Xana A Wu Swi Tiva?

Xana muti wa Yerusalema wu tshame wu rhendzeriwa hi rihlampfu ra timhandzi to tontswa hilaha Yesu a profeteke hakona?

Eka vuprofeta bya Yesu malunghana ni ku lovisiwa ka muti wa Yerusalema, u te: “U ta fikeriwa hi masiku lawa valala va wena va nga ta aka rihlampfu ra timhandzi to tontswa ri ku rhendzela naswona va ta ku rhendzela, va ku kayakayisa hi tlhelo rin’wana ni rin’wana.” (Luka 19:43) Marito lawa ya Yesu ma hetiseke hi lembe ra 70 C.E. loko vuthu ra Varhoma leri a ri rhangeriwe hi Titus ri aka rihlampfu ri rhendzela muti wolowo. Titus a a ri ni swikongomelo swinharhu—ku sivela Vayuda leswaku va nga baleki, ku va khutaza leswaku va tinyikela ni ku endla leswaku vaaki va muti wolowo va sika kutani va tinyikela.

Hi ku ya hi Flavius Josephus, n’wamatimu wa hi lembe-xidzana ro sungula, endzhaku ka loko ku endliwe xiboho xa leswaku ku akiwa rihlampfu, mintlawa leyikulu ni leyitsongo ya vuthu ra Varhoma yi phikizanile ku vona leswaku hi wihi ntlawa lowu a wu ta hatla wu heta ku aka rihlampfu endhawini leyi a yi nyikiwe yona. Ematlhelo hinkwawo ya muti lowu, vuthu ra Varhoma ri tsemelele mirhi endhawini leyi nga endlaka tikhilomitara ta 16 ekulenyana ni muti naswona ri ake rihlampfu leri nga endlaka tikhilomitara ta nkombo hi masiku manharhu ntsena. Josephus u vule leswaku hikwalaho ka sweswo “Vayuda a va nga ha ta swi kota nikatsongo ku baleka.” Hikwalaho ka leswi muti a wu rhendzeriwe hi rihlampfu, ku ve ni ndlala naswona mintlawa yo hambana-hambana ya vanhu lava khomeke matlhari a yi lwa ni ku dlayana endzeni ka wona, lerova muti wolowo wu wela emavokweni ya Varhoma endzhaku ka tin’hweti ta kwalomu ka ntlhanu.

Xana hakunene Hosi Hezekiya u ake mugerho lowu a wu yisa mati eYerusalema?

Hezekiya u ve hosi ya Yuda eku heleni ka lembe-xidzana ra vunhungu B.C.E., hi nkarhi lowu vuthu ra matimba ra Asiriya a ri lava ku hlasela muti wa Yerusalema. Bibele yi hi byela leswaku u endle hinkwaswo leswi a nga swi kotaka leswaku a sirhelela muti wa Yerusalema ni ku endla leswaku vaaki va wona va kota ku kuma mati hi nkarhi wa nyimpi. Swin’wana swa swilo leswi a swi akeke a ku ri mugerho lowu leheke timitara ta 533 leswaku wu tisa mati lama pfelelaka ehansi ka misava emutini wolowo.—2 Tihosi 20:20; 2 Tikronika 32:1-7, 30.

Mugerho lowu wu tshuburiwe hi lembe-xidzana ra vu-19. Wu sungule ku vitaniwa Mugerho wa Hezekiya kumbe Mugerho wa Silowama. Endzeni ka mugerho lowu ku kumiwe marito lama kovotliweke eribyeni lama hlamuselaka hi ta ku ceriwa ko hetelela ka mugerho wolowo. Xivumbeko ni matshamelo ya marito wolawo swi endle leswaku vakambisisi vo tala va Bibele va vula leswaku marito wolawo ma tsariwe enkarhini wa Hezekiya. Hambiswiritano, eka malembe ya khume lama hundzeke, vanhu van’wana va vule leswaku mugerho wolowo wu akiwe emalembeni ya 500 ya le mahlweni ka nkarhi wa Hezekiya. Hi 2003, ntlawa wa vativi va sayense va le Israyele wu tsale leswi wu swi kumeke eka ndzavisiso wa wona hi xikongomelo xo lava ku kuma nkarhi lowu pakanisaka lowu mugerho wolowo wu akiweke ha wona. Xana wu fikelele xiboho xihi?

Dok. Amos Frumkin wa le Yunivhesiti ya Hebrew ya le Yerusalema u te: “Ku kambela loku hi ku endleke eka swilo leswi bolaka leswi nga eka daka leri tirhisiweke loko ku akiwa Mugerho wa Silowama leswaku hi tiva leswaku swi teke nkarhi wo tanihi kwihi leswaku swi bola ni ku kambela tinsika ta maribye leti kumiweke ti lenga ehenhla ka lwangu ra muhocho, swi kombisa leswaku mugerho lowu wu akiwe enkarhini wa Hezekiya.” Xihloko xin’wana eka magazini wa sayense lowu vuriwaka Nature xi te: “Mixaka yinharhu ya vumbhoni—ku kambela malembe ya maribye, ku kambisisa matsalwa ya khale ni swiviko swa matimu—hinkwaswo swi pfumelelana hileswaku mugerho wolowo wu akiwe kwalomu ka 700 BC, xisweswo Mugerho wa Silowama hi wona ntsena muako wa le Bibeleni wa le minkarhini leyi nsimbi yi sunguleke ku tirhisiwa ha yona, lowu ku kumiweke vumbhoni lebyi heleleke bya nkarhi lowu wu akiweke ha wona.”