Ntumbuluko Wu Kombisa Matimba Ya Moya Lowo Kwetsima
“Matilo ma endliwe hi rito ra Yehovha, hi moya wa nomu wakwe u endle vuthu ra wona hinkwaro.”—PS. 33:6.
1, 2. (a) Vutivi lebyi munhu a nga na byona hi matilo ni misava byi andze njhani hi ku famba ka nkarhi? (b) Hi xihi xivutiso lexi lavaka nhlamulo?
MALEMBE yo tlula dzana lama hundzeke, van’wasayense vo tala a va pfumela leswaku vuako hinkwabyo a byi ri ni xirimela xin’we ntsena xa tinyeleti, ku nga Milky Way. Hakunene a va yi tekela ehansi ndlela leyi vuako hinkwabyo byi nga byikulu ha yona! Sweswi ku ehleketiwa leswaku vuako hinkwabyo byi ni swirimela leswi tlulaka dzana ra tibiliyoni, leswi swin’wana swa swona swi nga ni tinyeleti ta tibiliyoni. Leswi emisaveni ku yaka ku tirhisiwa titheleskopu leti kotaka ku vona swilo leswi nga ekule swinene, nhlayo ya swirimela leswi kumiwaka ya andza.
2 Hi 1905, sayense a yi nga tivi nchumu malunghana ni matilo ni misava. Entiyisweni, vanhu lava hanyeke emalembeni ya dzana lama hundzeke a va tiva vakokwa wa vona lava feke ntsena. Hambiswiritano, namuntlha ku saseka ni ku rharhangana ka swivumbiwa leswi hanyaka ni tindlela leti misava yi swi pfunaka ha tona leswaku swi kota ku hanya eka yona, yi twisisiwa swinene ku tlula ndlela leyi a swi ri ha yona enkarhini wolowo. Naswona a swi kanakanisi leswaku hi ta dyondza swo tala hi misava ni matilo emalembeni lama taka. Kambe swa fanela ku tivutisa xivutiso lexi, Swilo leswi hinkwaswo swi ve kona njhani? Nhlamulo ya xivutiso lexi yi nga kumiwa ntsena hileswi Muvumbi a yi hlamuseleke eMatsalweni yo Kwetsima.
Singita Ra Ku Tumbuluxiwa Ka Swilo
3, 4. Xikwembu xi byi tumbuluxe njhani vuako hinkwabyo naswona mintirho ya xona yi xi vangamisa hi ndlela yihi?
3 Ndlela leyi vuako hinkwabyo byi veke kona ha yona yi hlamuseriwa eka ndzimana yo sungula ya Bibele: “Eku sunguleni Xikwembu xi tumbuluxe matilo ni misava.” (Gen. 1:1) Yehovha u tirhise moya wakwe lowo kwetsima, ku nga matimba yakwe lama tirhaka, leswaku a tumbuluxa matilo, misava ni hinkwaswo leswi nga evuakweni hinkwabyo. Munhu loyi a nga ni vutshila u tirhisa mavoko yakwe ni mathulusi leswaku a endla swilo, kambe Xikwembu xi rhuma moya lowo kwetsima leswaku xi endla mintirho ya xona leyikulu.
4 Hi ndlela yo fanekisela, Matsalwa ma vula leswaku moya lowo kwetsima i “ritiho” ra Xikwembu. (Luka 11:20; Mat. 12:28) Naswona “ntirho wa mavoko ya xona,” ku nga swilo leswi Xikwembu xi swi tumbuluxeke hi ku tirhisa moya wa xona lowo kwetsima, wu xi tisela ku vangama lokukulu. Mupisalema Davhida u yimbelele a ku: “Matilo ma twarisa ku vangama ka Xikwembu; ni xibakabaka xi vula ntirho wa mavoko ya xona.” (Ps. 19:1) Hakunene ntumbuluko wu nyikela vumbhoni bya leswaku moya lowo kwetsima wa Xikwembu wu ni matimba lamakulu. (Rhom. 1:20) Wu swi endlisa ku yini sweswo?
Matimba Lamakulu Ya Xikwembu
5. Kombisa matimba yo tumbuluxa lawa moya lowo kwetsima wa Yehovha wu nga na wona.
5 Vuako hinkwabyo bya hina lebyikulu swinene byi nyikela vumbhoni bya leswaku matimba ya Yehovha a ma heli. (Hlaya Esaya 40:26.) Ehleketa hi dyambu. Dyambu ra hina, leri nga nyeleti, ri le kule ni misava hi tikhilomitara ta 150 wa timiliyoni naswona ri hisa kwalomu ka tidigri ta 15 wa timiliyoni. Hambileswi dyambu ra hina ri humesaka ku hisa ko tala swonghasi, ri yime empfhukeni lowu ringaneleke leswaku swivumbiwa hinkwaswo leswi hanyaka swi hambeta swi hanya. A swi kanakanisi leswaku a ku laveka matimba leswaku ku tumbuluxiwa dyambu ni tinyeleti letin’wana hinkwato ta tibiliyoni. Yehovha u ni matimba lawa a ma laveka ku tumbuluxa swilo sweswo ni swin’wana.
6, 7. (a) Ha yini hi nga vulaka leswaku Xikwembu xi tirhise moya wa xona lowo kwetsima hi ndlela leyi hlelekeke? (b) I yini lexi kombisaka leswaku vuako hinkwabyo a byi vanga kona hi xiwelo?
6 Hi rhendzeriwe hi vumbhoni bya leswaku Xikwembu xi tirhise moya lowo kwetsima hi ndlela leyi hlelekeke. Hi xikombiso: A hi nge u ni bokisi leri nga ni tibolo letitsongo ta mivalavala. Wa ri ninginingisa leswaku tibolo ti hlangana kahle. Kutani u ti lahlela ehansi hi nkarhi wun’we. Xana u nga langutela leswaku ti tshama hi ku ya mivala ya tona—leta wasi ti tshama toxe, ta xitshopana ti tshama toxe ni letin’wana hilaha ku fanaka? Doo! Minkarhi hinkwayo swiendlo leswi endliwaka handle ko lawuriwa swi tala ku nga hleleki. Wolowo i nawu wa nkoka wa ntumbuluko lowu vanhu va wu pfumelaka.a
7 Loko hi kambisisa vuako hinkwabyo, i yini leswi hi swi vonaka? Hi vona swirimela, tinyeleti ni tipulanete letikulu ni leti hlelekeke naswona hinkwaswo ka swona swi famba hi ku pakanisa lokukulu. Leswi swi nge endleki hi xiwelo kumbe swi vangiwa hi swiendlo leswi endliweke handle ko lawuriwa ni ku hleriwa. Kutani hi fanele hi tivutisa, Hi wahi matimba lama tirhisiweke eku sunguleni leswaku ma tumbuluxa vuako hinkwabyo bya hina lebyi hlelekeke? Hina vanhu a hi nge swi koti ku vona matimba wolawo hi ku tirhisa tindlela ta sayense to kambela swilo. Hambiswiritano, Bibele yi vula leswaku i moya lowo kwetsima wa Xikwembu, ku nga matimba lamakulu swinene evuakweni hinkwabyo. Mupisalema u yimbelele a ku: “Matilo ma endliwe hi rito ra Yehovha, hi moya wa nomu wakwe u endle vuthu ra wona hinkwaro.” (Ps. 33:6) Naswona hi matimba ya hina, hi nga vona ntsena xiphemu lexitsongo xa “vuthu” rero ra tinyeleti loko hi ri karhi hi langutisa xibakabaka nivusiku.
Moya Lowo Kwetsima Ni Misava
8. I swingani swilo leswi hakunene hi swi tivaka malunghana ni mintirho ya Yehovha?
8 Leswi hi swi twisisaka hi misava sweswi i switsongo swinene loko swi ringanisiwa ni swilo hinkwaswo leswi lavaka ku dyondziwa. Malunghana ni vutivi byitsongo swinene lebyi hi nga na byona bya swilo leswi Xikwembu xi swi tumbuluxeke, wanuna wo tshembeka Yobo u te: “Waswivo! Leswi ko va swiphemunyana swa tindlela ta xona, phela i mhaka leyi hleveteriwaka malunghana na xona!” (Yobo 26:14) Endzhaku ka malembe yo tala, Hosi Solomoni, loyi a a wu twisisa swinene ntumbuluko wa Yehovha u te: “Swilo hinkwaswo [Xikwembu] xi swi endle swi saseka hi nkarhi wa swona. Ni nkarhi lowu nga riki na makumu xi wu veke embilwini ya vona, leswaku vanhu va nga pfuki va wu twisisile ntirho lowu Xikwembu xa ntiyiso xi wu endleke ku sukela eku sunguleni ku ya eku heteleleni.”—Ekl. 3:11; 8:17.
9, 10. Hi wahi matimba lawa Xikwembu xi ma tirhiseke loko xi tumbuluxe misava naswona hi swihi swiendlakalo swin’wana leswi endlekeke emasikwini manharhu yo sungula ya ku tumbuluxa?
9 Hambiswiritano, Yehovha u hlavutele vuxokoxoko bya nkoka malunghana ni mintirho yakwe. Hi xikombiso, Matsalwa ma hi byela leswaku khale ka khaleni moya wa Xikwembu a wu ya hala ni hala emisaveni. (Hlaya Genesa 1:2.) Hi nkarhi wolowo a ku nga ri na ndhawu leyi omeke, a ku nga ri na ku vonakala naswona swi nga ha endleka a wu nga ri kona moya lowu hefemuriwaka evuandlalweni bya misava.
10 Bibele yi ya emahlweni yi hlamusela leswi Xikwembu xi swi endleke emasikwini ya ku tumbuluxa lama tlhandlamaneke. Masiku lawa a hi wona lama nga ni tiawara ta 24 kambe i tinguva leti tekaka nkarhi wo leha. Hi siku ro sungula ra ku tumbuluxa, Yehovha u endle leswaku ku vonakala ku sungula ku vonaka evuandlalweni bya misava. Ku vonakala koloko a ku ta vonaka hi ku helela loko dyambu ni n’weti swi hetelele swi vonake hi ku helela emisaveni. (Gen. 1:3, 14) Hi siku ra vumbirhi, atimosifiya yi sungule ku vumbeka. (Gen. 1:6) Endzhaku misava yi ve ni mati, ku vonakala ni moya, kambe ndhawu leyi omeke a yi nga si va kona. Eku sunguleni ka siku ra vunharhu ra ku tumbuluxa, Yehovha u tirhise moya wakwe lowo kwetsima ku endla ndhawu leyi omeke, kumbexana hi ku tirhisa matimba ya ntumbuluko lama nga ehansi ka misava leswaku ma tlakusa matiko-nkulu ma huma hi le lwandle leri funengeteke misava hinkwayo. (Gen. 1:9) A ku ta va ni swiendlakalo swin’wana leswi hlamarisaka esikwini ra vunharhu ni le masikwini man’wana ya ku tumbuluxa lawa a ma ta landzela.
Moya Lowo Kwetsima Ni Swivumbiwa Leswi Hanyaka
11. I yini leswi kombisiwaka hi ku rharhangana, swivumbeko ni ku saseka ka swivumbiwa leswi hanyaka?
11 Moya wa Xikwembu wu tlhele wu tumbuluxa swivumbiwa leswi hanyaka leswi hlelekeke ngopfu. Hi ku tirhisa moya wa xona lowo kwetsima, ku sukela hi siku ra vunharhu ku ya fika hi siku ra vutsevu ra ku tumbuluxa, Xikwembu xi tumbuluxe mixaka yo hlamarisa ya swimilana ni swiharhi. (Gen. 1:11, 20-25) Xisweswo, swivumbiwa leswi hanyaka swi nyikela swikombiso swa ntsandza-vahlayi swa ndlela leyi swi rharhanganeke ha yona, swi sasekeke ha yona ni swivumbeko swa swona leswi hambaneke leswi kombisaka leswaku swi tumbuluxiwe hi ndlela ya xiyimo xa le henhla swinene.
12. (a) Hi wihi ntirho lowu endliwaka hi DNA? (b) Hi fanele hi dyondza yini malunghana ni leswi DNA yi hambetaka yi tirha hi ndlela leyinene?
12 Ehleketa hi DNA (deoxyribonucleic acid), leyi katsekaka eku hundziseni ka rungula ro hambana-hambana ra xitekela ra swimilana ni swiharhi ku suka eka xitukwalana xin’wana ri ya eka lexin’wana. Swivumbiwa hinkwaswo leswi hanyaka emisaveni—ku katsa ni switsongwatsongwana, byanyi, tindlopfu, tinkava-va-nga-heti ta wasi ni vanhu, swi tswalana hi ku tirhisa DNA. Hambileswi swivumbiwa leswi nga emisaveni swi nga faniki nikatsongo, DNA leyi lawulaka timfanelo ta swona ta xitekela a yi cinci nikatsongo naswona yi endla leswaku mixaka ya xisekelo ya swivumbiwa yi tshama yi hambanile ku ringana malembe yo tala. Hikwalaho, hi ku ya hi xikongomelo xa Yehovha Xikwembu, swivumbiwa leswi hanyaka swo hambana-hambana emisaveni swi hambeta swi endla mintirho ya swona hi ku ya hi vuxaka bya swona lebyi rharhanganeke ni ndhawu leyi swi nga eka yona. (Ps. 139:16) Lunghiselelo leri leri tirhaka kahle ni leri hlelekeke ri nyikela vumbhoni lebyi engetelekeke bya leswaku ntumbuluko i ntirho wa “ritiho” ra Xikwembu kumbe wa moya lowo kwetsima.
Nchumu Wa Nkoka Swinene Lowu Tumbuluxiweke eMisaveni
13. Xikwembu xi n’wi tumbuluxe njhani munhu?
13 Endzhaku ka loko ku hundze malembe yo tala naswona Xikwembu se xi tumbuluxe swiharhi swa tsandza-vahlayi ni swilo leswi nga hanyiki, misava ‘se a yi ri ni xivumbeko naswona a yi ri ni swilo.’ Kambe Yehovha a a nga si heta ku tumbuluxa swilo hi ku tirhisa moya wakwe. A a lava ku tumbuluxa nchumu wa nkoka swinene emisaveni. Loko siku ra vutsevu ra ku tumbuluxa ri ya eku heleni, Xikwembu xi tumbuluxe munhu. Xi n’wi tumbuluxe njhani? Hi ku tirhisa moya wa xona lowo kwetsima ni swiaki swa misava.—Gen. 2:7.
14. Hi yihi ndlela ya nkoka leyi vanhu va hambaneke ha yona ni swiharhi?
14 Genesa 1:27 yi ri: “Xikwembu xi ya emahlweni xi tumbuluxa munhu hi xifaniso xa xona, xi n’wi tumbuluxe hi xifaniso xa Xikwembu; xi va tumbuluxe va ri waxinuna ni waxisati.” Ku tumbuluxiwa hi xifaniso xa Xikwembu swi vula leswaku Yehovha u hi tumbuluxe hi ri ni vuswikoti byo kombisa rirhandzu, ku va ni ntshunxeko wa ku tihlawulela ni ku kota ku va ni vuxaka na yena tanihi Muvumbi wa hina. Hikwalaho, byongo bya hina byi hambane ngopfu ni bya swiharhi. Ngopfu-ngopfu Yehovha u endle byongo bya hina leswaku hi kota ku ya emahlweni hi dyondza ha yena ni hi mintirho yakwe hilaha ku nga heriki hi tsakile.
15. Hi rihi lunghelo leri Adamu na Evha a va nyikiwe rona?
15 Loko Xikwembu xi hete ku tumbuluxa vanhu, xi nyike Adamu na Evha misava ni swilo hinkwaswo leswi hlamarisaka leswi nga eka yona leswaku va swi kambisisa ni ku swi tsakela. (Gen. 1:28) Yehovha u va nyike kaya leri nga paradeyisi ni ndzalo ya swakudya. A va ri ni lunghelo ro hanya hilaha ku nga heriki naswona va va vatswari lava rhandzekaka va vana va tibiliyoni lava hetisekeke. Kambe swilo a swi fambanga hi ndlela yoleyo.
Ku Pfumela Eka Ntirho Wa Moya Lowo Kwetsima
16. Hi wihi ntshembo lowu hi nga na wona ku nga khathariseki ku xandzuka ka vanhu vo sungula?
16 Ematshan’weni yo va Adamu na Evha va yingisa Muvumbi wa vona hi ntsako, va xandzukile hikwalaho ka vutianakanyi. Vanhu hinkwavo lava nga hetisekangiki va velekiwe hi vona kutani va xaniseka hikwalaho ka ku xandzuka ka vona. Kambe Bibele yi hlamusela ndlela leyi Xikwembu xi nga ta lunghisa ha yona swilo hinkwaswo leswi onhakeke hikwalaho ka xidyoho xa vatswari va hina vo sungula. Matsalwa ma tlhela ma kombisa leswaku Yehovha u ta hetisisa xikongomelo xakwe xo sungula. Misava yi ta hundzuka paradeyisi leyi teleke hi vanhu lava tsakeke ni lava nga ni rihanyo lerinene, lava katekisiweke hi vutomi lebyi nga heriki. (Gen. 3:15) Leswaku hi tshama hi ri ni ripfumelo eka ntshembo wolowo lowu tsakisaka, hi lava mpfuno wa moya lowo kwetsima wa Xikwembu.
17. Hi tihi tidyondzo leti hi faneleke hi ti papalata?
17 Hi fanele hi khongelela moya lowo kwetsima eka Yehovha. (Luka 11:13) Sweswo swi ta hi pfuna ku tiyisa ntshembo wa hina wa leswaku ntumbuluko i ntirho wa mavoko ya Xikwembu. Namuntlha, tidyondzo ta leswaku Xikwembu a xi kona ni ta leswaku swilo swi lo tihundzukela leti sekeriweke etimhakeni leti hoxeke ni leti nga riki na xisekelo ti andza hi xitshuketa. A hi fanelanga hi pfumelela timhaka teto leti andzeke ti hi pfilunganya kumbe ti hi chavisa. Vakreste hinkwavo va fanele va tilunghiselela ku ala tidyondzo teto ni ku lwisana ni ntshikilelo wa tintangha lowu fambisanaka na tona.—Hlaya Vakolosa 2:8.
18. Loko u anakanyisisa hi ndlela leyi vuako hinkwabyo ni vanhu swi veke kona ha yona, ha yini a ku ta va vuphukuphuku ku vula leswaku ku hava Muvumbi wo tlhariha loyi a swi tumbuluxeke?
18 Ku pfumela eBibeleni ni le ka Xikwembu ku ta tiyisiwa swinene loko hi byi kambisisa hi vukheta vumbhoni lebyi seketelaka leswaku swilo swi lo tumbuluxiwa. Vanhu vo tala loko va anakanyisisa hi ndlela leyi vuako hinkwabyo ni vanhu swi veke kona ha yona, va pfumela leswaku a swi twali ku tshemba leswaku ku ni matimba man’wana handle ka lawa ma fambisanaka ni sayense lama katsekeke eku tumbuluxiweni ka swona. Kambe loko a hi kambisisa timhaka hi ku ya hi langutelo rero, a hi ta va hi nga kambeli vumbhoni hinkwabyo hi ndlela leyi pakanisaka. Ku tlula kwalaho, a hi ta va hi honisa ku hleleka loku nga erivaleni ka swilo leswi tumbuluxiweke “leswi nga hlayekiki,” leswi endliweke hi xikongomelo. (Yobo 9:10; Ps. 104:25) Leswi hi nga Vakreste ha tiyiseka leswaku matimba lama tirhaka lama katsekeke loko ku tumbuluxiwa swilo, a ku ri moya lowo kwetsima lowu a wu kongomisiwa hi Yehovha hi ndlela ya vutlhari.
Moya Lowo Kwetsima Ni Ripfumelo Ra Hina Eka Xikwembu
19. I yini leswi hi nyikaka vumbhoni bya leswaku Xikwembu xi kona nileswaku moya wa xona wa tirha?
19 A swi bohi leswaku hi tiva hinkwaswo hi ntumbuluko leswaku hi va ni ripfumelo eka Xikwembu, hi xi rhandza ni ku xi xixima swinene. Swi fana ni vunghana lebyi vanhu va vaka na byona. Ku tiva ntsena vuxokoxoko byo karhi hi munhu wo karhi a swi endli leswaku mi va vanghana. Hambiswiritano, leswaku vunghana exikarhi ka vanghana byi tiya, va fanele va tivana swinene. Swi tano ni hi ripfumelo ra hina eka Xikwembu. Ripfumelo ra hina eka xona ra kula loko hi ri karhi hi dyondza swo tala ha xona. Entiyisweni, ha khorwiseka leswaku xi kona hakunene loko xi hlamula swikhongelo swa hina naswona hi xiya vuyelo lebyinene bya ku tirhisa milawu ya xona evuton’wini bya hina. Hi tshinela swinene eka Yehovha loko hi ri karhi hi vona vumbhoni lebyi tiyeke bya leswaku wa hi kongomisa, wa hi sirhelela, wa ma katekisa matshalatshala ya hina entirhweni wakwe naswona u hi nyika swilo leswi hi swi lavaka. Hinkwaswo leswi swi hi nyika vumbhoni lebyi tiyeke bya leswaku Xikwembu xi kona nileswaku moya wa xona lowo kwetsima wa tirha.
20. (a) Ha yini Xikwembu xi tumbuluxe vuako hinkwabyo ni vanhu? (b) Hi ta vuyeriwa hi yini loko hi hambeta hi landzela nkongomiso wa moya lowo kwetsima wa Xikwembu?
20 Bibele i xikombiso lexi hlamarisaka xa ndlela leyi Yehovha a ma tirhiseke ha yona matimba yakwe lama tirhaka hikuva vatsari va yona “a va vulavula leswi humaka eka Xikwembu va ri karhi va susumetiwa hi moya lowo kwetsima.” (2 Pet. 1:21) Ku dyondza Matsalwa hi vurhon’wana swi nga tiyisa ripfumelo ra hina eka Xikwembu leswaku hi xona lexi endleke swilo hinkwaswo. (Nhlav. 4:11) Yehovha u tumbuluxe swilo hinkwaswo leswaku a kombisa mfanelo yakwe leyi tsakisaka ya rirhandzu. (1 Yoh. 4:8) Hikokwalaho, a hi endleni leswi hi nga swi kotaka leswaku hi pfuna vanhu va dyondza hi Tata wa hina wa le tilweni tlhelo Munghana wa hina. Loko hi hambeta hi kongomisiwa hi moya wa Xikwembu, hi ta kuma lunghelo ro dyondza ha xona hilaha ku nga heriki. (Gal. 5:16, 25) Onge ha un’we wa hina a nga hambeta a dyondza hi Yehovha ni hi mintirho yakwe leyikulu naswona hi kombisa rirhandzu lerikulu evuton’wini bya hina leri a ri kombiseke loko a tirhise moya wakwe lowo kwetsima leswaku a vumba matilo, misava ni vanhu.
[Nhlamuselo ya le hansi]
a Hlaya matluka 24 na 25 ya buku leyi nge Is There a Creator Who Cares About You?
Xana U Nga Hlamusela?
• Ku va kona ka matilo ni misava swi hi dyondzisa yini malunghana ni ndlela leyi Xikwembu xi tirhiseke moya lowo kwetsima ha yona?
• Ku va hi endliwe hi xifaniso xa Xikwembu swi hi nyika lunghelo rihi?
• Ha yini hi fanele hi kambisisa vumbhoni bya ntumbuluko?
• Vuxaka bya hina na Yehovha byi nga kula hi tindlela tihi?
[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]
Ku hleleka loku hi ku vonaka eka vuako hinkwabyo ku hi dyondzisa yini hi ntumbuluko?
[Xihlovo Xa Kona]
Stars: Anglo-Australian Observatory/David Malin Images
[Swifaniso leswi nga eka tluka 8]
DNA yi tirha njhani eka swilo leswi hinkwaswo?
[Xifaniso lexi nga eka tluka 10]
Xana u lunghekele ku lwela ripfumelo ra wena?