Buku Ya Bibele Ya Vu-39—Malakia
Mutsari: Malakiya
Ndhawu Ya Vutsari: Yerusalema
Ku Hetiwa Ka Vutsari: Endzhaku ka 443 B.C.E.
1. I yini lexi kombisaka ku chivirika ka Malakiya eka Yehova?
MALAKIYA a a ri mani? Ku hava mhaka na yin’we leyi rhekhodiweke malunghana na vakokwa va yena kumbe matimu ya munhu hi xiyexe. Hambi swi ri tano, eka mongo wa vuprofeta bya yena, swi le rivaleni leswaku a a ri la chivirikaka ngopfu eku tinyiketeleni ka yena eka Yehova Xikwembu, a kurisa vito ra Yena ni vugandzeri lebyi tengeke, ni leswaku a a va hlundzukela swinene ngopfu lava va tivulaka lava tirhelaka Xikwembu kambe lava va titirhelaka ntsena. Vito ra Yehova ri boxiwa makhamba ya 48 eka tindzima ta mune ta vuprofeta bya yena.
2. Xana vito ra Malakiya kumbexana ri vula yini, naswona kahle-kahle, u hanye rini?
2 Vito ra yena hi Xiheveru i Mal·ʼa·khiʹ, leswi kumbexana swi vulaka ku “Murhumiwa Wa Mina.” Matsalwa ya Xiheveru, Septuagint ni nxaxamelo wa masiku wa tibuku hinkwaswo swi veka Malakiya eku heteleleni exikarhi ka lava va vuriwaka vaprofeta-ntsongo va 12. Hi ku ya hi mukhuva wa Sinagoga Leyikulu, u hanye endzhaku ka muprofeta Hagayi na muprofeta Zakariya naswona a a ri ntangha ya Nehemiya.
3. I yini lexi kombisaka leswaku vuprofeta bya Malakia byi tsariwe endzhaku ka 443 B.C.E.?
3 Vuprofeta lebyi byi tsariwe rini? A ku ri enkarhini wa vulawuri bya gavhunara, leswi swi byi vekaka enkarhini wa ku pfuxetiwa ka Yerusalema endzhaku ka ku pfumatiwa ka Yuda vaaki hi malembe ya 70. (Mal. 1:8) Kambe i gavhunara wihi? Tanihi leswi ntirho wa tempele wu boxiwaka kambe ku ri hava nhlamuselo eku akiweni ka tempele, ku fanele ku ve endzhaku ka nkarhi wa Gavhunara Zerubabele, loyi tempele yi hetiweke enkarhini wa lunghelo ra yena ra xikhundla. Ku na gavhunara un’we ntsena un’wana wa nkarhi lowu loyi a boxiweke eMatsalweni, naswona i Nehemiya. Xana vuprofeta lebyi byi fanela nkarhi wa Nehemiya? Ku hava lexi hlamuseriweke eka Malakia malunghana ni ku akiwa nakambe ka Yerusalema ni rirhangu ra wona, leswi swi nga xi katsiki xiyenge xo sungula xa vugavhunara bya Nehemiya. Hambi swi ri tano, ku vuriwa swo tala malunghana ni ku khomiwa hi ndlela yo biha hi vaprista, swi hlanganisa Malakia ni xiyimo lexi veke kona loko Nehemiya a te ra vumbirhi eYerusalema, endzhaku ka ku vitaniwa ka yena nakambe eBabilona hi Ataserkisi hi 443 B.C.E., lembe ra vu-32 ra ku fuma ka hosi. (Mal. 2:1; Neh. 13:6) Tindzimana leti fanaka eka Malakia na Nehemia ti komba leswaku vuprofeta lebyi byi tirha eka nkarhi lowu.—Mal. 2:4-8, 11, 12—Neh. 13:11, 15, 23-26; Mal. 3:8-10—Neh. 13:10-12.
4. I yini lexi kombisaka buku ya Malakia yi ri leyi tshembekaka ni leyi huhuteriweke?
4 Buku ya Malakia minkarhi hinkwayo yi amukeriwile hi Vayuda yi ri leyi tshembekaka. Mintshaho leyi humaka eka yona eMatsalweni ya Vukriste ya Xigriki, laha yo hlayanyana ya wona ya kombaka ku hetiseka ka vuprofeta bya yona, yi komba leswaku Malakia yi huhuteriwile naswona i xiyenge xa nxaxamelo wa tibuku ta Matsalwa ya Xiheveru leti ti amukeriweke hi bandlha ra Vukriste.—Mal. 1:2, 3—Varhoma 9:13; Mal. 3:1—Mat. 11:10 na Luka 1:76 na 7:27; Mal. 4:5, 6—Mat. 11:14 na 17:10-13; Marka 9:11-13 na Luka 1:17.
5. I xiyimo xihi lexi tsaneke xa moya lexi vangeleke vuprofeta bya Malakiya?
5 Vuprofeta bya Malakiya byi komba leswaku ku chivirika ka vukhongeri ni ku chivirika loku tlhontlhiweke hi muprofeta Hagayi na muprofeta Zakariya enkarhini wa ku akiwa nakambe ka tempele a ku herile. Vaprista va ve lava nga ni vusopfa, lava tinyungubyisaka ni lava tivonaka vululami. Mintirho ya tempele yi hundzuke xihlekiso. Vukhume ni tinyiko swi herile hi ku vona onge Xikwembu a xi nga n’wi tsakeli Israyele. Mintshembo leyi vekiweke eka Zerubabele a yi nga hetisekanga, naswona ku hambana ni ku langutela kun’wana, Mesiya a a nga si fika. Xiyimo xa Vayuda xa moya a xi ehle ngopfu. A xi ri xihi xisekelo xa xikhutazo ni ntshembo xana? Vanhu a va ta kombisiwa njhani xiyimo xa vona xa ntiyiso ivi va xalamukiseriwa ku tlhelela eku lulameni ke? Vuprofeta bya Malakia byi nyikele nhlamulo.
6. Endlelo ra Malakiya ra vutsari hi rihi?
6 Endlelo ra Malakiya ra vutsari ri kongomile naswona ri na matimba. Xo sungula u boxa xikombelo ivi endzhaku a hlamula swisolo swa lava a vulavulaka na vona. Eku heteleleni, u tlhela a tiyisa xikombelo xa yena xo sungula. Leswi swi engetela matimba ni ku tiya eka njhekanjhekisano wa yena. Ematshan’weni yo hlambanya ku ya fika emimpin’weni ya ntamu lowukulu, u tirhisa endlelo ra xihatla ra njhekanjhekisano wa matimba.
LESWI NGA ENDZENI KA MALAKIA
7. I rirhandzu ni rivengo rihi leswi Yehova a swi phofulaka?
7 Nawu wa Yehova eka vaprista (1:1–2:17). Yehova xo sungula u phofula rirhandzu ra yena eka vanhu vakwe. U rhandze Yakobo ivi a venga Esawu. Edomu a ri ringete ku aka tindhawu ta rona leti lovisiweke; Yehova u ta ti mbundzumuxa naswona ti ta vuriwa “tiko ra ku biha,” vanhu lava avanyisiweke hi Yehova, hikuva Yehova u “ta va nkulu ehenhla ka tiko ra Israyele.”—1:4, 5.
8. Xana vaprista va thyakise tafula ra Yehova hi ndlela yini, naswona hikwalaho ka yini ndzhukano wu ta ehlela ehenhla ka vona?
8 Sweswi Yehova u vulavula hi ku kongoma ni ‘vaprista lava sandzaka vito ra yena.’ Loko va ringeta ku tiyimelela, Yehova u kombisa magandzelo ya vona ya leswo fe mahlo, swilema ni leswi vabyaka, kutani a vutisa a ku, Xana hambi ku ri gavhunara u ta amukela minyikelo yo tano? Yehova hi byakwe a nga yi tsakeli. Vito ra yena ri fanele ku kurisiwa exikarhi matiko, kambe vanhu lava va n’wi sola va ku: “Tafula ra Yehova ri ni thyaka.” Ndzhukano wu ta ehlela ehenhla ka vona hikwalaho ka leswi va bakanyeleke ku hlambanya ka vona etlhelo hi vukanganyisi hi ku nyikela magandzelo lama nga pfuniki nchumu. “Hikuva ndzi Hosi leyikulu, ku vula Yehova wa mavandla, kutani vito ra mina ri [ta] chaviwa exikarhi ka matiko.”—1:6, 12, 14.
9. Xana vaprista va tsandzeke kwihi, naswona va ku thyakise njhani ku kwetsima ka Yehova?
9 Yehova se u nyika vaprista nawu, a vula leswaku loko va nga nghenisi ndzayo leyi etimbilwini, u ta rhumela ndzhukano ehenhla ka vona ni le henhla ka mikateko ya vona. U ta hangalasa thyaka ra minkhuvo ya vona ehenhla ka swikandza swa vona hikwalaho ka ku tsandzeka ka vona ku hlayisa ntwanano wa Levhi. “Hikuva milomu ya muprista yi fanekela eku hlayisa ku tiva, nawu wu ta laviwa enon’wini wa yena, hikuva i ntsumi ya Yehova wa mavandla.” (2:7) Malakiya u boxa xidyoho lexikulu xa Israyele na Yuda. Va tirhisane hi vukanganyisi naswona va sandze ku kwetsima ka Yehova, Tatana ni Muvumbi wa vona, hi ku teka wanhwana wa xikwembu ximbe tanihi mutekiwa. Va hundzelete hi ku karharisa Yehova. Va tlhele va vutisa va ku, “Xi kwihi Xikwembu xa [vululami]?”—2:17.
10. Hosi yi ta etempeleni ya yona hikwalaho ka ntirho wihi wo avanyisa?
10 Hosi ya ntiyiso ni murhumiwa (3:1-18). Vuprofeta sweswi byi fikelela nhlohlorhi hi marito ya “Yehova wa mavandla”: “Vonani, ndzi ta rhuma ntsumi ya mina, yi ta lunghisa ndlela emahlweni ka mina; kutani xikan’we, Hosi leyi mi yi lavaka yi ta nghena etempeleni ya yona, yi nga ntsumi ya ntwanano lowu mi wu navelaka. Vonani, wa ta.” (3:1) Tanihi mubasisi, u ta basisa vana va xinuna va Levhi naswona u ta va vumbhoni bya xihatla byo lwisana ni vahomboloki lava va nga N’wi chavangiki. Yehova a nga hundzuki, naswona, hikwalaho ka leswi va nga vana va Yakobo, hi tintswalo u ta tlhelela eka vona loko va tlhelela eka yena.
11. Sweswi va fanele ku xi ringisa ku yini Xikwembu naswona i mikateko yihi leyi nga ta landzela?
11 A va ri karhi va dyelela Xikwembu, kambe sweswi a va xi ringe hi ku tisa vukhume bya vona endlwini ya vuhlayiselo leswaku ku ta va ni swakudya endlwini ya xona, va tiyiseka leswaku u ta chulula ndzalo ya nkateko wa yena ku suka etinyangweni to tala ta matilo. Va ta va tiko ra ku tsaka leri vuriwaka leri tsakeke hi matiko hinkwawo. Lava va chavaka Yehova a va ri karhi va vulavula kun’we, naswona Yehova a a ri karhi a rhiya ndleve ni ku yingisela. “Buku ya xitsundzuxo yi tsariwa emahlweni ka yena, yi tsaleriwa lava chavaka Yehova ni lava tsundzukaka vito ra yena.” (3:16) Hakunene va ta va va Yehova esikwini ra ku humesa ka yena nhundzu leyi hlawulekeke.
12. I yini lexi tshembisiweke malunghana ni siku ra Yehova leri chavisaka?
12 Siku lerikulu ni leri chavisaka ra Yehova (4:1-6). Leri i siku leri taka leri nga ta lovisa lavo biha, ri nga siyi rimitsu kumbe rhavi. Kambe dyambu ra ku lulama ri ta vangama eka lava chavaka vito ra Yehova, naswona va ta hanyisiwa. Yehova u va byela ku tsundzuka Nawu wa Muxe. Loko siku ra yena lerikulu ni leri chavisaka ri nga si fika, Yehova u tshembisa ku rhumela Eliya muprofeta. “U ta tlherisela timbilu ta vatatana eka vana va vona, ni timbilu ta vana eka vatata wa vona, leswaku ndzi nga tshuki ndzi ta, kutani ndzi ba tiko hi ku ri lovisa.”—4:6.
MHAKA LEYI YI PFUNAKA HA YONA
13. Malakia yi ri yini malunghana ni (a) musa ni rirhandzu swa Yehova? (b) vutihlamuleri bya vadyondzisi va Rito ra Xikwembu? (c) lava va tlulaka milawu ni misinya ya milawu ya Xikwembu?
13 Buku ya Malakia ya pfuna eku twisiseni ka misinya ya milawu leyi nga hundzukiki ni rirhandzu ra musa ra Yehova Xikwembu. Eku sunguleni, yi kandziyisa rirhandzu lerikulu ra Yehova eka vanhu va yena ku nga “Yakobo.” U byele vana va Yakobo va xinuna a ku: “Mina Yehova a ndzi hundzukanga.” Ku nga khathariseki vuhomboloki bya vona lebyikulu, a a tiyimisele ku tlhelela eka vanhu va yena loko va tlhelela eka yena. I Xikwembu xa tintswalo hakunene! (Mal. 1:2; 3:6, 7; Varhoma 11:28; Eks. 34:6, 7) Hi ku tirhisa Malakiya, Yehova u kandziyise leswaku milomu ya vaprista yi “fanekela eku hlayisa ku tiva.” Hinkwavo lava byarhisiweke ku dyondzisa Rito ra Xikwembu va fanele ku khathalela yinhla leyi, va tiyiseka leswaku i vutivi lebyinene lebyi va byi hundzisaka. (Mal. 2:7; Vafil. 1:9-11; ringanisa Yakobo 3:1.) Yehova a nga va tsetseleri vakanganyisi, lava va ringetaka ku endla leswaku “la endlaka swo biha, u lulamile emahlweni ka Yehova.” Munhu a nga fanelanga ku ehleketa leswaku a nga xisa Yehova hi ku endla vukanganyisi ntsena byo nyikela eka Hosi leyi yikulu. (Mal. 2:17; 1:14; Vakol. 3:23, 24) Yehova u ta va mbhoni leyi hatlisaka yo lwisana ni hinkwavo lava tlulaka milawu ya yena leyo lulama ni misinya ya milawu; ku hava loyi a nga ha langutelaka ku endla hi vuhomboloki ivi a pona. Yehova u ta va avanyisa. (Mal. 3:5; Vahev. 10:30, 31) Lavo lulama va nga ha va ni xitiyisekiso lexi taleke xa leswaku Yehova u tsundzuka mintirho ya vona leyinene ivi a va hakela. Va fanele ku yingisa Nawu wa Muxe, hi laha Yesu a endleke ha kona, hikuva wu na swilo swo tala leswi hetisekaka eka yena.—Mal. 3:16; 4:4; Luka 24:44, 45.
14. (a) Ngopfu-ngopfu, Malakiya u kombetela emahlweni eka yini? (b) Malakia 3:1 yi hetisekise ku yini eka lembe xidzana ro sungula C.E.?
14 Tanihi buku yo hetelela ya Matsalwa lama huhuteriweke ya Xiheveru, Malakia yi kombetela emahlweni eka swiendlakalo leswi rhendzelaka ku ta ka Mesiya, loyi ku humelela ka yena malembe xidzana lama tlulaka mune endzhaku ku nyikeke xivangelo xa ku tsariwa ka Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki. Hi laha swi rhekhodiweke ha kona eka Malakia 3:1, Yehova wa mavandla u te: “Vonani, ndzi ta rhuma ntsumi ya mina, yi ta lunghisa ndlela emahlweni ka mina.” Loko a vulavula ehansi ka ku huhuteriwa, Zakariya loyi a dyuhaleke u kombe leswaku leswi swi ve ni ku hetiseka eka n’wana wa yena, ku nga Yohane Mukhuvuri. (Luka 1:76) Yesu Kriste u swi tiyisile leswi, hi nkarhi lowu fanaka a ku: “A ku humelelanga loyi a tlulaka Yohane Mukhuvuri; kasi la nga lontsongo eka hinkwavo eMfun’weni wa matilo i nkulukumba eka yena.” Yohane u rhumeriwile, hi laha Malakiya a vhumbeke ha kona, ku ‘lunghisa ndlela,’ lerova a nga vi kona exikarhi ka lava Yesu endzhakunyana a endleke ntwanano wa Mfumo na vona.—Mat. 11:7-12; Luka 7:27, 28; 22:28-30.
15. “Eliya” wa vuprofeta bya Malakiya i mani?
15 Kutani ke, eka Malakia 4:5, 6, Yehova u tshembisile a ku: “Vonani, ndzi ta mi rhumela muprofeta Eliya.” “Eliya” loyi i mani ke? Yesu ni ntsumi leyi humeleleke eka Zakariya va tirhisa marito lawa eka Yohane Mukhuvuri, va komba leswaku a a ri yena loyi a a ta “tlhela a lulamisa hinkwaswo” ni ku “lunghiselela [Yehova] tiko” leswaku ri amukela Mesiya. Hambi swi ri tano, Malakiya nakambe u vula leswaku “Eliya” i murhangeri wa ‘siku lerikulu ni leri chavisaka ra Yehova,’ xisweswo a kombisa ku hetiseka ka nkarhi lowu taka hi siku ra ku avanyisa.—Mat. 17:11; Luka 1:17; Mat. 11:14; Marka 9:12.
16. I siku rihi leri katekisiweke leri Malakiya a kombetelaka emahlweni eka rona, naswona i xikhutazo xihi lexi kufumelaka lexi a xi nyikelaka?
16 Loko a languta emahlweni eka siku rero, Yehova wa mavandla u ri: “Hikuva ku suka eku humeni ka dyambu, eku ya fika eku peleni ka rona, vito ra mina hi lerikulu exikarhi ka matiko, . . . hikuva ndzi Hosi leyikulu, . . . kutani vito ra mina ri [ta] chaviwa exikarhi ka matiko.” Ra chavisa hakunene! Hikuva ‘dyambu ri ta hisa ku fana ni xivavula naswona vatikukumuxi hinkwavo ni lava va endlaka leswo biha va fanele ku fana ni byanyi.’ Kambe ke, ku tsaka lava va chavaka vito ra Yehova, hikuva eka vona “dyambu ra ku lulama ri ta huma ri ri ni ku hanyisa etimpapeni ta rona.” Leswi swi kombetela enkarhini wa ku tsaka loko vanhu lava yingisaka va ndyangu wa vanhu va ta va va hanyisiwe hi ku helela—emoyeni, eminsusumetweni, emianakanyweni ni le nyameni. (Nhlav. 21:3, 4) Loko a kombetela emahlweni esikwini rero ri vangamaka ni leri katekisiweke, Malakiya u hi khutaza ku va lava tisaka nyiko ya hina endlwini ya Yehova hi timbilu hinkwato a ku: “Mi ndzi ringa ha kona, ku vula Yehova wa mavandla, kutani mi ta vona xana ndzi nga ka ndzi nga mi pfuleri mafasitere ya tilo, ndzi va ndzi mi chululela eku kateka hi mpimo lowu tlurisaka!”—Mal. 1:11, 14; 4:1, 2; 3:10.
17. Switsundzuxo swa Malakiya swi kandziyisiwa hi xirhambo xihi xa ntshembo?
17 Loko yi hambeta yi tsundzuxa hi ku ‘lovisiwa ka misava,’ buku leyi yo hetelela ya Vaprofeta yi rhamba ntshembo ni ku tsaka ku pfumelelana ni marito ya Yehova eka vanhu va yena lama nge: “Kutani matiko hinkwawo ma ta ku: Mi va m[i]kateko; hikuva mi ta va tiko leri tsakisaka.”—4:6; 3:12.