano eka wena, lava u tirheke na vona hi matimba ku sukela evuntshweni. Entiyisweni va ta tsendzeleka, un’wana ni un’wana exifundzheni xa yena. A nge vi kona la nga ta ku ponisa.” (Esaya 47:14, 15) Ina, vatsundzuxi volavo va mavunwa a va ta weriwa hi minkarhi yo vavula bya ndzilo. Lowu a wu nga ta va ndzilo wunene lowu vanhu va nga tinyawusaka ha wona, a wu ta va ndzilo lowu lovisaka wu tlhela wu munya, wu swi veka erivaleni leswaku vatsundzuxi lava va mavunwa i mahlanga lama nga pfuniki nchumu. Kutani a swi hlamarisi leswi vatsundzuxi va Babilona a va ta baleka bya mbyana leyi khondleke ncila! Leswi vaseketeri vo hetelela va Babilona a va ta tala ni nhova, a ku nga ha ta va ni munhu loyi a a ta n’wi sirhelela. A wu ta endliwa leswi wona wu swi endleke ehenhla ka Yerusalema.—Yeremiya 11:12.
21. Marito ya vuprofeta bya Esaya ma hetiseke njhani, naswona rini?
21 Marito lawa ma huhuteriweke ma sungule ku hetiseka hi lembe ra 539 B.C.E. Masocha ya Vameda ni Vaperesiya, lama rhangeriweke hi Korexe ma fike ma teka muti lowu, ma dlaya hosi ya kona, Belxatsara. (Daniyele 5:1-4, 30) Hi vusiku byin’we, muti wa Babilona wu jitamisiwe exikhundlheni xa ku va mfumo wa misava. Vukosi bya madzana ya malembe bya Masemite byi dzudzekise sweswo, hiloko misava yi sungula ku fumiwa hi Maaryan. Wolawo ma ve masungulo ya ku hohloka ka muti wa Babilona loku tekeke madzana ya malembe. Loko ku hela lembe-xidzana ra vumune C.E., muti lowu se a wu hundzuke “nhulu ya maribye.” (Yeremiya 51:37) Kutani vuprofeta bya Esaya byi hetiseke hi xitalo.
Babilona Wa Manguva Lawa
22. Hi yihi dyondzo leyi ku wa ka Babilona ku faneleke ku hi dyondzisa yona malunghana ni ku tinyungubyisa?
22 Vuprofeta bya Esaya i bya nkoka swinene. Hi xikombiso, byi kombisa makhombo ya ku tikurisa ni ku tivona. Ku wa ka Babilona la tinyungubyisaka ku pfumelelana ni xivuriso xa Bibele lexi nge: “Ku tinyungubyisa ku le kusuhi ni ku wa, ni moya lowu titlakusaka wu le kusuhi ni ku khunguvanyeka.” (Swivuriso 16:18) Minkarhi yin’wana ku tinyungubyisa ku lawula vumunhu bya hina lebyi nga hetisekangiki, kambe ku “tikukumuxa hi ku tinyungubyisa” swi nga endla leswaku hi wela “endzhukanweni ni le ntlhan’wini wa Diyavulosi.” (1 Timotiya 3:6, 7) Hikwalaho, hi ta va hi endla kahle loko hi yingisa xitsundzuxo xa Yakobo lexi nge: “Titsongahateni emahlweni ka Yehovha, kutani u ta mi tlakusa.”—Yakobo 4:10.
23. Vuprofeta bya Esaya byi hi pfuna leswaku hi tiyiseka ha yini?
23 Marito lawa ya vuprofeta ma tlhela ma hi pfuna leswaku hi tshemba Yehovha, loyi a nga ni matimba swinene ku tlula vakaneti vakwe hinkwavo. (Pisalema 24:8; 34:7; 50:15; 91:14, 15) Lexi i xitsundzuxo lexi chavelelaka emasikwini lawa ya mangava. Ku tshemba Yehovha ku tiyisa ku tiyimisela ka hina ku tshama hi nga ri na xisandzu emahlweni ka yena, hi ku tiva leswaku “vumundzuku bya munhu [la pfumalaka xisandzu] byi ta va ni ku rhula.” (Pisalema 37:37, 38) Minkarhi hinkwayo i vutlhari ku tshemba Yehovha ku nga ri rifuwo ra hina, loko hi langutane ni “swiendlo swa mano” swa Sathana.—Vaefesa 6:10-13, nhlamuselo ya le hansi ya NW.
24, 25. (a) Ha yini vanhu vo tala va tirhisa vungoma bya swilo swa le mpfhukeni kasi a byi na nhloko na ncila? (b) Hi swihi swivangelo swin’wana swa ku va Vakreste va papalata vukholwa-hava?
24 Hi tsundzuxiwa swinene ku tivonela eka swiendlo swa vungoma, ngopfu-ngopfu bya swilo swa le mpfhukeni. (Vagalatiya 5:20, 21) Loko muti wa Babilona wu wa, vanhu va wona a va tshikanga ku tirhisa vungoma bya swilo swa le mpfhukeni. Lexi hlamarisaka, buku leyi nge Great Cities of the Ancient World, yi vula leswaku tinyeleti leti Vababilona va vulaka leswaku ti fambisana ni masiku ya ku velekiwa ti “siye” swivandla swa tona swa khale, “ti endla leswaku dyondzo leyi [ya vungoma bya swilo swa le mpfhukeni] yi twala yi phyama.” Hambiswiritano, vungoma bya swilo swa le mpfhukeni byi ya byi tirhisiwa hi vanhu vo tala, naswona maphepha-hungu yo tala ma ni marungula lama endlaka leswaku vahlayi va kuma timhaka ta byona hi ku olova.
25 I yini lexi endlaka leswaku vanhu—lava vo tala va vona va dyondzekeke—va tirhisa tinyeleti kumbe va endla mikhuva yin’wana ya vukholwa-hava, leyi nga riki na nhloko na ncila? The World Book Encyclopedia yi ri: “Vanhu va ha ta pfumela eka vukholwa-hava, ntsendze loko va ha chavana naswona va nga tiyiseki hi vumundzuku.” Ku chava ni ku nga tiyiseki hi vumundzuku swi nga susumetela vanhu leswaku va pfumela vukholwa-hava. Hambiswiritano, Vakreste va papalata vukholwa-hava. A va chavi munhu—Yehovha hi yena a va seketelaka. (Pisalema 6:4-10) Naswona va tiyiseka hi vumundzuku; va tiva swikongomelo leswi Yehovha a swi paluxeke naswona a va kanakani leswaku “xikongomelo xa Yehovha xi ta yima hilaha ku nga riki na makumu.” (Pisalema 33:11) Loko hi hanya vutomi bya hina hi ku pfumelelana ni xikongomelo xa Yehovha hi ta va ni vumundzuku byo leha lebyi tsakisaka.
26. “Ku anakanya ka vanhu vo tlhariha” ku tikombe ku ri “vuhava” hi ndlela yihi?
26 Emalembeni ya sweswinyana, van’wana va ringete ku twisisa vumundzuku hi ku tirhisa tindlela “ta sayense.” Phela ku ni dyondzo leyi vuriwaka futurology, “leyi hlamuselaka swilo swa nkarhi lowu taka hi ku ya hi swiendlakalo swa manguva lawa.” Hi xikombiso, hi 1972, ntlawa wa swidyondzeki ni van’wamabindzu lowu vuriwaka Ntlawa wa Rhoma, wu vhumbhe leswaku hi 1992, swihlovo hinkwaswo swa misava swa nsuku, mercury, zinc na petroleum a swi ta sala swi nga ri na nchumu. Ina, misava yi langutane ni swiphiqo leswi tsuvulaka misisi ku sukela hi 1972, kambe ku vhumbha ka vona ku be ehansi hi ku helela. Misava ya ha ri na swona swihlovo swa nsuku, mercury, zinc na petroleum. Ina, munhu u khupuke milambu ni magova a ringeta ku vhumbha swa nkarhi lowu taka, kambe ku vhumbha ka yena a ku tshembeki hi minkarhi hinkwayo. Kunene, “ku anakanya ka vanhu vo tlhariha i vuhava”!—1 Vakorinto 3:20.
Makumu Lama Taka Ya Babilona Lonkulu
27. Babilona Lonkulu u we rini ku fana na Babilona loko a wa hi 539 B.C.E., naswona u we hi ndlela yihi?
27 Vukhongeri bya manguva lawa byi hangalase tidyondzo to tala ta Babilona wa khale. Hikwalaho, vito leri nge Babilona Lonkulu ri wu fanela kahle mfumo wa misava wa vukhongeri bya mavunwa. (Nhlavutelo 17:5) Nhlengeletano yoleyo ya vukhongeri lebyi pfuvaneke bya misava hinkwayo ana se yi wile ku fana na Babilona wa khale loko a wa hi 539 B.C.E. (Nhlavutelo 14:8; 18:2) Hi 1919, masalela ya vamakwavo va Kreste ma humile evuhlongeni bya moya kutani ma tidzudza nhlohlotelo wa Vujagana, lebyi byi nga byona mathwarivona eka Babilona Lonkulu. Ku sukela kwalaho, Vujagana byi hume moya ematikweni yo tala lawa eku sunguleni a ma ri xitiko xa byona.
28. Babilona Lonkulu u tinyungubyisa hi yini, kambe u rindzeriwe hi yini?
28 Hambiswiritano, ku wa koloko a ku ta landzeriwa hi ku loviseriwa makumu ka vukhongeri bya mavunwa. Lexi xiyekaka, vuprofeta bya Nhlavutelo bya ku lovisiwa ka Babilona Lonkulu byi hi tsundzuxa marito ya vuprofeta lama tsariweke eka Esaya 47:8, 9. Ku fana na Babilona wa khale, Babilona Lonkulu wa manguva lawa u ri: “Ndzi tshama ndzi ri hosi ya xisati, a ndzi noni, naswona a ndzi nge pfuki ndzi kolorile.” Kambe “makhombo ya yena ma [ta] n’wi fikela hi siku rin’we, rifu ni ku kolola ni ndlala, naswona u ta hisiwa hi ndzilo a hela, hikuva Yehovha Xikwembu, la n’wi avanyiseke, u ni matimba.” Hikwalaho, marito ya vuprofeta lama tsariweke eka Esaya ndzima 47 ma ha ri xilemukiso eka lava va ha riki ni vuxaka na vukhongeri bya mavunwa. Loko va nga lavi ku lovisiwa na byona, a va yingise xileriso lexi huhuteriweke, lexi nge: “Humani eka yena”!—Nhlavutelo 18:4, 7, 8.
[Tinhlamuselo ta le hansi]
a Leswaku u kuma rungula leri naveke ra ku tangunuka ka tidyondzo ta vukhongeri bya mavunwa, vona buku leyi nge Ku Lavisisa Ka Vanhu Xikwembu, leyi humesiweke hi Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.
b Hi Xiheveru, “nhwana wa Babilona la nga tivangiki wanuna” i xivulavulelo lexi vulaka Babilona kumbe vaaki va muti wa Babilona. Wu vuriwa “nhwana” hileswi a wu nga si hluriwa hi munhu a wu onhetela, hi mpfhuka wu va mfumo wa misava.
c Xidyondzi xin’wana xi vula leswaku xiga xa Xiheveru lexi hundzuluxeriweke xi ku “a ndzi nge hlanganisi munhu hi musa” i “xiga lexi nonon’hwaka swinene” ku xi hundzuluxela. Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa byi engetele marito lama nge “hi musa,” byi hundzisela mianakanyo ya leswaku vanhu va le handle a va nga ta pfumeleriwa ku ponisa Babilona. Vuhundzuluxeri bya Vandla ra Tibuku ta Xiyuda byi hundzuluxela xiga lexi byi ku: “A ndzi . . . nge tshiki munhu a nghenelela.”
d Buku leyi nge Nabonidus and Belshazzar, leyi tsariweke hi Raymond Philip Dougherty, yi vula leswaku hambileswi Rungula ra Nabonidus ri vulaka leswaku vahlaseri va Babilona va nghene “va nga ri eku lweni,” n’wamatimu wa Mugriki, Xenophon, u vula leswaku swi nga endleka ku halatiwe ngati yo tala.
e Xivulwa xa Xiheveru lexi hundzuluxeriweke xi ku “lava gandzelaka matilo,” van’wana va xi hundzuluxela xi ku “lava avaka matilo.” Leswi a swi vula ku ava matilo hi swiyenge leswi tirhiseriwaka ku vhumbha swa vumundzuku bya munhu.
[Swifaniso leswi nga eka tluka 111]
Babilona loyi a hlongorisaka ntsako a a ta vumbuluka entshurini
[Xifaniso lexi nga eka tluka 114]
Vangoma va swilo swa le mpfhukeni va le Babilona a va nga ta swi kota ku vhumbha ta ku wisiwa ka yena
[Xifaniso lexi nga eka tluka 116]
Khalendara ya le Babilona ya vungoma bya swilo swa le mpfhukeni, ya gidi ro sungula ra malembe B.C.E.
[Swifaniso leswi nga eka tluka 119]
Babilona wa manguva lawa u ta nyamalala ku nga ri khale