Bibele—Yi Ni Vuprofeta Lebyi Pakanisaka—Xiyenge 2

Humani eBabilona!

Swiyenge leswi swa nhungu swa Xalamuka! swi hlamusela yinhla ya nkoka swinene eBibeleni—vuprofeta. Swihloko leswi swi ta ku pfuna ku hlamula swivutiso leswi nge: Xana vuprofeta bya le Bibeleni byi ve kona hikwalaho ka tintlharhi to karhi? Xana byi kombisa leswaku byi huhuteriwe hi Xikwembu? Hi kombela leswaku u kambisisa vumbhoni bya kona.

EKA xihloko lexi nga hundza xa swihloko leswi swa nxaxamelo, hi kambisise vuprofeta byinharhu bya le Bibeleni lebyi vulavulaka hi vatukulu va Abrahama. Vumbhoni byi kombisa leswaku Xikwembu xi swi hetisisile leswi xi swi tshembiseke hi ku tirhisa tiko ra khale ra Israyele, leri a ri vumbiwa hi vatukulu va Abrahama.

Tiko ra khale ra Babilona i rin’wana ra matiko lama katsekeke eka matimu ya le Bibeleni, ngopfu-ngopfu hi lembe-xidzana ra vukombo B.C.E. Kutani a hi kambisise vuprofeta byinharhu bya Bibele lebyi khumbaka mfumo wa Babilona kutani hi vona loko byi kombisa leswaku a byi huhuteriwe hi Xikwembu.

Muprofeta Muxe u lemukise Vaisrayele a ku: ‘Loko mo tshuka mi rivala Yehovha Xikwembu xa n’wina kunene mi landzela swikwembu swin’wana naswona mi swi tirhela, mi swi nkhinsamela, mi ta lova hilaha ku heleleke.’ (Deteronoma 8:19; 11:8, 9) Kambe Vaisrayele va ye emahlweni va xandzukela Xikwembu hi ku gandzela swifaniso.—1 Tihosi 14:22-24.

Hi ku famba ka nkarhi, Xikwembu xi va tshikile kutani va hluriwa hi Vababilona. Hi nkarhi wa ku fuma ka Hosi Nebukadnetsara, mavuthu ya vona ma hlasele Vaisrayele hi ku rhendzela muti wa Yerusalema. Xana leswi swi pfunile? A hi kambisise leswi muprofeta Yeremiya a swi vuleke eka malembe lama lavaka ku fika eka 20 loko leswi swi nga si endleka.—Yeremiya 25:1.

Vuprofeta byo sungula: “Hikwalaho ka leswi mi [Vaisrayele] nga ma yingisangiki marito ya mina [Xikwembu], . . . ndzi [mi] rhumela eka Nebukadretsara hosi ya Babilona, . . . naswona ndzi ta va tisa [Vababilona] va ta lwa ni tiko leri ni vaaki va rona . . . Kutani tiko leri hinkwaro ri ta va ndhawu leyi onhakeke, ri va xihlamariso, kutani matiko lawa ma ta tirhela hosi ya Babilona malembe ya 70.”—Yeremiya 25:8-11.

Ku hetiseka ka byona: Nebukadnetsara u hlasele muti wa Yerusalema hi 607 B.C.E., endzhaku ka masiku yo hlayanyana a wu rhendzerile. U tlhele a hlula miti yin’wana ya le Yudiya, ku katsa ni wa Lakixi ni wa Azeka. (Yeremiya 34:6, 7) Lava poneke u va yise eBabilona leswaku va ya heta malembe ya 70 va ri mahlonga.

Leswi matimu ma swi vulaka:

● Bibele yi vula leswaku Nebukadnetsara a a ri hosi ya Babilona loko muti wa Yerusalema wu lovisiwa. Vuyimburi byi pfumelelana ni leswi Bibele yi swi vulaka emhakeni leyi. Xifaniso lexi endliweke hi ribye ra onikisi xa ha kumeka le Florence, eItaliya. Xifaniso lexi xi ni marito lama nge: “Xifaniso lexi xi endleriwe ku xixima Medoraki loyi xikwembu xakwe ku nga Nebukadnetsara hosi ya Babilona a leriseke leswaku xi endliwa.” Nebukadnetsara u sungule ku fuma hi 624 ku ya eka 582 B.C.E.

● Buku leyi nge The Bible and Archaeology yi vula leswaku vuyimburi ni minkambisiso ya le Lakixi swi kombisa leswi: “Ndzoviso wo hetelela a wu ri ni madzolonga naswona ndzilo lowu heriseke muti [wa Lakixi] a wu ri ni matimba lerova makhumbi lama chuchutiweke ya miako ma ve nkuma.”

Vuprofeta bya vumbirhi: “Hi ku landza ku hetiseka ka malembe ya 70 eBabilona ndzi [Yehovha] ta hundzuluxela nyingiso wa mina eka n’wina [Vayuda lava nga evuhlongeni], naswona ndzi ta simeka rito ra mina lerinene hi ku mi tlherisela endhawini leyi [tiko ra Yuda].”—Yeremiya 29:10.

Ku hetiseka ka byona: Endzhaku ka malembe ya 70, ku sukela hi 607 ku ya eka 537 B.C.E., Hosi Korexe wa le Peresiya u ntshunxe Vayuda lava a va ri evuhlongeni leswaku va tlhelela eka rikwavo leswaku va ya pfuxeta tempele eYerusalema.—Ezra 1:2-4.

Leswi matimu ma swi vulaka:

● Xana Vaisrayele va hete malembe ya 70 va ri mahlonga eBabilona, hilaha vuprofeta bya Bibele byi vuleke hakona? Xiya leswi vuriweke hi Ephraim Stern, mutivi wa vuyimburi wa le Israyele la dumeke. U te: “A ku na vumbhoni bya leswaku a ku ri ni vaaki eIsrayele exikarhi ka 604 na 538 B.C.E. Hi nkarhi wolowo, a ku na muti lowu lovisiweke hi Vababilona lowu tlheleke wu va ni vaaki.” Nkarhi lowu a ku nga ri na vaaki eIsrayele ni nkarhi wa ku hluriwa ka vona, wu fambisana ni nkarhi lowu va yeke evuhlongeni ha wona eBabilona ku sukela hi 607 ku ya eka 537 B.C.E.—2 Tikronika 36:20, 21.

● Matiko ya khale ya le Mesopotamiya a ma tsala eka swiphepherhele leswi endliweke hi vumba. Kutani xiphepherhele xin’wana lexi a xi tiviwa tanihi Ribye ra Korexe xi endliwe hi 539 B.C.E., ku nga lembe leri Hosi Korexe wa le Peresiya a hluleke Mfumo wa Babilona. Xin’wana xa swona xi tsariwe leswi: “Hi mina Korexe . . . hosi ya Babilona.” Loko xi ya emahlweni xi ri: “Ndzi tlhelele eka miti [yo karhi leyi khale a yi vuriwa] yo kwetsima ekusuhi na Tigri, leyi tindhawu ta yona to kwetsima se a ku ri khale ti ri marhumbi, ku nga swilo leswi (a swi ri) kwalaho . . . Ndzi (tlhele) ndzi hlengeleta (khale ka) vaaki va yona hinkwavo ivi ndzi (va) nyika miti ya vona.”

Rungula leri ri fambisana ni vuprofeta bya Bibele lebyi vulaka leswaku Vayuda a va ta tlhelela eka rikwavo, ku nga vuprofeta lebyi vuriweke eka malembe ya 200 sweswo swi nga si endleka.

Vuprofeta bya vunharhu: “Babilona, xikhavisi xa mimfumo, ku saseka ka ku tinyungubyisa ka Vakalidiya, u fanele a kotisa loko Xikwembu xi hlula Sodoma na Gomora. A ku nge he tshamiwi eka yena.”—Esaya 13:19, 20.

Ku hetiseka ka byona: Hi ku tsopeta ka tihlo, mfumo lowu a wu ri ni matimba emisaveni hinkwayo wa Babilona wu lovisiwe hi vuthu ra Vameda ni Vaperesiya hi 539 B.C.E.a Muti wolowo a wa ha tlhelanga wu hlakarhela. Kambe wu ve marhumbi naswona wu hetelele wu va muti wo “pfumala muaki.”—Yeremiya 51:37.

Leswi matimu ma swi vulaka:

● Muti wa Babilona wu lovisiwe hi ku helela lerova xidyondzi lexi vuriwaka Tom Boiy xi vule leswaku “van’wamatimu va le Vupela-dyambu ni vavalangi lava a va ri kona exikarhi ka leme-xidzana ra vu-16 ku ya eka ra vu-18,” lava a va tiva ndlela leyi a wu languteka ha yona, va tsandzekile “ku komba laha a wu ri kona.”

● Hi 1919, H. R. Hall, muhlayisi wa Swilo swa Khale swa le Egipta ni le Asiriya eMuziyamu ya le Britain u hlamusele muti wa Babilona hi ndlela leyi: “Makhumbi lama weke i hasahasa ntsena . . . ma tele hi misava.”

Kutani hi nga gimeta hi ku yini endzhaku ko kambisisa ku hetiseka ka vuprofeta lebyi? Swi le rivaleni leswaku Bibele yi tikombise yi ri buku leyi nga ni vuprofeta lebyi pakanisaka. Vuprofeta lebyi khumbaka Yuda na Babilona byi hetisekile, hilaha a swi profetiwe hakona!

Leswi Vaisrayele va tsandzekeke ku yingisa milawu ya Xikwembu, muti wa Yerusalema wu lovisiwile. Va tlhelele eYerusalema endzhaku ka malembe ya 70 va ri mahlonga eBabilona. Leswi vuprofeta byi nga swi vula malunghana ni muti wa Babilona swi hetisekile, naswona a ku na munhu loyi a tshamaka eka wona ninamuntlha. Lebyi ko va byin’wana bya vuprofeta byo tala lebyi nga eBibeleni.

Nkandziyiso wa hina lowu landzelaka wu ta hlamusela ndlela leyi swiendlakalo leswi veke kona hi lembe-xidzana ro sungula C.E. swi profetiweke ha yona. Vuprofeta byebyo lebyi hetisekeke byi endla leswaku hi yi tshemba swinene Bibele.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Chati leyi nga eka matluka 12, 13]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

NKARHI WA SWIENDLAKALO SWA LE BABILONA

(B.C.E.)

[Xifaniso lexi nga eka tluka 12]

Mapapila ya le Lakixi ma tiyisekisa vuprofeta bya Yeremiya bya leswaku Vababilona a va ta hlula muti wa Yuda

[Xifaniso lexi nga eka tluka 13]

Page 12, Lachish Letter: Photograph taken by courtesy of the British Museum; page 13, Cyrus Cylinder: © The Trustees of the British Museum

[Xifaniso lexi nga eka tluka 13]

Rungula leri nga eRibyeni ra Korexe ri vulavula hi mahlonga lama tlheleleke eka rikwavo