Ndzima Ya Vukhume-kaye

Yehovha A Nyamisa Ku Tinyungubyisa Ka Tiri

Esaya 23:1-18

 1, 2. (a) Tiko ra Tiri ra khale a ri ri muti wa muxaka muni? (b) Esaya u profete yini malunghana ni tiko ra Tiri?

TIKO leri “a ri hetisekile hi vuxongi” naswona a ri taleriwe hi “rifuwo ra mixaka-xaka.” (Ezekiyele 27:4, 12, An American Translation) Ntlawa wa rona wa swikepe a wu tluta wu tsemakanya lwandle wu ya etindhawini ta le kule. A ri “vangama swinene exikarhi ka lwandle leri pfulekeke,” hi “swilo . . . swa nkoka” swa rona ri “fuwise tihosi ta misava.” (Ezekiyele 27:25, 33) Eka lembe-xidzana ra vunkombo B.C.E., tiko ra Tiri a ri ri exiyin’weni xexo—muti wa Fenikiya lowu nga etlhelo ra le vuxeni ra Mediteraniya.

² Kambe, tiko ra Tiri a ri langutane ni ku lovisiwa. Malembe ya kwalomu ka 100 loko Ezekiyele a nga si vulavula ha rona, muprofeta Esaya u profete hi ta ku wa ka khokholo leri ra Fenikiya ni gome ra lava va titshegeke hi rona. Esaya u tlhele a profeta leswaku endzhaku ka nkarhi wo karhi Xikwembu a xi ta yisa nyingiso eka muti lowu, xi endla leswaku swi tlhela swi wu fambela kahle. Xana marito ya muprofeta loyi ma hetiseke njhani? Naswona hi nga dyondza yini eka hinkwaswo leswi humeleleke tiko ra Tiri? Ku twisisa leswi swi humeleleke tiko leri ni xivangelo xa ku endleka ka swona swi ta tiyisa ripfumelo ra hina eka Yehovha ni le ka switshembiso swa yena.

“Kololani, N’wina Swikepe Swa Taraxixi”!

 3, 4. (a) Tiko ra Taraxixi a ri kumeka kwihi, naswona vuxaka exikarhi ka Tiri na Taraxixi a byi ri njhani? (b) Ha yini vatluti lava xaviselanaka ni tiko ra Taraxixi va ta va ni xivangelo xa ku ‘kolola’?

³ Ehansi ka nhloko-mhaka leyi nge, “Ku avanyisiwa ka Tiri,” Esaya u ri: “Kololani, n’wina swikepe swa Taraxixi, hikuva yi phangiwile a ya ha ri hlaluko, a ya ha ri ndhawu yo nghena eka yona.” (Esaya 23:1a) Ku vuriwa leswaku Taraxixi a yi ri xiphemu xa Spaniya, ekule ni le Tiri hi tlhelo ra le vuxeni bya Mediteraniya.a Hambiswiritano, Vafenikiya a va ri ni vutshila bya ku tluta, kasi swikepe swa vona a swi ri swikulu naswona a swi ta swi kota ku famba elwandle. Van’wamatimu van’wana va vula leswaku Vafenikiya hi vona vo rhanga ku xiya ku fambelana loku nga kona exikarhi ka n’weti ni magandlati ni ku tirhisa ntivo-tinyeleti leswaku va kota ku tluta kahle. Hikwalaho mpfhuka wo leha ku suka eTiri ku ya eTaraxixi a wu nga ri xihinga eka vona.

⁴ Esikwini ra Esaya, ndhawu ya le kule ya Taraxixi a yi ri ndhawu ya mabindzu ya Tiri, kumbexana a yi ri xona xihlovo lexikulu xa rifuwo ematin’wini ya tiko leri. Tiko ra Spaniya a ri ri ni migodi leyi a yi tele hi silivhere, nsimbi, thini ni ntsompfu wa mixaka yin’wana. (Ringanisa Yeremiya 10:9; Ezekiyele 27:12.) “Swikepe swa Taraxixi,” leswi kumbexana ku nga swikepe leswi sukaka eTiri swi ya xaviselana ni tiko ra Taraxixi, a swi ta va ni xivangelo xa ku ‘kolola,’ swi rilela ku lovisiwa ka hlaluko ra rikwavo.

 5. Xana vatluti lava humaka eTaraxixi va ta twa hi ta ku wa ka Tiri va ri kwihi?

⁵ Vatluti lava nga elwandle a va ta twa hi ta ku wa ka Tiri hi ndlela yihi? Esaya wa angula: “Va hlavuteriwile ku suka etikweni ra Kitimi.” (Esaya 23:1b) “Etikweni ra Kitimi” kumbexana ku vuriwa xihlala xa Kipra, lexi nga eka mpfhuka wa kwalomu ka 100 wa tikhilomitara ku ya evupela-dyambu bya ribuwa ra Fenikiya. Hi kona laha swikepe leswi yaka evuxeni swi fikaka swi yima kona loko swi huma eTaraxixi swi nga si fika eTiri. Hikwalaho, vatluti va ta twa hi ta ku wisiwa ka hlaluko ra ka vona leri rhandzekaka loko va fika va yima eKipra. Mhaka leyi yi ta va tsema nhlana! Hikwalaho ka gome, va ta ‘kolola’ va karhatekile.

 6. Hlamusela vuxaka bya Tiri na Sidoni.

⁶ Ku hela matimba ku ta tlhela ku wela vanhu va le kusuhi ni ribuwa ra Fenikiya. Muprofeta u ri: “Miyelani, n’wina vaaki va le ribuweni. Vabindzuri va le Sidoni, lava pelaka lwandle—va tele eka wena. Naswona ematini yo tala a ku ri ni mbewu ya Xihoro, ntshovelo wa Nayili, ku bindzula ka yena; kutani yi ve mpindzulo wa matiko.” (Esaya 23:2, 3) “Vaaki va le ribuweni”—vaakelani va Tiri—va ta miyela hi ku hlamala lokukulu hikwalaho ka ku wa loku chavisaka ka Tiri. I vamani “vabindzuri va le Sidoni” lava ‘teleke’ eka vaaki lava, va va fuwisa? Eku sunguleni tiko ra Tiri a ri ri koloni ya muti wa le hlalukweni ra Sidoni, ku ringana tikhilomitara ta 35 ku ya en’walungwini. Eka swingwece swa rona, tiko leri ra Sidoni ri tihlamusela tanihi mana wa Tiri. Hambileswi tiko ra Tiri ri tlulaka ra Sidoni hi rifuwo, ra ha ri “nhwana wa Sidoni,” naswona vaaki va rona va ha tivitana Vasidoni. (Esaya 23:12) Hikwalaho, marito lama nge “vabindzuri va Sidoni” ma nga ha va ma vula vaaki lava bindzulaka va Tiri.

 7. Xana vabindzuri va Sidoni va ri hangalase njhani rifuwo?

⁷ Loko va ri karhi va endla swa mabindzu, vabindzuri lava fuweke va Sidoni va famba-famba eLwandle ra Mediteraniya. Etindhawini to tala va yisa mbewu kumbe mavele ya le Xihoro, xiyenge xa tlhelo ra le vuxeni bya Nambu wa Nayili, xivandla xa Egipta laha nambu wu cheletaka kona. (Ringanisa Yeremiya 2:18.) “Ntshovelo wa Nayili” wu tlhela wu katsa ntshovelo wun’wana wa le Egipta. Ku bindzula ni ku cincana hi nhundzu yo tano swa vuyerisa swinene eka vabindzuri lava va le lwandle swin’we ni le ka matiko lawa va xaviselanaka na wona. Van’wamabindzu va le Sidoni va tata tiko ra Tiri hi mpindzulo. Kunene, va ta rilela ku lovisiwa ka rona!

 8. Xana ku lovisiwa ka Tiri ku ta ri khumbisa ku yini tiko ra Sidoni?

⁸ Sweswi Esaya u vulavula na Sidoni hi marito lawa: “Khomiwa hi tingana, Wena Sidoni; Wena khokholo ra lwandle, hikuva lwandle ri te: ‘A ndzi vanga na swona switlhavi swa ku veleka, naswona a ndzi velekanga, ni majaha a ndzi ma kurisanga, hambi ku kurisa vanhwana.’” (Esaya 23:4) Endzhaku ka ku lovisiwa ka Tiri, ndhawu ya le ribuweni leyi muti lowu a wu ri eka yona eku sunguleni yi ta languteka yi omile, yi pfumala vaaki. Lwandle ri ta vonaka onge ra rila hi ku vaviseka, ku fana ni manana loyi a lahlekeriweke hi vana vakwe naswona a karhatekeke ngopfu lerova sweswi a nga pfumeli nileswaku u tshame a va na vana. Tiko ra Sidoni ri ta khomiwa hi tingana hikwalaho ka leswi endlekeke eka nhwana wa rona.

 9. Gome ra vanhu endzhaku ka ku wa ka Tiri ri ta fana ni ku pfilunganyeka loku veke kona endzhaku ka swiendlakalo swihi?

⁹ Ina, mahungu ya ku lovisiwa ka Tiri ma ta vanga gome lerikulu ngopfu. Esaya u ri: “Ku fana ni le ka xiviko lexi yelanaka na Egipta, ni vanhu va ta twa ku vava lokukulu hi xiviko xa Tiri.” (Esaya 23:5) Xitlhavi xa lava rilaka xi ta fana ni lexi vangiwaka hi xiviko lexi khumbaka Egipta. Xana muprofeta loyi u vula xiviko xihi? Kumbexana i ku hetiseka ka “ku avanyisiwa ka Egipta” loku a ku vuleke eku sunguleni.b (Esaya 19:1-25) Kumbexana muprofeta u vula xiviko xa ku lovisiwa ka vuthu ra Faro esikwini ra Muxe, lexi vangeke ku pfilunganyeka lokukulu. (Eksoda 15:4, 5, 14-16; Yoxuwa 2:9-11) Ina, lava va twaka xiviko xa ku lovisiwa ka Tiri va ta twa ku vava lokukulu. Va byeriwa leswaku va balekela etikweni ra le kule ra Taraxixi va ya tumbela kona naswona va lerisiwa leswaku va huwelela hikwalaho ka gome ra vona: “Pelelani eTaraxixi; kololani, n’wina vaaki va le ribuweni.”—Esaya 23:6.

Ku Khana “Ku Sukela eMinkarhini Ya Wona Yo Sungula”

10-12. Hlamusela rifuwo, vukhale ni nkucetelo wa muti wa Tiri.

¹⁰ Tiri i muti wa khale, hilaha Esaya a hi tsundzuxaka hakona loko a vutisa a ku: “Xana lowu hi wona muti wa n’wina lowu a wu khana ku sukela emasikwini ya khale swinene, ku sukela eminkarhini ya wona yo sungula?” (Esaya 23:7a) Matimu ya ku humelela ka Tiri ma sukela eminkarhini ya khale swinene ya Yoxuwa. (Yoxuwa 19:29) Emalembeni yo tala, muti wa Tiri a wu dume hi ku endla swilo hi ntsompfu, tinghilazi ni dayi ya xivunguvungu. Swiambalo swa xivunguvungu swa le Tiri a swi durha swinene, kasi tinguvu to durha ta le Tiri a ti laviwa ngopfu hi vanhu va xiyimo xa le henhla. (Ringanisa Ezekiyele 27:7, 24.) Hi hala tlhelo Tiri a wu ri xivandla xa bindzu xa mintlawa ya vanhu va tiko rero, naswona a wu ri ntsindza wo amukela nhundzu ya le matikweni man’wana ni leyi rhumeriwaka kun’wana.

¹¹ Tlhandlakambirhi, muti lowu wu ni vuthu leri tiyeke. L. Sprague de Camp wa tsala: “Hambileswi a va nga yi rhandzi ngopfu nyimpi—a va ri van’wamabindzu, hayi masocha—Vafenikiya a va sirhelela miti ya vona hi xivindzi ni ku sihalala ku tlurisa. Timfanelo leti, swin’we ni matimba ya vona ya vuthu ra le matini, swi pfune vanhu va le Tiri leswaku va lwa ni vuthu ra Asiriya, leri a ri tiyile swinene enkarhini wa rona.”

¹² Kunene, muti wa Tiri wa xiximiwa endhawini ya Mediteraniya. “Milenge ya wona a yi hamba yi wu yisa ekule wu ya luvela kona.” (Esaya 23:7b) Vafenikiya a va ya etindhawini ta le kule, va simeka tindhawu to xavisela ni ku endla mahlaluko ya swikepe swa mabindzu, tindhawu leti minkarhi yin’wana a ti kula ti va tikoloni. Hi xikombiso, Carthage, leyi nga eribuweni ra le n’walungwini wa Afrika, a ku ri koloni ya muti wa Tiri. Hi ku famba ka nkarhi, a yi ta tlula Tiri yi tlhela yi lwetana na Rhoma hi matimba ya nkucetelo wa yona endhawini ya Mediteraniya.

Ku Tinyungubyisa Ka Wona Ku Ta Nyamisiwa

13. Ha yini ku vutisiwa xivutiso xa leswaku i mani la nga ni ntiya-nhlana wa ku avanyisa Tiri?

¹³ Hikwalaho ka vukhale bya Tiri ni rifuwo ra wona, xivutiso lexi landzelaka xi fanerile: “I mani la nyikeke xiboho lexi ehenhla ka Tiri, la tlhandlekaka tiharhi, loyi vabindzuri vakwe a va ri tihosana, loyi van’wamabindzu vakwe a va xiximeka emisaveni?” (Esaya 23:8) I mani la nga ni ntiya-nhlana wa ku avanyisa muti lowu, lowu vekeke vanhu va matimba eswikhundlheni swa vulawuri lebyikulu eka tikoloni ta wona ni kun’wana—hi ndlela yoleyo wu va “la tlhandlekaka tiharhi”? I mani la nga ni ntiya-nhlana wa ku avanyisa ntsindza lowu vabindzuri va wona ku nga tihosana, kasi vaxavisi va wona i vanhu lava xiximekaka? Maurice Chehab, khale ka mukongomisi wa swa khale eNational Museum of Beirut, le Lebanon, u te: “Ku suka eka lembe-xidzana ra vukaye ku ya eka ra vutsevu B.C., muti wa Tiri wu tshame wu ri exikhundlheni xa ndhuma lexi doroba ra London a ri ri na xona eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-20.” Hikwalaho, i mani loyi a nga vaka ni ntiya-nhlana wa ku avanyisa muti lowu?

14. I mani loyi a avanyisaka muti wa Tiri, naswona ha yini?

¹⁴ Nhlamulo leyi huhuteriweke yi ta pfuxa ku pfilunganyeka emutini wa Tiri. Esaya u ri: “Yehovha wa mavuthu u nyike xiboho lexi, leswaku a nyamisa ku tinyungubyisa ka ku saseka hinkwako, ku hlekula hinkwavo lava xiximekaka emisaveni.” (Esaya 23:9) Ha yini Yehovha a twarisa ku avanyisa ka yena eka muti lowu wa khale, lowu fuweke? Xana swi vangiwa hileswi vaaki va wona va nga vagandzeri va xikwembu xa mavunwa ku nga Bali? Xana swi vangiwa hi vuxaka bya muti wa Tiri na Yezabele—n’wana wa Hosi Etibali, wa le Sidoni, ku katsa na Tiri—loyi a tekiweke hi Hosi Akabu wa Israyele kutani a dlayetela vaprofeta va Yehovha? (1 Tihosi 16:29, 31; 18:4, 13, 19) Nhlamulo ya swivutiso leswi haswimbirhi yi ri, e-e. Muti wa Tiri wu soriwa hikwalaho ka leswi wu titlakusaka hi manyunyu—wu tifuwise hi ku dyelela van’wana, ku katsa ni Vaisrayele. Eka lembe-xidzana ra vukaye B.C.E., hi ku tirhisa muprofeta Yuwele, Yehovha u byele Tiri ni miti yin’wana a ku: “Vana va Yuda ni vana va Yerusalema mi va xavisele vana va Vagriki, hi xikongomelo xa ku va yisa ekule ni ndhawu ya vona.” (Yuwele 3:6) Xana Xikwembu xi nga swi honisa leswi muti wa Tiri wu va khomaka tanihi swixavisiwa vanhu lava xi endleke ntwanano na vona?

15. Xana muti wa Tiri wu ta endlisa ku yini loko Yerusalema wu hluriwa hi Nebukadnetsara?

¹⁵ Ku hundza ka malembe ya dzana a ku nge wu cinci muti wa Tiri. Loko vuthu ra Hosi Nebukadnetsara wa Babilona ri lovisa Yerusalema hi 607 B.C.E., muti wa Tiri a wu ta khana wu ku: “Aha! [Yerusalema] u tshovekile, tinyangwa ta vanhu! Kunene nyingiso wu ta va eka mina. Ndzi ta tatiwa—u onhiwile.” (Ezekiyele 26:2) Muti wa Tiri wu ta tsaka, hi ku langutela leswaku wu ta vuyeriwa loko ku lovisiwa Yerusalema. Leswi ntsindza wa Yudiya wu nga ha lwetaniki na wona, wu ta langutela leswaku wu ta bindzula ngopfu. Yehovha u ta va hlekula lava tivulaka “lava xiximekaka,” lava hi ku titlakusa va yimaka ni valala va vanhu va yena.

16, 17. Ku ta endleka yini eka vaaki va Tiri loko muti wu wa? (Vona nhlamuselo ya le hansi.)

¹⁶ Esaya u ya emahlweni ni ku avanyisa ka Yehovha ehenhla ka Tiri: “Pelela etikweni ra wena ku fana ni Nambu wa Nayili, Wena nhwanyana wa Taraxixi. Vumakelo bya swikepe a bya ha ri kona. Voko rakwe u ri tshambulutele ehenhla ka lwandle; u ninginise mimfumo. Yehovha u humese xileriso ku lwa na Fenikiya, ku lovisa makhokholo ya yena. Yena u ri: ‘U nga ha tlheli u khana, Wena la tshikileriweke, nhwana wa Sidoni. Yima, pelela eKitimi. Hambi kwale a wu nge ku kumi ku wisa.’”—Esaya 23:10-12.

¹⁷ Ha yini muti wa Tiri wu vitaniwa “nhwanyana wa Taraxixi”? Kumbexana swi vangiwa hileswi endzhaku ka ku hluriwa ka Tiri, muti wa Taraxixi wu nga ta va wona wa matimba swinene exikarhi ka yona.c Vaaki va muti wa Tiri lowu onhiweke va ta hangalaka kukota nambu lowu mati ya wona ma khapakhapaka, magova ya wona ma weke naswona mati ya wona ma khulukela etimbaleni leti nga ekusuhi na wona. Rungula ra Esaya leri yaka eka “nhwanyana wa Taraxixi” ri kandziyisa ku biha ka leswi nga ta endleka emutini wa Tiri. Yehovha hi byakwe u tshambuluta voko, a humesa xileriso. A ku na munhu loyi a nga cincaka vuyelo bya kona.

18. Ha yini muti wa Tiri wu vitaniwa “nhwana wa Sidoni,” naswona xiyimo xa wona xi ta cinca njhani?

¹⁸ Esaya u tlhela a vulavula hi muti wa Tiri tanihi “nhwana wa Sidoni,” leswi kombisaka leswaku a wu si tshama wu hluriwa ni ku phangeriwa hi vahluri va tiko rimbe naswona wa ha ri exiyin’weni xa le henhla. (Ringanisa 2 Tihosi 19:21; Esaya 47:1; Yeremiya 46:11.) Kambe, sweswi wu ta herisiwa, naswona ku fana ni vahlapfa, van’wana va vaaki va wona va ta pelela eKitimi, ku nga koloni ya Fenikiya. Nilokoswiritano, leswi va nga ha riki na wona matimba ya ku bindzula kwalaho, a va nge tshamiseki.

Vakalidiya Va Ta Wu Phangela

19, 20. I mani loyi ku profetiwaka leswaku i muhluri wa muti wa Tiri, naswona vuprofeta byebyo byi hetiseke njhani?

¹⁹ Hi wihi mfumo wa politiki lowu nga ta humesa ku avanyisa ka Yehovha ehenhla ka Tiri? Esaya wa huwelela a ku: “Vona! Tiko ra Vakalidiya. Hi lava vanhu va kona—a ku nga ri Asiriya—va yi endle yi va ya lava tshamaka ekwandzasini. Va yimise swihondzo swo sirhelela swa vona; va hahlule swihondzo swa yona swo tshama eka swona; yi endliwe rhumbi leri hirimukaka. Kololani, n’wina swikepe swa Taraxixi, hikuva khokholo ra n’wina ri phangiwile.” (Esaya 23:13, 14) Vakalidiya—ku nga ri Vaasiriya—hi vona lava nga ta hlula muti wa Tiri. Va ta yimisa swihondzo swa vona swo sirhelela, va wisa tindhawu to tshama eka tona ta muti wa Tiri, naswona va ta endla khokholo ra swikepe swa Taraxixi ri va nhulu leyi hirimukaka ya rhumbi.

²⁰ Hi ku landza vuprofeta lebyi, endzhakunyana ka ku wa ka Yerusalema, muti wa Tiri wu xandzukele Babilona kutani Nebukadnetsara a rhendzela muti lowu. Hi ku ehleketa leswaku ku nga ka ku nga ngheni munhu, muti wa Tiri wu sihalarile. Loko ku rhendzela loku ku ya emahlweni, tinhloko ta masocha ya Babilona ti “tsemetiwe mpandla” hikwalaho ka ku dyiwa misisi hi swihuku, kasi makatla ya vona ma “tshwumukile” hi ku rhwalela swilo leswi a swi tirhiseriwa ku aka swisirhelelo. (Ezekiyele 29:18) Ku rhendzela loku ku n’wi koxe ngopfu Nebukadnetsara. Muti lowukulu wa Tiri wu lovisiwile, kambe leswi phangiweke kona a nga swi kumanga. Xiphemu lexikulu xa rifuwo ra Tiri xi yisiwe exihlaleni lexitsongo lexi nga eka mpfhuka lowu lavaka ku endla khilomitara ku suka eribuweni. Hi ku pfumala swikepe swa nyimpi, hosi ya Kalidiya yi tsandzekile ku hlula xihlala lexi. Endzhaku ka malembe ya 13, muti wa Tiri wu tinyikerile, kambe a wu ta tshama wu ri kona leswaku wu vona ku hetiseka ka vuprofeta byin’wana.

“U Ta Ya Lava Hakelo Ya Yena”

21. Xana muti wa Tiri wu “rivariwa” hi ndlela yihi, naswona nkarhi wo tani hi kwihi?

²¹ Esaya u ya emahlweni a profeta a ku: “Esikwini rero Tiri u ta rivariwa ku ringana malembe ya 70, ku fana ni masiku ya hosi yin’we.” (Esaya 23:15a) Endzhaku ka ku lovisiwa ka muti lowukulu hi Vababilona, muti wa Tiri wa le xihlaleni wu ta “rivariwa.” Hilaha vuprofeta byi vuleke hakona, enkarhini wa “hosi yin’we”—Mfumo wa Babilona—muti wa Tiri wa le xihlaleni a wu nge vi mfumo wa nkoka hi tlhelo ra timali. Yehovha, hi ku tirhisa Yeremiya, u katsa Tiri exikarhi ka matiko lawa ma nga ta vekeriwa ku nwa vhinyo ya vukarhi bya Yena. U ri: “Matiko lawa ma ta tirhela hosi ya Babilona malembe ya 70.” (Yeremiya 25:8-17, 22, 27) Ina, muti wa Tiri wa le xihlaleni a wu lawuriwanga hi Babilona malembe ya 70 lama heleleke, tanihi leswi Mfumo wa Babilona wu weke hi 539 B.C.E. Swi le rivaleni leswaku malembe lawa ya 70 ma yimela nkarhi wo leha wa ku lawula ka Babilona—enkarhini lowu ntlhandlamano wa vafumi va Babilona a wu tinyungubyisa hi ku vula leswaku wu tlakusele xiluvelo xa wona “ehenhla ka tinyeleti ta Xikwembu.” (Esaya 14:13) Matiko yo hlaya ma lawuriwe hi mfumo wolowo eminkarhini yo hambana-hambana. Kambe eku heleni ka malembe ya 70, vulawuri byebyo a byi ta hela. Kutani, a ku ta endleka yini hi muti wa Tiri?

22, 23. Xana ku ta endleka yini hi muti wa Tiri loko wu huma ehansi ka vulawuri bya Babilona?

²² Esaya u ya emahlweni a ku: “Eku heleni ka malembe ya 70, eTiri ku ta fika leswi fanaka ni risimu ra nghwavava: ‘Teka haripa, rhendzeleka ni muti, Wena nghwavava leyi rivariweke. Endla hilaha u nga swi kotaka hakona ku chaya timbila ta tingoti; endla tinsimu ta wena ti tala leswaku u ta tsundzukiwa.’ Kutani eku heleni ka malembe ya 70, Yehovha u ta yisa nyingiso eka Tiri, yena u ta ya lava hakelo ya yena, a endla vunghwavava ni mimfumo hinkwayo ya misava ehenhla ka vuandlalo bya misava.”—Esaya 23:15b-17.

²³ Endzhaku ka ku wa ka Babilona hi 539 B.C.E., tiko ra Fenikiya ri hundzuke ntsindza wa Mfumo wa Meda na Peresiya. Mufumi wa Peresiya, Korexe Lonkulu, i mulawuri la lehisaka mbilu. Ehansi ka vulawuri lebyi lebyintshwa, muti wa Tiri wu ta swi kota ku tlhela wu endla ntirho wa wona wa khale, ni ku tikarhatela ku tiviwa tanihi ntsindza wa ta mabindzu emisaveni—ku fana ni nghwavava leyi loko yi rivariwile naswona yi lahlekeriwe hi swigangu swa yona yi lavaka ku koka leswintshwa hi ku rhendzeleka ni muti, yi tlanga haripa ya yona ni ku yimbelela tinsimu ta yona. Xana muti wa Tiri wu ta humelela? Ina, Yehovha u ta wu pfuna leswaku wu humelela. Hi ku famba ka nkarhi, muti lowu wa le xihlaleni a wu ta humelela swinene lerova loko lembe-xidzana ra vutsevu B.C.E. ri ya eku heleni, muprofeta Zakariya a a ta ku: “Tiri wu ya emahlweni wu tiakela rirhangu, wu hlengeleta silivhere kukota ritshuri ni nsuku kukota ndzhope wa le switarateni.”—Zakariya 9:3.

‘Mpindzulo Wa Wona Wu Ta Va Nchumu Wo Kwetsima’

24, 25. (a) Xana mpindzulo wa Tiri wu hundzuke nchumu wo kwetsima eka Yehovha hi ndlela yihi? (b) Hambileswi muti wa Tiri wu pfuneke vanhu va Xikwembu, hi byihi vuprofeta lebyi Yehovha a byi huhutelaka malunghana na wona?

²⁴ Marito lama landzelaka ya vuprofeta ma hlawulekile hakunene! “Mpindzulo wa yena ni ku thoriwa ka yena ku ta va nchumu wo kwetsima eka Yehovha. A nge hlayisiwi, kumbe ku hlengeletiwa, hikuva hakelo ya yena yi ta va ya lava tshamaka emahlweni ka Yehovha, leswaku va dya va xurha ni ku ambala leswo xonga.” (Esaya 23:18) Xana mpindzulo wa Tiri wa swilo leswi vonakaka wu ve nchumu wo kwetsima hi ndlela yihi? Yehovha u endle leswaku wu tirhisiwa hi ku ya hi ku rhandza ka yena—leswaku vanhu va yena va dya va xurha ni leswaku va kuma swo ambala. Sweswo swi endleke endzhaku ka ku vuya ka Vaisrayele evukhumbini bya le Babilona. Vanhu va le Tiri va va pfunile hi ku va nyika timhandzi ta mikedari ta ku pfuxa tempele. Naswona va tlhele va sungula ku xaviselana ni muti wa Yerusalema.—Ezra 3:7; Nehemiya 13:16.

²⁵ Ku nga khathariseki sweswo, Yehovha u huhutele ku avanyisiwa kun’wana ka Tiri. Zakariya u profete malunghana ni muti wa le xihlaleni lowu sweswi wu fuweke, a ku: “Waswivo! Yehovha u ta wu hlongola, kunene vandla ra wona ra nyimpi u ta ri dlaya elwandle; wona wu ta lovisiwa hi ndzilo.” (Zakariya 9:4) Sweswo swi hetiseke hi July 332 B.C.E., loko Alekzanda Lonkulu a lovisa wansati yoloye la lawulaka elwandle.

Papalata Ku Hlongorisa Swilo Leswi Vonakaka Ni Ku Titlakusa

26. Ha yini Xikwembu xi sole muti wa Tiri?

²⁶ Yehovha u sole muti wa Tiri hikwalaho ka ku titlakusa ka wona, ku nga mukhuva lowu a wu nyenyaka. “Mahlo lama titlakusaka” hi wona yo sungula ku boxiwa eka swilo swa nkombo leswi Yehovha a swi vengaka. (Swivuriso 6:16-19) Hi ku ya hi Pawulo ku titlakusa ku fambisana na Sathana Diyavulosi, naswona nhlamuselo ya Ezekiyele ya muti wa Tiri lowu titlakusaka yi ni swilo leswi hlamuselaka Sathana hi byakwe. (Ezekiyele 28:13-15; 1 Timotiya 3:6) Ha yini tiko ra Tiri a ri titlakusa? Loko a vulavula na Tiri, Ezekiyele u te: “Mbilu ya wena yi sungula ku titlakusa hikwalaho ka rifuwo ra wena.” (Ezekiyele 28:5) Muti lowu a wu tinyiketele ebindzwini ni le ku hlengeleteni ka mali. Ku humelela ka muti wa Tiri eka leswi, ku endle leswaku wu titlakusa ku tlurisa. Hi ku tirhisa Ezekiyele, Yehovha u byele “murhangeri wa Tiri” a ku: “Leswi mbilu ya wena yi titlakuseke, nileswi u tshamelaka ku vula u ku, ‘Mina ndzi xikwembu. Ndzi tshame exitshan’weni xa xikwembu.’”—Ezekiyele 28:2.

27, 28. Hi wihi ntlhamu lowu nga phasaka vanhu, naswona Yesu u swi kombise njhani sweswo?

²⁷ Matiko ma nga ha sungula ku titlakusa ni ku languta rifuwo hi ndlela leyi hoxeke—na vona vanhu va nga swi endla sweswo. Yesu u nyike xikombiso lexi kombiseke ndlela leyi ntlhamu lowu wu nga phasaka ha yona. U vulavule hi wanuna la fuweke loyi masimu yakwe a ma humesa ntshovelo lowunene. Hikwalaho ka ntsako wa yena wanuna loyi u kunguhate ku aka switlati leswikulu swa ntshovelo wakwe naswona a a langutele ku hanya nkarhi wo leha, a tshamisekile. Kambe sweswo a swi endlekanga. Xikwembu xi te eka yena: “Wena loyi a nga anakanyiki, vusiku byolebyi va lava moya-xiviri wa wena eka wena. Kutani, i mani loyi a nga ta kuma swilo leswi u swi hlayiseke?” Ina, wanuna loyi u file kutani rifuwo rakwe a ri n’wi pfunanga hi nchumu.—Luka 12:16-20.

²⁸ Yesu u gimete xifaniso lexi hi ku: “Swi tano hi munhu loyi a tihlengeletelaka xuma kambe a nga fuwanga eka Xikwembu.” (Luka 12:21) Kahle-kahle ku va la fuweke a swi nga hoxanga, ni ku kuma ntshovelo lowunene a ku nga ri xidyoho. Xihoxo xa wanuna loyi a ku ri ku endla sweswo swi va nchumu lowukulu evuton’wini byakwe. A a tshembela exumeni xakwe hi ku helela. Loko a languta vumundzuku, a a nga ehleketi nikatsongo hi Yehovha Xikwembu.

29, 30. Xana Yakobo u nyike xitsundzuxo xihi malunghana ni ku titshemba?

²⁹ Yakobo u yi kandziyise swinene yinhla leyi fanaka. U te: “Rhiyani ndleve, sweswi, n’wina mi nge: ‘Namuntlha kumbe mundzuku hi ta endzela muti wo karhi ivi hi heta lembe kona, naswona hi ta endla bindzu hi bindzula,’ kasi a mi swi tivi leswaku vutomi bya n’wina byi ta va yini mundzuku. Hikuva mi hunguva leyi humelelaka nkarhinyana kutani yi nyamalala. Ematshan’weni ya sweswo, mi fanele mi ku: ‘Loko Yehovha a swi rhandza, hi ta hanya hi vuya hi endla leswi kumbe leswiya.’” (Yakobo 4:13-15) Kutani, Yakobo u kombise vuxaka lebyi nga kona exikarhi ka rifuwo ni ku tinyungubyisa loko a ya emahlweni a ku: “Mi tinyungubyisa hi ku tikurisa ka n’wina ka manyunyu. Ku tinyungubyisa ko tano hinkwako ku hombolokile.”—Yakobo 4:16.

³⁰ Nakambe, ku endla bindzu a hi xidyoho. Leswi nga xidyoho i ku titlakusa, ku tikurisa ni ku titshemba, leswi swi nga vangiwaka hi ku kuma rifuwo. Hi vutlhari, xivuriso xa khale, xi te: “U nga ndzi nyiki vusiwana kumbe rifuwo.” Vusiwana byi nga endla vutomi byi tika ngopfu. Kasi rifuwo rona ri nga endla munhu a “landzula [Xikwembu a] ku: ‘Yehovha i mani?’”—Swivuriso 30:8, 9.

31. Hi swihi swivutiso leswi nga swinene leswaku Mukreste a tivutisa swona?

³¹ Hi hanya emisaveni leyi vanhu vo tala va ngheniweke hi makwanga ni vutianakanyi. Hikwalaho ka moya wa ta mabindzu lowu andzaka, rifuwo ri rhangisiwa emahlweni. Hikwalaho, i swinene leswaku Mukreste a tikambisisa ku tiyiseka leswaku a nga weli entlhan’wini lowu fanaka ni lowu phaseke muti wa Tiri wa ta mabindzu. Xana u heta nkarhi wo tala ni matimba ya yena a ri karhi a hlongorisa swilo leswi vonakaka, lerova a hundzuka hlonga ra rifuwo? (Matewu 6:24) Xana u vondzoka van’wana lava kumbexana va nga ni swilo swo antswa ku n’wi tlula? (Vagalatiya 5:26) Loko kumbexana a ri munhu la fuweke, xana u titwa a lulameriwa hi ku langutiwa kumbe ku nyikiwa malunghelo yo antswa ku tlula van’wana? (Ringanisa Yakobo 2:1-9.) Loko a nga fuwanga, xana u ‘tiyimisele ku fuwa,’ hambi ko endleka yini? (1 Timotiya 6:9) Xana u khomeke ngopfu hi timhaka ta mabindzu lerova a sala ni nkarhi wutsongo ngopfu wa ku tirhela Xikwembu evuton’wini byakwe? (2 Timotiya 2:4) Xana u khomeke ngopfu hi ku hlongorisa rifuwo lerova a honisa misinya ya milawu ya Vukreste etimhakeni takwe ta mabindzu?—1 Timotiya 6:10.

32. Hi xihi xitsundzuxo lexi Yohane a xi nyikeke, naswona hi nga xi tirhisa njhani?

³² Ku nga khathariseki leswaku xiyimo xa hina xa timali xi njhani, nkarhi hinkwawo hi fanele hi rhangisa Mfumo evuton’wini bya hina. I swa nkoka leswaku hi nga tshuki hi honisa marito ya muapostola Yohane: “Mi nga rhandzi misava kumbe swilo leswi nga emisaveni. Loko mani na mani a rhandza misava, rirhandzu ra Tatana a ri kona eka yena.” (1 Yohane 2:15) Ina, hi fanele hi tirhisa malunghiselelo ya timali ya misava leswaku hi kota ku hanya. (2 Vatesalonika 3:10) Hikwalaho, ha yi ‘tirhisa misava’—kambe a hi yi “tirhisi hi xitalo.” (1 Vakorinto 7:31) Loko hi rhandza swilo leswi vonakaka hilaha ku tlurisaka—ku nga swilo swa misava—swi vula leswaku Yehovha a ha ha n’wi rhandzi. Ku hlongorisa “ku navela ka nyama ni ku navela ka mahlo ni ku bombisa rifuwo ra munhu ra vutomi” a swi fambisani ni ku endla ku rhandza ka Xikwembu.d Naswona ku endla ku rhandza ka Xikwembu hi kona loku yisaka evuton’wini lebyi nga heriki.—1 Yohane 2:16, 17.

33. Xana Vakreste va nga wu kendlukela njhani ntlhamu lowu phaseke muti wa Tiri?

³³ Ntlhamu wa ku rhangisa swilo leswi vonakaka emahlweni ka swilo swin’wana wu phase muti wa Tiri. A swi wu fambela kahle hi tlhelo ra swilo leswi vonakaka, a wu titlakusa swinene, naswona wu xupuriwile hikwalaho ka ku titlakusa ka wona. Xikombiso xa wona i xitsundzuxo eka matiko ni le ka vanhu va namuntlha. Kunene swa antswa ku landzela xitsundzuxo xa muapostola Pawulo! U khongotela Vakreste leswaku “va nga titekeli ehenhla, naswona va nga veki ntshembo wa vona erifuweni leri nga tiyangiki, kambe va wu veka eka Xikwembu, lexi hi nyikaka swilo hinkwaswo hilaha ku fuweke leswaku hi tiphina.”—1 Timotiya 6:17.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Mepe lowu nga eka tluka 256]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

YUROPA

SPANIYA (Ndhawu leyi kumbexana TARAXIXI a yi kumeka kona)

LWANDLE RA MEDITERANIYA

SARDINIA

KIPRA

ASIYA

SIDONI

TIRI

AFRIKA

EGIPTA

[Xifaniso lexi nga eka tluka 250]

Muti wa Tiri a wu ta va ehansi ka Babilona, ku nga ri Asiriya

[Xifaniso lexi nga eka tluka 256]

Xingwece lexi kombisaka Melkart, xikwembu-nkulu xa muti wa Tiri

[Xifaniso lexi nga eka tluka 256]

Xikombiso xa xikepe xa le Fenikiya