Ndzima Ya Vukhume-mune
Yehovha A Tsongahata Muti Lowu Tikurisaka
1. Xana buku ya Esaya sweswi yi vulavula hi nkarhi wihi lowu taka?
BUKU ya vuprofeta ya Esaya yi tsariwe eka lembe-xidzana ra vunhungu B.C.E., hi nkarhi lowu tiko ra Asiriya ri hlaseleke Tiko leri Tshembisiweke. Hilaha hi swi voneke hakona eka tindzima leti hundzeke ta buku yakwe, Esaya u swi vula hi ndlela yo kongoma leyi hlamarisaka, swilo leswi nga ta endleka enkarhini lowu taka. Hambiswiritano, buku leyi yi vulavula ni hi nkarhi wa le ndzhaku ka ku lawula ka Asiriya. Yi profeta hi ta ku vuya ka vanhu lava Yehovha a endleke ntwanano na vona, va suka evukhumbini ematikweni yo tala, ku katsa Xinara, ndhawu ya le Babilona. (Esaya 11:11) Eka Esaya ndzima 13, hi kuma vuprofeta lebyi hlamarisaka lebyi nga ta pfula ndlela ya ku vuya koloko eku hetisekeni ka byona. Vuprofeta lebyi byi sungula hi marito lawa: “Ku avanyisiwa ka Babilona loku Esaya n’wana Amotsi a ku voneke exivonweni.”—Esaya 13:1.
‘Ku Tikukumuxa Ndzi Ta Ku Herisa’
2. (a) Xana Hezekiya u endle vuxaka na Babilona hi ndlela yihi? (b) “Xikombiso” lexi xi nga ta vekiwa i yini?
2 Tiko ra Yuda ri endle vuxaka na Babilona hi nkarhi wa ku hanya ka Esaya. Hosi Hezekiya u khomiwe hi vuvabyi lebyikulu kambe u tlhele a hlakarhela. Ku fike vayimeri lava humaka eBabilona va tele ku ta tlangela ku hlakarhela ka yena, kumbexana va luke mano ya ku endla Hezekiya a yima na vona enyimpini ya vona na Asiriya. Hi vuphunta, Hosi Hezekiya u va kombe rifuwo rakwe hinkwaro. Hikwalaho, Esaya u byele Hezekiya leswaku endzhaku ka loko hosi yi file, rifuwo rero hinkwaro ri ta yisiwa eBabilona. (Esaya 39:1-7) Sweswo swi hetiseke hi 607 B.C.E., loko ku lovisiwa Yerusalema kutani tiko ri yisiwa evukhumbini. Hambiswiritano, vanhu va Xikwembu lava hlawuriweke a va nge tshami eBabilona hi masiku. Yehovha u profeta ndlela leyi a nga ta va basisela ha yona tindlela to tlhelela eka rikwavo. U ri: “Yimisani xikombiso ehenhla ka ntshava ya maribye. Va huweleleni, mi tlakusa voko, leswaku va ta ta enyangweni ya vanhu va xiyimo xa le henhla.” (Esaya 13:2) “Xikombiso” xa kona i mfumo wa misava lowu nga ta susa Babilona exikhundlheni xa yena xo tlakuka. Wu ta tlakuseriwa “ehenhla ka ntshava ya maribye”—laha ku vonakaka khwatsi hambi munhu a ri ekule. Leswi wu vitaneriwaka ku ta hlasela Babilona, mfumo wolowo lowuntshwa wa misava wu ta nghena “enyangweni ya vanhu va xiyimo xa le henhla,” ku nga tinyangwa ta muti wolowo lowukulu, wu wu hlula.
3. (a) “Lava hlawulekisiweke” lava Yehovha a nga ta va veka i vamani? (b) Xana mavuthu ya vuhedeni ma ‘hlawulekisiwe’ hi ndlela yihi?
3 Sweswi Yehovha u ri: “Mina ndzi humese xileriso xi ya eka lava hlawulekisiweke va mina. Ndzi vitane ni lava matimba va mina leswaku ndzi phofula ku hlundzuka ka mina, lava khanaka swinene va mina. Yingisani! Ntshungu lowu nga etintshaveni, ku fana ni vanhu vo tala! Yingisani! Hasahasa ya mimfumo, ya matiko lama hlengeletaneke! Yehovha wa mavuthu u hlengeleta vuthu ra nyimpi.” (Esaya 13:3, 4) I vamani “lava hlawulekisiweke,” lava hlawuleriweke ku wisa muti wa Babilona lowu tikurisaka? I mavuthu ya matiko lama hlanganeke, “matiko lama hlengeletaneke.” Ma rhelela ma ta lwa na Babilona ku suka endhawini ya le kule ya tintshava. “Va huma etikweni ra le kule swinene, ku suka emakumu ya matilo.” (Esaya 13:5) Xana va hlawulekisiwe hi ndlela yihi? Kunene a swi vuli leswaku va kwetsima. I mavuthu ya vuhedeni lama nga riki na mhaka ni ku tirhela Yehovha. Hambiswiritano, eMatsalweni ya Xiheveru, ‘ku hlawulekisiwa’ swi vula “ku hlawuriwa leswaku u tirhisiwa hi Xikwembu.” Yehovha a nga hlawulekisa mavuthu ya matiko kutani a tirhisa ku navela ka wona ka vutianakanyi leswaku a kombisa vukarhi byakwe. U tirhise tiko ra Asiriya hi ndlela yoleyo. Ni muti wa Babilona u ta wu tirhisa hi ndlela yoleyo. (Esaya 10:5; Yeremiya 25:9) Naswona u ta tirhisa matiko man’wana leswaku a xupula Babilona.
4, 5. (a) Xana Yehovha u profeta yini mayelana na Babilona? (b) Xana lava hlaselaka Babilona va fanele va langutana na yini?
4 Muti wa Babilona a wu si va mfumo wa misava lowukulu ku tlula yin’wana. Kambe, loko a humesa xileriso hi ku tirhisa Esaya, Yehovha u vulavula hi nkarhi lowu muti wolowo wu nga ta va exikhundlheni xexo, kutani a profeta hi ta ku wa ka wona. U ri: “Kololani, hikuva siku ra Yehovha ri le kusuhi! Ri ta ta kukotisa ku onhetela ka Lowa Matimba Hinkwawo.” (Esaya 13:6) Ina, ku tikurisa ka Babilona ku ta siviwa hi ku kolola ka ku vaviseka. Ha yini? Hikwalaho ka “siku ra Yehovha,” siku leri Yehovha a nga ta n’wi avanyisa ha rona.
5 Xana swi ta endlekisa ku yini leswaku muti wa Babilona wu onheteriwa? Loko ku fika nkarhi wa Yehovha wa leswaku a endla sweswo, muti lowu wu ta tikomba wu sirhelelekile. Mavuthu lama hlaselaka ma ta boheka ku rhanga hi ku langutana ni rihlampfu ra ntumbuluko, ku nga Nambu wa Yufrata, lowu tsemakanyaka muti, naswona wu hambukisiweke leswaku wu cheleta mugerho wa mati lowu na wona wu nga xisirhelelo ni leswaku vanhu va muti va kuma mati yo nwa eka wona. Kutani ku ta va ni marhangu lamakulu ya Babilona, lawa swi nga kotekiki ku ma wisa loko munhu a ma langutile. Tlhandlakambirhi, muti lowu wu ta va wu ri ni swakudya swo tala leswi hlayisiweke. Buku leyi nge Daily Bible Illustrations yi vula leswaku Nabonidus—hosi yo hetelela ya le Babilona—“u kulule nyuku a n’watseka leswaku a hlayisa swakudya swa muti lowu, naswona a ku vuriwa leswaku wu ni [swakudya] leswi ringaneke leswi a swi ta wundla vaaki va wona ku ringana malembe ya 20.”
6. Xana i yini leswi nga ta endleka hi xitshuketa loko ku fika nhlaselo wa Babilona lowu vuriweke ka ha ri emahlweni?
6 Hambiswiritano, kuwa ro tshwuka ri ni xivungu endzeni. Esaya u ri: “Hi yona mhaka leyi mavoko hinkwawo ma nga ta lelemela, mbilu hinkwayo ya munhu wa nyama yi ta n’oka. Kutani vanhu va karhatekile. Ku rhurhumela ni switlhavi swa ku veleka swi va khomile; va va ni switlhavi swa ku veleka ku fana ni wansati la velekaka. Va langutana hi ku hlamala. Swikandza swa vona i swikandza leswi hisiweke.” (Esaya 13:7, 8) Loko mavuthu lama lwaka ma dumela muti lowu, ku tshamiseka ka vaaki va wona ku ta siviwa hi switlhavi swa xitshuketa, leswi vavaka kukota swa wansati loko a veleka. Va ta tshoveka timbilu hi ku chava. Va ta lelemela mavoko hi mhaka ya ku chava, va tsandzeka ku tilwela. Swikandza swa vona swi ta ‘hisiwa’ hi ku chava ni ku tshuka. Va ta langutana hi ku hlamala, va tivutisa leswaku muti wa vona lowukulu wu nga wisiwa njhani.
7. “Siku ra Yehovha” leri taka hi rihi, naswona vuyelo byi ta va byihi eka Babilona?
7 Nilokoswiritano, wona wu ta wa. Muti wa Babilona wu ta langutana ni siku ra ku avanyisa, “siku ra Yehovha,” leri ri nga ta vavisa hakunene. Muavanyisi lonkulu u ta kombisa vukarhi byakwe kutani a tisa ku avanyisa loku faneleke eka vaaki va Babilona lava dyoheke. Vuprofeta lebyi byi ri: “Waswivo! Siku ra Yehovha ra ta, ri ni tihanyi ta vukarhi ni ta ku hlundzuka lokukulu, leswaku ri endla tiko ri va xihlamariso, nileswaku ri lovisa vadyohi va tiko eka rona.” (Esaya 13:9) Vumundzuku bya Babilona a byi tshembisi. Onge hi loko dyambu, n’weti ni tinyeleti swi nga ha voningi. “Hikuva tinyeleti ta matilo ni nhlengeleto wa tinyeleti wa Kesili a swi nge ku humesi ku vonakala ka swona; dyambu ri ta va munyama eku humeni ka rona, ni n’weti a wu nge ku humesi ku vonakala ka wona.”—Esaya 13:10.
8. Ha yini Yehovha a twarisa ku wa ka Babilona?
8 Ha yini muti lowu wo tikurisa wu weriwa hi khombo rero? Yehovha u ri: “Naswona ndzi ta tisa nxupulo wa vubihi bya rona ehenhla ka tiko leri noneke, ni xidyoho xa vona ehenhla ka lavo homboloka. Kutani ndzi ta herisa ku tinyungubyisa ka lava tikukumuxaka ni ku titlakusa ka vaxanisi ndzi ta ku yisa ehansi.” (Esaya 13:11) Ku ta ka vukarhi bya Yehovha ku ta va ku xupuriwa ka Babilona hikwalaho ko khoma vanhu va Xikwembu hi nsele. Tiko hinkwaro ri ta xaniseka hikwalaho ka vubihi bya Vababilona. Vanhu lava va tihanyi a va nge he n’wi deleli Yehovha!
9. I yini lexi muti wa Babilona wu nga ta langutana na xona esikwini ra Yehovha ra ku avanyisa?
9 Yehovha u ri: “Ndzi ta endla leswaku munhu wa nyama a kala swinene ku tlula nsuku lowu tengeke, ni munhu wa la misaveni a kala swinene ku tlula nsuku wa le Ofiri.” (Esaya 13:12) Ina, muti lowu wu ta sala wu lo cowe, wu ri hava vaaki. Yehovha u ya emahlweni a ku: “Hi yona mhaka leyi ndzi nga ta ninginisa matilo, ni misava yi ta ninginika endhawini ya yona hikwalaho ka vukarhi bya Yehovha wa mavuthu ni hikwalaho ka siku ra ku hlundzuka lokukulu ka yena.” (Esaya 13:13) “Matilo” ya Babilona, swikwembu ni swikwembu-kati swa wona leswinyingi, swi ta ninginisiwa, swi ta tsandzeka ku pfuna muti lowu enkarhini wa maxangu ya wona. “Misava,” ku nga Mfumo wa le Babilona, yi ta ninginisiwa, yi ta tsundzukiwa ntsena tanihi mfumo lowu feke. “Kutani, ku fana ni mhala leyi hlongorisiwaka, ni ntlhambi lowu nga riki na munhu la wu hlengeletaka, hinkwavo va ta hundzulukela eka vanhu va ka vona; va ta baleka, un’wana ni un’wana a ya etikweni ra rikwavo.” (Esaya 13:14) Vaseketeri hinkwavo va Babilona va matiko mambe va ta n’wi fularhela, va hlanula swirhendze, va ri ni ntshembo wa ku pfuxa vuxaka lebyintshwa swin’we ni mfumo lowu hlulaka wa misava. Eku heteleleni muti wa Babilona wu ta va ni nhlomulo hikwalaho ka ku hluriwa ka wona, ku nga nhlomulo lowu wu wu vangeleke van’wana vo tala emasikwini ya ku vangama ka wona: “Un’wana ni un’wana la kumiwaka u ta tlhaviwa, naswona un’wana ni un’wana la nga ta kumeka exikarhi ka lava lovisiwaka u ta wa hi banga; ni vana va vona va ta pfotlosiwa ematihlweni ya vona. Tindlu ta vona ti ta phangiwa, ni vasati va vona va ta pfinyiwa.”—Esaya 13:15, 16.
Xitirhisiwa Xo Lovisa Xa Xikwembu
10. Xana Yehovha u ta tirhisa mani ku hlula Babilona?
10 Xana Yehovha u ta tirhisa matimba wahi leswaku a wisa muti wa Babilona? Ka ha sele malembe ya kwalomu ka 200, Yehovha u paluxa nhlamulo ya kona: “Ndzi pfuxa Vameda ku lwa na vona, lava langutaka silivhere yi nga ri nchumu, naswona loko ku ri nsuku a va wu tsakeli. Mavurha ya vona ma ta tlhavetela majaha ya vona. Ni mihandzu ya khwiri a va nge yi tweli vusiwana; tihlo ra vona a ri nge vi na nsovo eka vana. Kutani Babilona, xikhavisi xa mimfumo, ku saseka ka ku tinyungubyisa ka Vakalidiya, u fanele a kotisa loko Xikwembu xi hlula Sodoma na Gomora.” (Esaya 13:17-19) Babilona lonkulu u ta wa, naswona xitirhisiwa xa Yehovha xa ku n’wi wisa ku ta va mavuthu lama taka hi le kule, endhawini ya tintshava ya Meda.a Eku heteleleni, muti wa Babilona wu ta pfumala vaaki ku fana ni miti ya manyala ya Sodoma na Gomora.—Genesa 13:13; 19:13, 24.
11, 12. (a) Xana tiko ra Meda ri hundzuke mfumo wa misava hi ndlela yihi? (b) Hi wihi nchumu lowu nga tolovelekangiki lowu boxiwaka hi vuprofeta malunghana ni mavuthu ya tiko ra Meda?
11 Esikwini ra Esaya, muti wa Meda ni wa Babilona a yi ri hansi ka joko ra Asiriya. Kwalomu ka lembe-xidzana endzhaku ka sweswo, hi 632 B.C.E., muti wa Meda ni wa Babilona yi hlanganile kutani yi hlula Ninivha, ntsindza wa Asiriya. Sweswo swi pfule ndlela ya leswaku muti wa Babilona wu va mfumo lowu tlakukeke emisaveni. A wu swi lemuki ni ku swi lemuka leswaku emalembeni ya 100 endzhaku ka sweswo, Meda wu ta wu lovisa! Xana u kona un’wana handle ka Yehovha Xikwembu la nga vaka ni xivindzi xa ku vula sweswo ka ha ri emahlweni?
12 Loko a boxa xitirhisiwa lexi a xi hlawuleke xo lovisa, Yehovha u vula leswaku mavuthu ya tiko ra Meda hi “lava langutaka silivhere wu nga ri nchumu, naswona loko ku ri nsuku a va wu tsakeli.” Sweswo a swi tolovelekanga eka masocha lama hanyelaka nyimpi! Xidyondzi xa Bibele ku nga Albert Barnes xi ri: “Kunene, a hi mangani mavuthu lama hlaselaka lawa a ma nga susumetiwi hi ku lava ku kuma leswi phangiweke.” Xana mavuthu ya tiko ra Meda ma kombisa Yehovha a ri ni ntiyiso emhakeni leyi? Ina. Anakanya hi marito lama kumekaka eka The Bible-Work, leyi hleriweke hi J. Glentworth Butler: “Ku hambana ni matiko yo tala lama tshameke ma lwa nyimpi, Vameda ni Vaperesiya ngopfu-ngopfu, a va nga ri na mhaka ngopfu ni nsuku, a va lava ngopfu ku hlula ni ndhuma.”b Hi ku ya hi sweswo, a swi hlamarisi loko mufumi wa Muperesiya, ku nga Korexe, a ntshunxa Vaisrayele evukhumbini bya le Babilona, a tlhela a va nyika magidi ya swibya swa nsuku ni silivhere leswi Nebukadnetsara a swi phangeke etempeleni ya le Yerusalema.—Ezra 1:7-11.
13, 14. (a) Hambileswi va nga riki na mhaka ni leswi phangiweke, xana mavuthu ya Meda na Peresiya ma navela yini? (b) Xana Korexe u swi kote njhani ku hundza eka marhangu lamakulu ya Babilona?
13 Hambileswi mavuthu ya Vameda ni Vaperesiya ma nga swi hisekeliki ngopfu leswi phangiweke, kambe ma swi navela ku fikelela swo karhi. A ma swi lavi ku tluriwa hi tiko rihi ni rihi emisaveni. Tlhandlakambirhi, Yehovha u nghenisa “ku onhetela” etimbilwini ta vona. (Esaya 13:6) Hikwalaho, hi mavurha ya vona ya nsimbi—lawa ma nga tirhiseriwaka ku copa miseve swin’we ni ku dlaya ni ku yayarhela masocha ya valala, ku nga vana va vamanana va le Babilona—va tiyimiserile ku hlula Babilona.
14 Korexe, murhangeri wa mavuthu ya Meda na Peresiya, a nga hetiwi mongo hi marhangu ya le Babilona. Evusikwini bya October 5/6, 539 B.C.E., u lerise leswaku mati ya Nambu wa Yufrata ma hambukisiwa. Loko mati ma sungula ku hunguteka, vahlaseri va ngungumele va nghena emutini, va lulama ni nambu ematini lawa a ma fika hi le matsolweni. Vaaki va le Babilona va kumiwe va nga rindzelanga nchumu, kutani muti wa Babilona wu wile. (Daniyele 5:30) Yehovha Xikwembu u huhutele Esaya leswaku a profeta malunghana ni swiendlakalo leswi, ku kombisa khwatsi leswaku hi Yena la kongomisaka timhaka.
15. Xana vumundzuku bya Babilona byi ta va njhani?
15 Xana ku lovisiwa ka Babilona ku ta va kukulu ku fikela kwihi? Yingisa ku avanyisa ka Yehovha: “A ku nge he tshamiwi eka yena, naswona a nge vi kona eka xitukulwana xin’wana ku ya eka xitukulwana xin’wana. Muarabiya a nge wu dzimi ntsonga wa yena kona, naswona ku hava varisi lava nga ta tshika mintlhambi ya vona yi vundza kona. Kona ku ta vundza swiharhi leswi tshamaka etindhawini leti nga riki na mati, tindlu ta kona ti ta tala swikhovha. Kutani tinca ti ta tshama kona, kasi madimona lama nga ni xivumbeko xa mbuti ma ta tlula-tlula kona. Timhungubye ti ta rila eswihondzweni swakwe swo tshama eka swona, nyoka leyikulu yi ta va eswigodlweni leswi tsakisaka ngopfu. Naswona nguva yakwe yi le kusuhi ni ku fika, masiku yakwe a ma nge tlheriseriwi endzhaku.” (Esaya 13:20-22) Muti lowu wu ta lovisiwa wu hela.
16. Xana xiyimo xa sweswi xa Babilona xi hi endla hi tiyiseka hi yini?
16 Sweswo a swi endlekanga hi ku hatlisa hi 539 B.C.E. Kambe, namuntlha swi lo dla, leswaku hinkwaswo leswi Esaya a swi profeteke malunghana na Babilona swi hetisekile. Muhlamuseri un’wana wa Bibele u ri, Babilona “sweswi, ni le ka malembe-xidzana yo hlaya, i xivono xa ku lovisiwa lokukulu, naswona i nhulu ya marhumbi.” U tlhela a engetela a ku: “A swi nge endleki leswaku munhu a vona xivono lexi kambe a nga tsundzuki ndlela leyi vuprofeta bya Esaya na Yeremiya byi hetisekeke ha yona hi ku kongoma.” Ina, ku hava munhu loyi esikwini ra Esaya a a ta va a vule ka ha ri emahlweni ku wa ka muti wa Babilona ni ku lovisiwa ka wona eku heteleleni. Phela, ku wa ka Babilona emahlweni ka Vameda ni Vaperesiya ku endleke kwalomu ka malembe ya 200 endzhaku ka loko Esaya a tsale buku yakwe! Naswona ku lovisiwa ka muti lowu ko hetelela ku fike endzhaku ka malembe-xidzana yo hlaya. Xana sweswo a swi ri tiyisi ripfumelo ra hina ra leswaku Bibele i Rito ra Xikwembu leri huhuteriweke? (2 Timotiya 3:16) Tlhandlakambirhi, tanihi leswi Yehovha a hetisiseke vuprofeta eminkarhini leyi hundzeke, hi nga tiyiseka swinene leswaku vuprofeta bya Bibele lebyi nga siki hetisekaka byi ta hetiseka hi nkarhi lowu faneleke wa Xikwembu.
‘Ku Wisa Eku Vavisekeni Ka N’wina’
17, 18. Xana ku hluriwa ka Babilona ku ta va tisela mikateko yihi Vaisrayele?
17 Ku wa ka Babilona ku ta wisisa Israyele. Ku ta vula ku ntshunxiwa evukhumbini ni ku tlhelela eTikweni leri Tshembisiweke. Hikwalaho, Esaya sweswi u ri: “Hikuva Yehovha u ta komba Yakobe tintswalo, kunene u ta hlawula Israyele; naswona u ta va wisisa ehenhla ka misava ya vona, muluveri u ta hlanganisiwa na vona, vona va ta tihlanganisa ni yindlu ya Yakobe. Kutani vanhu va ta va teka va va tisa endhawini ya vona, yindlu ya Israyele yi fanele yi va teka va va va yona ehenhla ka misava ya Yehovha, va va malandza ya xinuna ni ya xisati; kutani va ta khoma lava va va endlaka makhumbi, naswona lava va va susumetelaka ku tirha va ta va ehansi ka vona.” (Esaya 14:1, 2) “Yakobe” laha u yimela Vaisrayele hinkwavo—tinyimba hinkwato ta 12. Yehovha u ta komba “Yakobe” tintswalo hi ku pfumelela tiko leri leswaku ri tlhelela ekaya. Ri ta longoloka ni magidi ya vanhu vambe, lava vo tala va vona va nga ta va malandza ya le tempeleni ya Vaisrayele. Kasi Vaisrayele van’wana va ta lawula lava a va va endle mahlonga eku sunguleni.c
18 Nhlomulo wa ku tshama evukhumbini wu ta va wu herile. Ematshan’weni ya sweswo, Yehovha u ta va ‘wisisa eku vavisekeni ka vona ni le ku pfilunganyekeni ka vona ni le vuhlongeni byo nonon’hwa lebyi va endliweke hlonga eka byona.’ (Esaya 14:3) Leswi va ntshunxiweke eka mimpingu ya nyama ya vuhlonga, Vaisrayele a va nge he ku twi ku vava ni nhlomulo wa ku tshama ni vagandzeri va swikwembu swa mavunwa. (Ezra 3:1; Esaya 32:18) Loko yi hlamusela leswi, buku leyi nge Lands and Peoples of the Bible yi ri: “Swikwembu swa Vababilona a swi fana na vona hi tindlela hinkwato, hi vubihi bya swona hinkwabyo. A swi ri matoya, swidakwa ni swiphunta.” Mawaku ku wisa hi ku hambana ni xivandla xexo xa vukhongeri lebyi hombolokeke!
19. Xana ku laveka yini leswaku Vaisrayele va rivaleriwa hi Yehovha, naswona hi dyondza yini eka swona?
19 Nilokoswiritano, tintswalo ta Yehovha ti pfumelelana ni swiyimo. Vanhu va yena va fanele va tivona nandzu hikwalaho ka vubihi bya vona, lebyi vangeke leswaku Xikwembu xi va xupula ngopfu. (Yeremiya 3:25) Ku tivula swidyoho erivaleni, hi mbilu yo basa, swi ta endla leswaku va rivaleriwa hi Yehovha. (Vona Nehemiya 9:6-37; Daniyele 9:5.) Nsinya lowu wa nawu wu tano ni namuntlha. Tanihi leswi “[ku nga riki] na munhu la nga dyohiki,” hinkwerhu ha ti lava tintswalo ta Yehovha. (2 Tikronika 6:36) Yehovha, Xikwembu xa tintswalo, u hi rhamba hi rirhandzu leswaku hi n’wi byela swidyoho swa hina, hi hundzuka kutani hi tshika ndlela leyi hoxeke, leswaku hi hlakarhela. (Deteronoma 4:31; Esaya 1:18; Yakobo 5:16) Sweswo swi hi pfuna leswaku hi tlhela hi kuma tintswalo ta yena swi tlhela swi hi chavelela.—Pisalema 51:1; Swivuriso 28:13; 2 Vakorinto 2:7.
“Marito Yo Hlekula” Hosi Ya Babilona
20, 21. Vaakelani va muti wa Babilona va tsaka njhani hi ku wa ka wona?
20 Malembe yo tlula 100 loko muti wa Babilona wu nga si va mfumo lowu tlakukeke wa misava, Esaya u profeta hi ta ndlela leyi misava yi nga ta ku teka ha yona ku wa ka wona. Hi ndlela ya vuprofeta, u lerisa Vaisrayele lava ntshunxiweke evukhumbini bya muti lowu: “Mi ta vula marito yo hlekula eka hosi ya Babilona mi ku: ‘Vona ndlela leyi loyi a susumetelaka van’wana ku tirha a heleke ha yona, ntshikilelo wu herile! Yehovha u tshove nhonga ya lavo homboloka, nhonga ya lava va fumaka, loyi hi vukarhi a tshamelaka ku ba vanhu hi nkhavi, loyi a hlulaka matiko hi ku hlundzuka lokukulu, hi nxaniso lowu nga siveriwiki.’” (Esaya 14:4-6) Muti wa Babilona wu dume hi ku hlula ka wona, ni hi ku va mutshikileri la hundzulaka vanhu lava ntshunxekeke va va mahlonga. Kunene swa fanela leswi ku wa ka wona ku tlangeriwaka hi “marito yo hlekula” lawa ngopfu-ngopfu ma kongomisiweke eka ntlhandlamano wa vafumi va le Babilona—ku sukela eka Nebukadnetsara ku ya fika eka Nabonidus na Belxatsara—lava a va lawula emasikwini lawa muti lowu lowukulu a wu ri ni ndhuma ha wona!
21 Ku wa ka wona ku ta cinca timhaka! “Misava hinkwayo yi wisile, a yi kavanyeteki. Vanhu va khana hi minkulungwana. Hambi mirhi ya yunipa yi tsakile ha wena, mikedari ya Lebanoni, yi ri, ‘Ku sukela loko u wile, ku hava mutsemi wa mirhi la taka eka hina.’” (Esaya 14:7, 8) Eka vafumi va le Babilona, tihosi ta matiko lama nga ekusuhi a ti fana ni mirhi leyi nga ta tsemiwa, yi tirhiseriwa xikongomelo xa yona. Ina, hinkwaswo sweswo swi herile. Mutsemi wa mirhi wa le Babilona u tseme murhi wakwe wo hetelela!
22. Hi ndlela yo tlhokovetsela, xana Sheol yi khumbiwa njhani hi ku wa ka ntlhandlamano wa vafumi va Babilona?
22 Ku wa ka muti wa Babilona ku chavisa ngopfu lerova sirha hi roxe ra khumbeka: “Hambi Sheol leyi nga ehansi ya ninginika leswaku yi ku hlanganisa loko u fika. Yi ku pfuxele lava hluriwaka hi rifu, hinkwavo varhangeri va misava lava fanaka ni timbuti. Yi endle leswaku tihosi hinkwato ta matiko ti tlakuka eswiluvelweni swa tona. Hinkwavo va vulavula va ku eka wena, ‘Xana na wena u endliwe la tsaneke ku fana na hina? Xana u fanisiwe na hina? Ku tinyungubyisa ka wena ku rhelerisiwe eSheol, pongo ra swichayachayana swa wena swa switende swa wena. Ehansi ka wena, swivungu swi andlaleke kukota sangu; u funengetiwe hi swivungwana.’” (Esaya 14:9-11) Vona nhlamuselo ya matimba swonghasi ya vutlhokovetseri! Swi endla onge hi loko sirha ra vanhu ri ta pfuxa tihosi hinkwato leti veke kona emahlweni ka ntlhandlamano wa vafumi va le Babilona, leswaku ti hlanganisa loyi a ha ku fikaka. Ti vungunya mfumo lowu lawulaka eBabilona, lowu sweswi wu nga ha pfuniki nchumu, lowu etleleke emubedweni wa swivungu ematshan’weni ya mubedo wo durha, wu funengetiwe hi swivungwana ematshan’weni ya tinguvu ta nxavo wa le henhla.
“Ku Fana Ni Ntsumbu Lowu Kandziyeriwaka”
23, 24. Hi kwihi ku tinyungubyisa loku kombisiwaka hi tihosi ta Babilona?
23 Esaya u ya emahlweni ni marito yo hlekula: “Vona ndlela leyi u weke ha yona etilweni, wena la voningaka, n’wana wa vurhonga! Vona ndlela leyi u tsemiweke ha yona u wela emisaveni, wena loyi a lamateke matiko!” (Esaya 14:12) Ku tikurisa ku susumetela tihosi ta le Babilona leswaku ti titlakusa eka lava nga ekusuhi na tona. Ku fana ni nyeleti leyi vangamaka swinene exibakabakeni hi matakuxa, ti tirhisa matimba ni vulawuri hi nkani. Xihlovo xin’wana xa ku tikurisa i ku hluriwa ka Yerusalema hi Nebukadnetsara, ku nga nchumu lowu tiko ra Asiriya ri tsandzekeke ku wu endla. Marito yo hlekula ma kombisa ntlhandlamano wa vafumi lowu tikurisaka wa Babilona, wu ri karhi wu ku: “Ndzi ta tlhandlukela ematilweni. Xiluvelo xa mina ndzi ta xi tlakusela ehenhla ka tinyeleti ta Xikwembu, ndzi ta tshama entshaveni ya nhlangano, etindhawini ta le kule swinene ta n’walungu. Ndzi ta tlhandlukela etindhawini leti tlakukeke ta mapapa; ndzi ta tiendla la fanaka ni La nge Henhla-henhla.” (Esaya 14:13, 14) Xana yi nga va yi ri kona mijamujamu yo tlula leyi?
24 EBibeleni tihosi ta ndyangu wa vuhosi wa Davhida ti fanisiwa ni tinyeleti. (Tinhlayo 24:17) Ku sukela eka Davhida, “tinyeleti” teto a ti fuma ti ri eNtshaveni ya Siyoni. Endzhaku ka loko Solomoni a ake tempele eYerusalema, vito leri nge Siyoni a ri tirhisiwa ku vitana muti hinkwawo. Ehansi ka ntwanano wa Nawu, Vaisrayele hinkwavo va xinuna a va boheka ku ya eSiyoni kanharhu hi lembe. Xisweswo, yi hundzuke ‘ntshava ya nhlangano.’ Hi ku tiyimisela ku hlula tihosi ta tiko ra Yuda ni ku ti susa entshaveni yoleyo, Nebukadnetsara u twarisa xikongomelo xakwe xa ku tiveka ehenhla ka “tinyeleti” teto. A nga n’wi dzunisi Yehovha hikwalaho ka leswi a ti hluleke. Ematshan’weni ya sweswo, u tiveka eka xiyimo xa Yehovha hi ku tinyungubyisa.
25, 26. Xana ntlhandlamano wa vafumi va le Babilona wu fikelela makumu yo khomisa tingana hi ndlela yihi?
25 Kunene, ntlhandlamano wa tihosi ta Babilona leti ti tinyungubyisaka wu ta langutana ni khombo rero! Muti wa Babilona a wu tlakukanga ehenhla ka tinyeleti ta Xikwembu. Kambe, Yehovha u ri: “U ta rhelerisiwa eSheol, endzeni-ndzeni ka mugodi. Lava va ku vonaka va ta ku honolela; va ta ku kambisisa khwatsi, va ku, ‘Xana hi yena munhu loyi a a pfilunganya misava, loyi a a ninginisa mimfumo, loyi a endleke tiko leri noneke ri fana ni mananga, a hluleke ni miti ya rona, loyi vakhotsiwa vakwe a nga va pfulelangiki ndlela leswaku va muka?’” (Esaya 14:15-17) Ntlhandlamano wa vafumi lava rhandzaka ndhuma va ta rhelela eHayidesi (Sheol), ku fana ni vanhu van’wana.
26 Kutani, xana ma ta va ma ye kwihi matimba lama hluleke mimfumo, ma lovisa tiko leri vekaka mihandzu, ni ku hlula miti ya ntsandza vahlayi? Wu ta va wu ye kwihi mfumo wa misava lowu tekeke makhumbi, wu nga ma pfumeleli ku tlhelela ekaya? Phela, ntlhandlamano wa vafumi va le Babilona a wu nge lahliwi hi ndlela yo xiximeka! Yehovha u ri: “Tihosi tin’wana hinkwato ta matiko, ina, hinkwato ka tona, ti etlele hi ku vangama, yin’wana ni yin’wana endlwini ya yona. Kambe loko ku ri wena, u cukumetiwile, a wu na xilahlo, ku fana ni hluke leri nyenyiwaka, u ambexiwe vanhu lava dlayiweke hi ku tlhaviwa hi banga lava rhelelaka eribyeni ra mugodi, ku fana ni ntsumbu lowu kandziyeriwaka. A wu nge hlangani na vona esirheni, hikuva u lovise tiko ra wena n’wini, u dlaye vanhu va rikwenu. Vana va lava va endlaka leswo biha a ku nge he vulavuriwi ha vona, hilaha ku nga riki na makumu.” (Esaya 14:18-20) Eminkarhini ya khale, a swi tekiwa swi ri ndzhukano loko hosi yi nga lahliwi hi ndlela yo xiximeka. Kutani, ku vuriwa yini hi ntlhandlamano wa vafumi va le Babilona? I ntiyiso leswaku tihosi tin’wana kumbexana a ti lahliwa hi ndlela ya xichavo, kambe ntlhandlamano wa vafumi wa tihosi leti a ti sukela eka Nebukadnetsara wu cukumetiwe “ku fana ni hluke leri nyenyiwaka.” A swi fana ni loko ntlhandlamano lowu wa vafumi wu hoxiwe esirheni leri nga funghiwangiki—kukota socha leri fambaka hi milenge leri dlayiweke enyimpini. Swi khomisa tingana hakunene!
27. Xana switukulwana swa nkarhi lowu taka swa Vababilona swi ta xaniseka njhani hikwalaho ka xihoxo xa vatata wa swona?
27 Marito yo hlekula ma gimeta hi swileriso swo hetelela leswi yaka eka Vameda ni Vaperesiya lava hlulaka: “Lunghisani ntsandza wo dlayela vana vakwe eka wona hikwalaho ka xidyoho xa vatata wa vona, leswaku va nga pfuki kutani va teka misava, va tata miti etikweni leri noneke.” (Esaya 14:21) Muti wa Babilona wu ta wa wu nga ha pfuki. Ntlhandlamano wa vafumi va Babilona wu ta phya bya mati. A wu nge he pfuxetiwi. Switukulwana swa nkarhi lowu taka swa Vababilona swi ta xaniseka hikwalaho ka “xihoxo xa vatata wa vona.”
28. Xivangelo-nkulu xa xidyoho xa tihosi ta le Babilona a ku ri xihi, naswona hi dyondza yini eka swona?
28 Ku avanyisiwa ka ntlhandlamano wa vafumi va Babilona ku hi nyika dyondzo ya risima. Xivangelo-nkulu xa xidyoho xa tihosi ta Babilona a ku ri ku tshamela ku lava ndhuma. (Daniyele 5:23) Timbilu ta vona a ti xurhe ku navela ku fuma ntsena. A ti lava ku lawula van’wana. (Esaya 47:5, 6) Naswona a ti ri ni torha lerikulu ra ku dzunisiwa hi vanhu, leswi a swi fanela Xikwembu ntsena. (Nhlavutelo 4:11) Lexi i xitsundzuxo eka un’wana ni un’wana loyi a rhangelaka—hambi ku ri evandlheni ra Vukreste. Ku lava ndhuma ni ku tinyungubyisa i swilo leswi Yehovha a nga swi tsakeliki, hambi ku ri eka vanhu kumbe matiko.
29. Ku tikurisa ni ku navela ndhuma ka vafumi va le Babilona a ku kombisa yini?
29 Ku tikurisa ka vafumi va le Babilona a ku kombisa moya wa “xikwembu xa mafambiselo lawa ya swilo,” ku nga Sathana Diyavulosi. (2 Vakorinto 4:4) Na yena u ni torha lerikulu ra ku fuma naswona u navela ku tiveka ehenhla ka Yehovha Xikwembu. Ku fana ni hosi ya le Babilona ni vanhu lava a va vekeke ehansi ka yena, ku navela ko biha ka Sathana ku tise nhlomulo ni ku xaniseka eka vanhu hinkwavo.
30. Hi wihi Babilona un’wana loyi a boxiwaka eBibeleni, naswona u kombise moya wihi?
30 Tlhandlakambirhi, ebukwini ya Nhlavutelo, hi hlaya hi Babilona un’wana—“Babilona Lonkulu.” (Nhlavutelo 18:2) Nhlengeletano leyi, ku nga mfumo wa misava wa vukhongeri bya mavunwa, na yona yi kombise moya wa ku tikurisa, wo tshikilela ni wa tihanyi. Hikwalaho ka sweswo, na yona yi ta langutana ni “siku ra Yehovha” kutani yi lovisiwa hi nkarhi lowu faneleke wa Xikwembu. (Esaya 13:6) Ku sukela hi 1919, ku twakale xitsundzuxo emisaveni hinkwayo: “Babilona Lonkulu u wile!” (Nhlavutelo 14:8) U wile enkarhini lowu a tsandzekeke ku pfalela vanhu va Xikwembu va ri evukhumbini. Ku nga ri kungani u ta lovisiwa a hela. Malunghana na Babilona wa khale, Yehovha u lerise a ku: “N’wi tlheriseleni hi ku ya hi ntirho wa yena. Hi ku landza hinkwaswo leswi a swi endleke, n’wi endleni swona. Hikuva u tikukumixile ehenhla ka Yehovha, eka Mukwetsimi wa Israyele.” (Yeremiya 50:29; Yakobo 2:13) Babilona Lonkulu u ta lovisiwa hi ndlela leyi fanaka.
31. Babilona Lonkulu u ta weriwa hi yini ku nga ri khale?
31 Hikwalaho, marito yo hetelela ya Yehovha ya vuprofeta lebyi nga ebukwini ya Esaya a ma tirhi eka Babilona wa khale ntsena kambe ni le ka Babilona Lonkulu: “Ndzi ta pfuka ndzi lwa na vona . . . Naswona eBabilona ndzi ta susa vito, masalela, rixaka ni vatukulu . . . Ndzi ta n’wi endla vutshamo bya tinungu ni minhlangasi leyi nga ni tinhlanga, naswona ndzi ta n’wi kukula hi nkukulo lowu lovisaka.” (Esaya 14:22, 23) Marhumbi lama onheteriweke ya Babilona wa khale ma kombisa leswi Yehovha a nga ta swi endla Babilona Lonkulu ku nga ri khale. Mawaku nchavelelo lowu swi wu nyikaka varhandzi va vugandzeri bya ntiyiso! Kunene i xikhutazo xa matimba xa ku lwela ku papalata ku va ni timfanelo ta Sathana ta ku tikurisa, ku tinyungubyisa kumbe tihanyi!
[Tinhlamuselo ta le hansi]
a Esaya u boxa Vameda ntsena hi vito, kambe matiko yo tala ma ta va nyandza yin’we ku lwa na Babilona—Meda, Peresiya, Elami ni matiko man’wana lamatsongo. (Yeremiya 50:9; 51:24, 27, 28) Matiko lama nga ekusuhi ma vitana Vameda ni Vaperesiya ma ku i “Mumeda.” Ku tlula kwalaho, esikwini ra Esaya, Meda a wu ri mfumo lowu lawulaka. Peresiya wu lawule ehansi ka Korexe ntsena.
b Hambiswiritano, swi tikomba onge hi ku famba ka nkarhi Vameda ni Vaperesiya va sungule ku rhandza ngopfu swilo swa xiyimo xa le henhla.—Estere 1:1-7.
c Hi xikombiso, Daniyele a a vekiwe ku va ndhuna leyikulu eBabilona loko ku fuma Vameda ni Vaperesiya. Kutani kwalomu ka malembe ya 60 lama landzeleke, Estere u ve nkosikazi ya Hosi Ahasuwerusi wa le Peresiya, kasi Mordekayi u ve holobye-nkulu wa Mfumo wa Peresiya hinkwawo.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 178]
Babilona la weke u ta va xivandla xa swivumbiwa swa le kwandzasini
[Swifaniso leswi nga eka tluka 186]
Ku fana na Babilona wa khale, Babilona Lonkulu u ta va nhulu ya marhumbi