Rito Ra Yehovha Ra Hanya
Tinhla-nkulu Ta Buku Ya Hagayi Na Zakariya
LEMBE i ra 520 B.C.E. Se a ku hundze malembe ya 16 ku sukela loko Vayuda lava vuyeke hi le vuhlongeni eBabilona va ake masungulo ya tempele ya Yehovha eYerusalema. Kambe, tempele a yi hetiwanga, naswona ntirho wa ku aka wu yirisiwile. Yehovha u hlawule muprofeta Hagayi naswona endzhaku ka tin’hweti timbirhi u hlawule muprofeta Zakariya leswaku va vula rito Rakwe.
Hagayi na Zakariya a va ri ni xikongomelo xin’we: Ku khutaza vanhu leswaku va tlhela va sungula ntirho wa ku aka tempele. Matshalatshala ya vaprofeta lava ma humelerile, kutani tempele yi hetiwile endzhaku ka malembe ya ntlhanu. Leswi Hagayi na Zakariya va swi twariseke swi tsariwe etibukwini ta Bibele leti thyiweke mavito ya vona. Buku ya Hagayi yi hetiwe ku tsariwa hi 520 B.C.E. kasi ya Zakariya yi hetiwe hi 518 B.C.E. Ku fana ni vaprofeta lava, na hina hi ni ntirho lowu hi nyikiweke wona hi Xikwembu, lowu faneleke wu hetiwa ku nga si fika makumu ya mafambiselo lawa ya swilo. I ntirho wo chumayela hi Mfumo ni wa ku endla vadyondzisiwa. A hi voneni leswaku hi xihi xikhutazo lexi hi nga xi kumaka ebukwini ya Hagayi na Zakariya.
“VEKANI MBILU YA N’WINA ETINDLELENI TA N’WINA”
Ku nga si hela masiku ya 112, Hagayi u nyikele marungula ya mune lama khutazaka. Ro sungula ri ri: “‘Vekani mbilu ya n’wina etindleleni ta n’wina. Tlhandlukelani entshaveni, mi tisa timhandzi. Kutani mi aka yindlu, leswaku ndzi yi tsakela, nileswaku ndzi vangamisiwa,’ Yehovha u vurile.” (Hagayi 1:7, 8) Vanhu va angule kahle emhakeni leyi. Rungula ra vumbirhi ri ni xitshembiso lexi: “[Mina Yehovha] ndzi ta tata yindlu leyi hi ku vangama.”—Hagayi 2:7.
Hi ku ya hi rungula ra vunharhu, ku honisa ka vona ku pfuxeta tempele swi endle leswaku ‘vanhu ni ntirho hinkwawo wa mavoko ya vona’ swi va leswi nga tengangiki eka Yehovha. Hambiswiritano, siku leri a va ta sungula ha rona ntirho wo pfuxeta, Yehovha a a ta va “humese[la] mikateko.” Hilaha swi vuriweke hakona eka rungula ra vumune, Yehovha u ta “herisa ntamu wa mimfumo ya matiko” kutani a veka Ndhuna-nkulu Zerubabele tanihi “xingwavila xa mfungho.”—Hagayi 2:14, 19, 22, 23.
Tinhlamulo Ta Swivutiso Swa Matsalwa:
1:6—Hi yihi nhlamuselo ya xiga lexi nge “ka nwiwa, kambe ku pyopyiwa a ku kona”? Xiga lexi xi kombetela ntsena eka ku kayivela ka vhinyo. Leswi Yehovha a a nga va katekisi, a va nga ta va na yona vhinyo yo tala—swi le rivaleni leswaku a yi nga ta va pyopya.
2:6, 7, 21, 22—I mani kumbe i yini lexi vangaka ku ninginika, naswona ku va ni vuyelo byihi? Yehovha u ‘ninginisa matiko hinkwawo’ hi ku chumayeriwa ka rungula ra Mfumo emisaveni hinkwayo. Nakambe ntirho wo chumayela wu endla leswaku “swilo leswi navelekaka swa matiko hinkwawo” swi nghena endlwini ya Yehovha, xisweswo yi tala hi ku vangama. Hi ku famba ka nkarhi, “Yehovha wa mavuthu” u ta “ninginisa matilo ni misava ni lwandle ni misava leyi omeke,” a endla leswaku mafambiselo lawa hinkwawo yo homboloka ya swilo ma ninginisiwa ma nga ha vi kona.—Vaheveru 12:26, 27.
2:9—‘Ku vangama ka yindlu ya le ndzhaku ku ta va kukulu ku tlula ka leyo sungula,’ hi tindlela tihi? Leswi a swi ta va hi tindlela tinharhu: malembe lawa tempele yi ma heteke yi ri kona, munhu loyi a a ta dyondzisa etempeleni, ni lava a va ta ya kona leswaku va ya gandzela Yehovha. Hambileswi tempele ya Solomoni yo saseka yi veke kona ku ringana malembe ya 420, ku sukela hi 1027 B.C.E. ku ya fika hi 607 B.C.E., ‘yindlu ya le ndzhaku’ yi tirhisiwe ku tlula malembe ya 580, ku sukela loko yi hetiwile hi 515 B.C.E. ku fikela loko yi lovisiwa hi 70 C.E. Ku tlula kwalaho, Mesiya—Yesu Kreste—u dyondzise eka ‘yindlu ya le ndzhaku,’ naswona vanhu vo tala va khitikanele eka yona ku tlula eka “leyo sungula” leswaku va ya gandzela Xikwembu.—Mintirho 2:1-11.
Leswi Hi Swi Dyondzaka:
1:2-4. Loko vanhu va hi kaneta entirhweni wa hina wo chumayela a hi fanelanga hi tshika ku rhangisa swilo swa nkoka evuton’wini bya hina ku nga ku ‘lava mfumo ku sungula’ ematshan’weni yo rhangisa swilaveko swa hina vini.—Matewu 6:33.
1:5, 7. Ku ta va ku ri vutlhari loko hi ‘veka mbilu ya hina etindleleni ta hina’ kutani hi anakanyisisa hi leswi ndlela leyi hi hanyaka ha yona yi byi khumbaka ha yona vuxaka bya hina ni Xikwembu.
1:6, 9-11; 2:14-17. Vayuda va le nkarhini wa Hagayi a va tikarhatela ku kuma swilaveko swa vona vini kambe a va nga tiphini hi vuyelo bya ntirho wa mavoko ya vona. A va nga ri na mhaka ni tempele, kutani a va wu kumanga nkateko wa Xikwembu. Hi fanele hi rhangisa ku endla mintirho leyi tsakisaka Xikwembu naswona hi endla tano hi mbilu hinkwayo, hi tsundzuka leswaku hambiloko hi ri ni swilo switsongo kumbe swo tala leswi vonakaka, ‘nkateko wa Yehovha wa fuwisa.’—Swivuriso 10:22.
2:15, 18. Ku sukela hi nkarhi wolowo ku ya emahlweni, Yehovha u khutaze Vayuda leswaku va nga veki timbilu ta vona eka mihoni ya vona leyi hundzeke kambe va ti veka entirhweni wo pfuxeta tempele. Na hina hi fanele hi tikarhatela ku nyikela nyingiso evugandzerini bya Yehovha ku sukela namuntlha ku ya emahlweni.
‘KU NGA RI HI MATIMBA, KAMBE HI MOYA WA MINA’
Zakariya u sungula ntirho wa yena wa vuprofeta hi ku rhamba Vayuda leswaku va ‘tlhelela eka Yehovha.’ (Zakariya 1:3) Swivono swa nhungu leswi landzelaka swi tiyisekisa leswaku Xikwembu a xi wu seketela ntirho wo pfuxeta tempele. (Vona bokisi leri nge, “Swivono Swo Fanekisela Swa Nhungu Swa Zakariya.”) Ntirho wo aka a wu ta hela, “ku nga ri hi vandla ra nyimpi, kumbe hi matimba, kambe hi moya wa [Yehovha].” (Zakariya 4:6) Munhu loyi vito rakwe a nga Hluke “kunene u ta aka tempele ya Yehovha” kutani “u fanele a va muprista a ri exiluvelweni xakwe.”—Zakariya 6:12, 13.
Bethele wu rhume vanhu leswaku va ya vutisa muprista malunghana ni nkhuvo wo titsona swakudya wa ku tsundzuka ku lovisiwa ka Yerusalema. Yehovha u byele Zakariya leswaku ku kolola ka mune hi nkarhi wa ku titsona swakudya loku a ku va kona leswaku va tsundzuka khombo leri weleke Yerusalema a ku ta cinciwa ku va “ku khana ni ku tsaka ni minkarhi leyi vekiweke ya ntsako.” (Zakariya 7:2; 8:19) Marungula mambirhi lama landzelaka ma katsa vuavanyisi malunghana ni matiko ni vaprofeta va mavunwa, vuprofeta lebyi vulavulaka hi Mesiya ni rungula ra ku vuyeteriwa ka vanhu va Xikwembu.—Zakariya 9:1; 12:1.
Tinhlamulo Ta Swivutiso Swa Matsalwa:
2:1—Ha yini munhu a a pima Yerusalema hi pindza? Entiyisweni xiendlo lexi a xi ringanyeta ku akiwa ka rirhangu ro sirhelela ematlhelo hinkwawo ya muti. Ntsumi yi tivise munhu yoloye leswaku muti wa Yerusalema a wu ta va ni vaaki vo tala naswona Yehovha a a ta wu sirhelela.—Zakariya 2:3-5.
6:11-13—Xana ku va Muprista Lonkulu Yoxuwa a tlhandlekiwe harhi swi n’wi endle a va hosi tlhelo muprista? Doo, Yoxuwa a a nga humi endlwini ya vuhosi ya Davhida. Kambe, ku tlhandlekiwa ka yena harhi, swi n’wi endle a fanekisela Mesiya. (Vaheveru 6:20) Vuprofeta malunghana ni “Hluke” byi hetiseka eka Yesu Kreste la nga Muprista tlhelo Hosi ya le tilweni. (Yeremiya 23:5) Leswi Yoxuwa a tirheleke Vayuda lava vuyeke evuhlongeni tanihi muprista lonkulu etempeleni leyi pfuxetiweke, kutani Yesu i Muprista Lonkulu wa vugandzeri bya ntiyiso etempeleni ya moya ya Yehovha.
8:1-23—Ku twarisiwa ka marungula ya khume loku boxiweke etindzimaneni leti ku hetiseke rini? Ku twarisiwa ka rungula rin’wana ni rin’wana ku landzela xiga lexi nge “Yehovha wa mavuthu u te” naswona i xitshembiso xa Xikwembu xa ku rhula eka vanhu va xona. Ku twarisiwa kun’wana ka marungula lawa ku hetiseke hi lembe-xidzana ra vutsevu B.C.E., kambe hinkwawo ka wona ma nga va ma hetiseke ku sukela hi 1919 C.E. kumbe sweswi ma karhi ma hetiseka.a
8:3—Ha yini Yerusalema wu vitaniwa “muti wa ntiyiso”? Loko Yerusalema wu nga si lovisiwa hi 607 B.C.E., a wu ri “muti lowu wu tshikilelaka,” laha a ku tshama vaprofeta ni vaprista lava nga ni vukanganyisi swin’we ni vanhu lava nga tshembekangiki. (Sofaniya 3:1; Yeremiya 6:13; 7:29-34) Hambiswiritano, leswi sweswi tempele a yi pfuxetiwile ni leswi vanhu a va tinyiketele ku gandzela Yehovha, ntiyiso wa vugandzeri lebyi tengeke a wu ta dyondzisiwa kwalaho, kutani Yerusalema a wu ta vitaniwa “muti wa ntiyiso.”
11:7-14—I yini leswi kombisiwaka hi ku tsema ka Zakariya nhonga leyi vuriwaka “Vunene,” ni leyi vuriwaka “Nhlangano”? Zakariya u hlamuseriwa tanihi loyi a rhumiweke ku ya “[risa] ntlhambi lowu wu nga ta dlayiwa”—vanhu lava fanaka ni tinyimpfu lava xanisiwaka hi varhangeri va vona. Entirhweni wakwe wa ku va murisi, Zakariya u fanekisele Yesu Kreste, loyi a a rhumiwe eka vanhu lava endleke ntwanano ni Xikwembu kambe a va n’wi amukelanga. Ku tsemiwa ka nhonga leyi vuriwaka “Vunene” swi fanekisela leswaku Xikwembu a xi ta herisa ntwanano wa Nawu ni Vayuda xi tlhela xi tshika ku tirhisana na vona hi vunene. Ku tsemiwa ka nhonga leyi vuriwaka “Nhlangano” a swi vula ku herisa vuxaka bya moya bya Vayuda ni Vaisrayele.
12:11—I yini “ku kalakala ka Hadadrimoni erivaleni ra nkova wa Megido?” Hosi Yosiya wa le Yuda u dlayiwile enyimpini leyi a yi lwiwa na Faro Neko wa le Egipta “erivaleni ra nkova wa Megido,” naswona vanhu va rile rifu rakwe hi “tinsimu ta xirilo” malembe yo tala. (2 Tikronika 35:25) Hikokwalaho, “ku kalakala ka Hadadrimoni” ku nga ha kombetela eka ku rila rifu ra Yosiya.
Leswi Hi Swi Dyondzaka:
1:2-6; 7:11-14. Yehovha wa va tsakela naswona u tlhelela eka lava tisolaka ni ku amukela ndzayo yakwe kutani va tlhelela eka yena hi ku n’wi gandzela hi mbilu hinkwayo. Hi hala tlhelo, lava ‘tshamelaka ku ala ku yingisa, lava tshamelaka ku va ni katla ro sihalala, ni ku nonon’hwisa tindleve ta vona ti nga yingisi’ rungula ra yena, a nga va hlamuli loko va kombela mpfuno.
4:6, 7. A xi kona xihinga lexi nga sivelaka moya wa Yehovha leswaku ntirho wo pfuxeta tempele wu nga humeleli. Ku nga khathariseki swiphiqo leswi hi nga ha hlangavetanaka na swona entirhweni lowu hi wu endlelaka Xikwembu, hi nga swi hlula hi ku va ni ripfumelo eka xona.—Matewu 17:20.
4:10. Zerubabele ni vanhu va yena va hete tempele hi ku ya hi mimpimanyeto leyi tlakukeke ya Yehovha loyi a a tshama a va veke tihlo leswaku a va sirhelela. Ku hanya hi ku ya hi leswi Yehovha a swi languteleke eka vanhu lava nga hetisekangiki a swi tiki ngopfu.
7:8-10; 8:16, 17. Leswaku hi amukeriwa hi Yehovha, hi fanele hi kombisa vululami ni musa wa rirhandzu, hi va ni tintswalo naswona hi vulavula ntiyiso eka van’wana.
8:9-13. Yehovha wa hi katekisa loko ‘mavoko ya hina ma va ni matimba’ yo endla ntirho lowu a hi nyikeke wona leswaku hi wu endla. Mikateko leyi yi katsa ku rhula, nsirhelelo ni ku va vuxaka bya hina ni Xikwembu byi kula.
12:6. Lava rhangelaka exikarhi ka vanhu va Yehovha va fanele va fana ni “xisana lexi pfurhaka”—va hiseka swinene.
13:3. Ndlela leyi hi tshembekaka ha yona eka Xikwembu xa ntiyiso ni le ka nhlengeletano ya xona yi fanele yi yi tlula swinene ndlela leyi hi tshembekaka ha yona eka munhu wihi ni wihi, ku nga khathariseki leswaku munhu wa kona i munghana wa hina lonkulu.
13:8, 9. Vagwinehi lava Yehovha a va fularheleke a va tele swinene, a va vumba mintlawa yimbirhi ya tiko. I ntlawa wa vunharhu ntsena lowu tengisiweke onge hiloko wu hundze endzilweni. Vujagana bya le nkarhini wa hina, lebyi vumbiwaka hi vanhu vo tala lava tivulaka Vakreste, Yehovha u byi fularherile. I nhlayo yitsongo ntsena, vatotiwa lava nga Vakreste, lava ‘vitaneke vito ra Yehovha’ kutani va pfumela ku tengisiwa. Vona ni vapfumeri-kulobye va tikombisa va ri Timbhoni ta Yehovha ta ntiyiso ku tlula lava tivulaka Timbhoni hi nomu ntsena.
Hi Fanele Hi Susumeteleka Ku Endla Ntirho Hi Ku Hiseka
Leswi Hagayi na Zakariya va swi twariseke swi hi khumba njhani namuntlha? Loko hi anakanyisisa hi ndlela leyi rungula ra vona ri susumeteleke Vayuda leswaku va tirha hi matimba entirhweni wo pfuxeta tempele, xana a hi susumeteleki ku hlanganyela hi ku hiseka entirhweni wo chumayela hi Mfumo ni wo endla vadyondzisiwa?
Zakariya u profete leswaku Mesiya a a ta ta a “gade mbhongolo,” a a ta xengiwa hi “swiphemu swa silivhere swa 30,” nileswaku a a ta biwa naswona ‘ntlhambi a wu ta hangalasiwa.’ (Zakariya 9:9; 11:12; 13:7) Ku anakanyisisa hi ku hetiseka ka vuprofeta byebyo bya Zakariya lebyi vulavulaka hi Mesiya swi nga tiyisa ripfumelo ra hina hakunene! (Matewu 21:1-9; 26:31, 56; 27:3-10) Ntshembo wa hina eRitweni ra Yehovha ni le ka malunghiselelo ya ku ponisiwa ka hina wa tiya.—Vaheveru 4:12.
[Nhlamuselo ya le hansi]
[Bokisi eka tluka 11]
SWIVONO SWO FANEKISELA SWA NHUNGU SWA ZAKARIYA
1:8-17: Xivono lexi xi tiyisekisa leswaku tempele a yi ta hetiwa naswona xi kombisa leswaku Yerusalema ni miti yin’wana ya Yuda a yi ta katekisiwa.
1:18-21: Xi tshembisa leswaku ‘timhondzo ta mune leti hangalaseke Yuda,’ ku nga tihulumendhe hinkwato leti kaneteke vugandzeri bya Yehovha a ti ta herisiwa.
2:1-13: Xi kombisa leswaku muti wa Yerusalema a wu ta va wukulu nileswaku Yehovha a a ta va “rirhangu ra ndzilo matlhelo hinkwawo” ya wona—xisirhelelo.
3:1-10: Xi kombisa leswaku Sathana u lwisane ni ntirho lowu a wu endliwa etempeleni nileswaku Muprista Lonkulu Yoxuwa u rivaleriwe xihoxo xakwe kutani a basisiwa.
4:1-14: Xi nyika xitiyisekiso xa leswaku swihinga leswi fanaka ni tintshava a swi ta herisiwa nileswaku Ndhuna-nkulu Zerubabele a a ta heta ntirho wa ku akiwa ka tempele.
5:1-4: Xi twarisa ndzhukano eka vaendli va leswo biha lava nga xupuriwangiki.
5:5-11: Xi profeta hi ku herisiwa ka vubihi.
6:1-8: Xi tshembisa leswaku tintsumi a ti ta va langutela ni ku va sirhelela.
[Xifaniso eka tluka 8]
A ku ri xihi xikongomelo xa marungula ya Hagayi ni ya Zakariya?
[Xifaniso eka tluka 10]
Lava rhangelaka vanhu va Yehovha va nga fana njhani ni “xisana lexi pfurhaka”?