Buku Ya Bibele Ya Vu-44—Mintirho

Mutsari: Luka

Ndhawu Ya Vutsari: Rhoma

Ku Hetiwa Ka Vutsari: c. 61 C.E.

Nkarhi Lowu Hlanganisiweke: 33–c. 61 C.E.

 1, 2. (a) Hi swihi swiendlakalo ni mintirho ya matimu leswi swi hlamuseriwaka eka Mintirho? (b) I mpimo wihi wa nkarhi lowu hlanganisiwaka ebukwini leyi?

EKA buku ya vu-42 ya Matsalwa lama huhuteriweke, Luka u nyikela mhaka leyi hlanganisaka vutomi, ku gingirika ni vutirheli bya Yesu ni valandzeri vakwe ku ta fika enkarhini wa ku tlhandluka ka Yesu. Rhekhodo ya matimu ya buku ya vu-44 ya Matsalwa, Mintirho ya Vaapostola, yi yisa matimu ya Vukriste byo sungula emahlweni hi ku hlamusela ku simekiwa ka bandlha hikwalaho ka ku tirha ka moya lowo kwetsima. Nakambe yi hlamusela ku ndlandlamuka ka vumbhoni, lebyi sungulaka exikarhi ka Vayuda ivi endzhaku byi ya eka vanhu va matiko hinkwawo. Xiyenge lexikulu xa mhaka leyi eka tindzima to sungula ta 12 xi hlanganisa mintirho ya Petro, naswona tindzima leti saleke ta 16 ti hlanganisa mintirho ya Pawulo. Luka a a ri ni vuxaka lebyikulu na Pawulo, a famba na yena eka vunyingi bya maendzo yakwe.

² Buku leyi yi kongomisiwe eka Teyofilo. Tanihi leswi ku vulavuriwaka ha yena a ri “la chavisekaka,” swi nga endleka leswaku a a ri eka xiyimo xo karhi xa mfumo, kumbexana xi nga ha va xikombiso xa ku xixima ntsena. (Luka 1:3) Mhaka leyi yi nyikela rhekhodo leyi pakanisaka ya matimu ya ku simekiwa ni ku kula ka bandlha ra Vukriste. Yi sungula hi ku humelela ka Yesu eka vadyondzisiwa va yena endzhaku ka ku pfuxiwa kakwe ivi endzhaku yi rhekhoda swiendlakalo swa nkoka swa nkarhi lowu sukelaka eka 33 ku ya kwalomu ka 61 C.E., yi hlanganisa kwalomu ka 28 wa malembe loko ma helerile.

 3. I mani loyi a tsaleke buku ya Mintirho, naswona vutsari byi hetiwe rini?

³ Ku sukela eminkarhini ya khale mutsari wa Evhangeli ya Luka u nyikiwe ku tsala Mintirho. Tibuku leti hatimbirhi ti kongomisiwe eka Teyofilo. Hi ku phindha swiendlakalo swo hetelela swa Evhangeli yakwe etindzimaneni to sungula ta Mintirho, Luka u hlanganisa timhaka timbirhi kun’we tanihi buku ya mutsari un’we. Swa tikomba leswaku Luka u hete Mintirho kwalomu ka 61 C.E., kumbexana eku heleni ka ku tshama malembe mambirhi eRhoma loko a ri kun’we na muapostola Pawulo. Tanihi leswi yi rhekhodaka swiendlakalo leswi yaka elembeni rero, yi fanele yi nga hetiwanga emahlweninyana, naswona ku tshika ka yona xikombelo xa Pawulo eka Khezari xi nga hlamuriwanga ku komba leswaku yi hetiwe elembeni rero.

 4. I yini lexi kombisaka leswaku Mintirho i ya nxaxamelo wa tibuku naswona ya tshembeka?

⁴ Ku sukela eminkarhini ya khale swinene, Mintirho yi amukeriwe hi vadyondzi va Bibele tanihi ya nxaxamelo wa tibuku. Swiyenge swa buku leyi swi nga kumeka exikarhi ka matsalwa man’wana ya khale swinene ya papirasi ya Matsalwa ya Xigriki, ngopfu-ngopfu Michigan No. 1571 (P³⁸) ya lembe xidzana ra vunharhu kumbe ra vumune C.E. na Chester Beatty No. 1 (P⁴⁵) ya lembe xidzana ra vunharhu. Hinkwato leti ti komba leswaku Mintirho a yi rhendzeleka ni tibuku tin’wana ta Matsalwa lama huhuteriweke kutani a yi ri xiyenge xa nxaxamelo wa tibuku eku sunguleni. Vutsari bya Luka ebukwini ya Mintirho byi komba ku pakanisa loku fanaka loku hlamarisaka loku hi laha ana se hi ku xiyeke ha kona ku funghaka Evhangeli yakwe. Nkulukumba William M. Ramsay u xaxameta mutsari wa Mintirho “exikarhi ka van’wamatimu va xivandla xo rhanga,” naswona u hlamusela leswi leswi swi vulaka swona hi ku: “Mfanelo yo sungula ni ya nkoka ya n’wamatimu lonkulu i ntiyiso. Leswi a swi vulaka swi fanele swi tshembeka.”a

 5. Kombisa ku vika loku pakanisaka ka Luka.

⁵ Loko hi kombisa ku vika loku pakanisaka loku funghaka matsalwa ya Luka swinene, hi tshaha Edwin Smith, ndhuna ya ntlawa wa swikepe swa nyimpi swa Manghezi eMediteraniya enkarhini wa Nyimpi yo Sungula ya Misava, a tsala eka magazini lowu nge The Rudder, March 1947: “Swikepe swa khale a swi nga kongomisiwi ku fana ni leswi swa minkarhi ya manguva lawa hi xikongomisi xin’we lexi khomanisiweke ni phuphu ya le ndzhaku, kambe hi switlutisi swimbirhi leswikulu kumbe swilawuri, xin’we eka tlhelo rin’wana ni rin’wana ra le ndzhaku ka xikepe; hi laha swi boxiwaka ha kona hi nhlayo ya vunyingi hi St. Luka. (Mintirho 27:40) . . . Enkambisisweni wa hina hi swi vonile leswaku nhlamuselo yin’wana ni yin’wana malunghana ni mafambelo ya xikepe lexi ku sukela enkarhini lowu xi sukeke ha wona eFair Havens ku kondza loko xi fika eMelita, hi laha swi andlariweke ha kona hi St. Luka swi tiyisiwile hi vumbhoni bya le handle ni lebyi ntshunxekeke bya muxaka lowu pakanisaka swinene ni lowu anerisaka; ni leswaku tinhlamuselo ta yena malunghana ni nkarhi lowu xikepe xi tshameke elwandle ti yelana ni mpfhuka lowu hlanganisiweke; ni leswaku eku heteleleni nhlamuselo yakwe ya xivandla lexi ku fikiweke eka xona yi twanana ni xivandla hi xoxe. Leswi hinkwaswo swi kombaka leswaku Luka khale-kahle u endle pfhumba hi laha ri hlamuseriweke ha kona, naswona ku tlula kwalaho, u tikombise a ri wanuna loyi vuxiyisisi ni tinhlamuselo takwe swi nga tekiwaka swi ri leswi tshembekaka ni swa ntiyiso hi mpimo lowu tlakukeke ngopfu.”b

 6. I swikombiso swihi leswi kombisaka ndlela leyi mintshubulo ya vuyimburi yi tiyisaka ku pakanisa ka Mintirho ha yona?

⁶ Mintshubulo ya vuyimburi na yona yi tiyisa ku pakanisa ka mhaka ya Luka. Hi xikombiso, ku cela aEfesa ku pfukule tempele ya Artemi kun’we ni yindlu ya mintlangu ya khale laha Vaefesa va pfukeleke muapostola Pawulo kona. (Mintirho 19:27-41) Matsalwa lama tiyisaka ntiyiso wa ku tirhisa ka Luka ka xithopo lexi nge “tindhuna ta muti” ku ri lexi tirhaka eka vatirhela-mfumo va Tesalonika ma tshuburiwile. (17:6, 8) Matsalwa mambirhi ya le Melita ma komba leswaku Luka nakambe a a tiyisile loko a vulavula hi Publiyo tanihi “ndhuna” ya Melita.—28:7.c

 7. Tinkulumo leti rhekhodiweke ti kombisa rhekhodo ya Mintirho yi ri leyi yi nga ni tinhla hi ndlela yihi?

⁷ Nakambe, ku vulavula ko hambana-hambana loku endliweke hi Petro, Stefano, Korneliyo, Tertulo, Pawulo ni van’wana, hi laha ku rhekhodiweke ha kona hi Luka, hinkwako ku hambanile hi endlelo ni xivumbeko. Hambi ti ri tinkulumo ta Pawulo, leti nyikeriweke emahlweni ka mintshungu yo hambana-hambana, ti hundzukile hi endlelo ku fanela xiendlakalo. Leswi swi kombisa leswaku Luka u rhekhode leswi yena hi byakwe a swi tweke kumbe leswi timbhoni tin’wana to vona hi mahlo ti swi vikeke eka yena. Luka a a nga ri mutsari wa mintsheketo.

 8. Matsalwa ma hi byela yini hi Luka ni ku hlangana kakwe na Pawulo?

⁸ I swintsongo leswi tiviwaka hi vutomi bya xiviri bya Luka. Luka hi byakwe a a nga ri muapostola kambe a a hlanganyela ni lava a va ri vona. (Luka 1:1-4) Eka makhamba manharhu muapostola Pawulo u boxa Luka hi vito. (Vakol. 4:10, 14; 2 Tim. 4:11; Fil. 24) Hi malembe yo hlaya a a ri nakulobye lonkulu wa Pawulo, loyi a n’wi vitaneke “n’anga leyi rhandzekaka.” Ku na ku ya endzhaku ni le mahlweni emhakeni leyi exikarhi ka “va” na “hi,” leswi kombaka leswaku Luka a a ri na Pawulo eTrowasi enkarhini wa pfhumba ra vumbirhi ra vurhumiwa ra Pawulo, leswaku a nga ha va a sale eFilipi ku kondza Pawulo a vuya malembe ma nga ri mangani endzhakunyana, ni leswaku endzhaku u tlhele a tihlanganisa na Pawulo ivi a famba na yena epfhumbeni rakwe ro ya eRhoma eku tengisiweni.—Mintirho 16:8, 10; 17:1; 20:4-6; 28:16.

LESWI NGA ENDZENI KA MINTIRHO

 9. Hi swihi swilo leswi vadyondzisiwa va byeriweke swona enkarhini wa ku tlhandluka ka Yesu?

⁹ Swiendlakalo ku fikela hi Pentekosta (1:1-26). Loko Luka a sungula mhaka leyi ya vumbirhi, Yesu la pfuxiweke u byela vadyondzisiwa vakwe lava chivirikaka leswaku va ta khuvuriwa hi moya lowo kwetsima. Xana Mfumo wu ta pfuxetiwa enkarhini lowu? Doo. Kambe va ta amukela matimba ivi va va timbhoni “ku ya fika emakun’wini ya misava.” Loko Yesu a tlakuseriwa ehenhla va nga ha n’wi voni, vavanuna vambirhi lava ambaleke swo basa va va byela: “Yesu loyi a susiweke exikarhi ka n’wina ni ku tlakuleriwa etilweni, u ta tlhela a vuya hi mukhuva lowu mi n’wi voneke a ya etilweni ha wona.”—1:8, 11.

10. (a) I swilo swihi leswi tsundzukekaka leswi swi humelelaka esikwini ra Pentekosta? (b) I nhlamuselo yihi leyi Petro a yi nyikaka, naswona i yini lexi vangiwaka hi yona?

¹⁰ Siku leri tsundzukekaka ra Pentekosta (2:1-42). Vadyondzisiwa hinkwavo va hlengeletanile eYerusalema. Hi xitshuketa huwa leyi fanaka ni xidzedze yi tata yindlu. Tindzimi leti fanaka ni ta ndzilo ti tshama eka lava va nga kona. Va tatiwa hi moya lowo kwetsima ivi va sungula ku vulavula tindzimi to hambana-hambana ehenhleni ka “mintirho leyikulu ya Xikwembu.” (2:11) Vahlaleri va hlamala. Kutani Petro a yima ivi a vulavula. U hlamusela leswaku ku chululeriwa loku ka moya i ku hetiseka ka vuprofeta bya Yoel (2:28-32) ni leswaku Yesu Kriste, loyi sweswi a pfuxiweke ni ku tlakuseriwa evokweni ra xinene ra Xikwembu, ‘u chululele leswi va swi vonaka ni ku swi twa.’ Hi ku tlhaviwa timbilu, kwalomu ka 3 000 va amukela rito ivi va khuvuriwa.—2:33.

11. Yehova u katekisa ntirho wa ku chumayela hi ndlela yihi?

¹¹ Vumbhoni bya andza (2:43–5:42). Siku na siku, Yehova u hambeta a engetela eka vona lava va ponisiwaka. Ehandle ka tempele Petro na Yohane va hlangana ni wanuna la lamaleke loyi a nga si tshamaka a famba evuton’wini bya yena. “Hi vito ra Yesu Kriste wa Nazareta, ndzi ri: Famba!” ku lerisa Petro. Hi ku anghwetla wanuna u sungula ku “famba-famba, a tlula-tlula, a dzunisa Xikwembu.” Kutani Petro a khutaza vanhu leswaku va tisola va hundzuka, “leswaku minkarhi yo phyuphya leyi humaka [eka Yehova] yi sungula.” Hi ku hlundzukisiwa hi leswi Petro na Yohane va dyondzisaka hi ta ku pfuxiwa ka Yesu, varhangeri va vukhongeri va va khoma, kambe swivandla swa vapfumeri swi andza hi kwalomu ka vavanuna va 5 000.—3:6, 8, 19, 20.

12. (a) I nhlamulo yihi leyi vadyondzisiwa va yi nyikaka loko va lerisiwa ku tshika ku chumayela? (b) Ananiya na Safira va xupuleriwa yini?

¹² Siku leri tlhandlamaka, Petro na Yohane va yisiwa emahlweni ka vafumi va Vayuda ku ya konanisiwa. Petro u tiyisa erivaleni leswaku ku hlayiseka ku ta ha Yesu Kriste ntsena, futhi loko va lerisiwe ku tshika ntirho wa vona wo chumayela, Petro na Yohane havambirhi va hlamula va ku: “A ku avanyise n’wina: Xana swi lulamile emahlweni ka Xikwembu ku yingisa n’wina ku tlula xona xana? Loko hi ri hina, hi nga ka hi nga koti ku tshika ku vula leswi hi swi voneke ni leswi hi swi tweke.” (4:19, 20) Va ntshunxiwa, naswona vadyondzisiwa hinkwavo va hambeta va vula rito ra Xikwembu hi xivindzi. Hikwalaho ka swiyimo, va humesa rifuwo ra vona ra nyama ivi va ri ava hi ku ya hi xilaveko. Hambi swi ri tano, Ananiya un’wana ni nsati wakwe, Safira, va xavisa nhundzu ivi exihundleni va hlayisa xiyenge xa nxavo loko va ri karhi va nyika xivumbeko xo tisa ntsengo hinkwawo. Petro wa va paluxa, ivi va fa hikwalaho ka leswi va endleke vuxisi eka Xikwembu ni moya lowo kwetsima.

13. Vaapostola va hehliwa hi yini, va hlamurisa ku yini, naswona va hambeta va endla yini?

¹³ Nakambe varhangeri va vukhongeri lava kariheke va nghenisa vaapostola ekhotsweni, kambe eka khamba leri ntsumi ya Yehova ya va ntshunxa. Siku leri tlhandlamaka va tlhela va tisiwa emahlweni ka huvo ya Sanedri ivi va hehliwa hi ‘ku tata Yerusalema hi dyondzo ya vona.’ Va hlamula va ku: “Hi fanele ku yingisa Xikwembu ku tlula vanhu.” Hambi leswi va himeteriweke ni ku xungetiwa, va tama va ala ku tshika, naswona ‘siku rin’wana ni rin’wana etempeleni na hi yindlu na yindlu va hambeta handle ko tshika va dyondzisa ni ku twarisa mahungu lamanene ehenhleni ka Kriste Yesu.’—5:28, 29, 42.

14. Stefano u hlangavetana ni ku dlawela ripfumelo hi ndlela yihi?

¹⁴ Ku dlawela ripfumelo ka Stefano (6:1–8:1a). Stefano hi un’wana wa lava nkombo lava hlawuriweke hi moya lowo kwetsima ku ava swakudya ematafuleni. Nakambe u veka vumbhoni bya ntiyiso hi matimba, naswona u chivirika ngopfu eku seketeleni ka yena ka ripfumelo lerova vakaneti vakwe lava kariheke va n’wi tisa emahlweni ka huvo ya Sanedri hi xihehlo xa ndzhukano. Loko a tisirhelela, Stefano xo sungula u vulavula hi ku lehisela Israyele mbilu ka Yehova. Endzhaku, hi ku vulavula ka vurhena, u ba nhloko ya mhaka a ku: ‘Vavanuna va tihloko to oma, minkarhi hinkwayo mi ala moya lowo kwetsima, n’wina lava amukeleke Nawu hi laha wu hundziseriweke ha kona hi tintsumi kambe a mi wu hlayisanga.’ (7:51-53) Leswi swi tlule xikalo eka vona. Va tsutsumela eka yena, va n’wi humesela ehandle ka muti, ivi va n’wi khandla hi maribye a fa. Sawulo u langutisa hi ku swi amukela.

15. I yini lexi vaka kona hikwalaho ka nxaniso, naswona i mintokoto yihi yo chumayela leyi Filipi a vaka na yona?

¹⁵ Minxaniso, ku hundzuka ka Sawulo (8:1b–9:30). Nxaniso lowu sungulaka siku rero ku lwisana ni bandlha eYerusalema wu hangalasa hinkwavo etikweni hinkwaro handle ka vaapostola. Filipi u kongoma eSamariya, laha vo tala va amukelaka rito ra Xikwembu. Petro na Yohane va rhumeriwa kona va huma eYerusalema leswaku vapfumeri lava va ta amukela moya lowo kwetsima “hi ku tlhandlekiwa mavoko hi vaapostola.” (8:18) Kutani ntsumi yi kongomisa Filipi edzongeni wa gondzo ra Yerusalema-Gaza, laha a kumaka mutsheniwa wa le vukosini bya Etiyopiya a khandziye egolonyini ya yena naswona a hlaya buku ya Esaya. Filipi u n’wi hlamusela mongo wa vuprofeta ivi a n’wi khuvula.

16. Ku hundzuka ka Sawulo ku endlekisa ku yini?

¹⁶ Hi nkarhi lowu fanaka, Sawulo, “a [ha] hisekela ku chavisa ni ku dlaya vadyondzisiwa va Hosi,” u kongoma eku khomeni ka lava ‘va nga va Ndlela yoleyo’ eDamaska. Hi xitshuketa ku vonakala loku humaka etilweni ka n’wi rhendzela, ivi a wela ehansi a nga voni. Rito leri humaka etilweni ri ri eka yena: “Hi mina Yesu, loyi u n’wi xanisaka.” Endzhaku ka masiku manharhu eDamaska, mudyondzisiwa la vuriwaka Ananiya wa n’wi tirhela. Sawulo u tlhela a vona, a khuvuriwa, ivi a tatiwa hi moya lowo kwetsima, leswaku a va muchumayeri la chivirikaka ni la swi kotaka wa mahungu lamanene. (9:1, 2, 5) Eku hundzukeni loku ko hlamarisa ka swiendlakalo, muxanisi u va la xanisiwaka naswona u boheka ku baleka hikwalaho ka vutomi bya yena, xo sungula a suka eDamaska ivi endzhaku a suka eYerusalema.

17. Mahungu lamanene ma ya eka Vamatiko lava nga yimbisiwangiki hi ndlela yihi?

¹⁷ Mahungu lamanene ma ya eka Vamatiko lava nga yimbisiwangiki (9:31–12:25). Bandlha sweswi ri ‘nghena enkarhini wa ku rhula, ri akiwa; naswona loko ri ri karhi ri famba eku chaveni ka Yehova ni le ku chaveleleni ka moya lowo kwetsima, ri hambeta ri andza.’ (9:31) Le Yopa, Petro u pfuxa Tabita (Dorkasi) la rhandzekaka eku feni, naswona hi kona laha, laha a amukelaka xirhambo xo ya eKhezariya, laha ndhuna ya mavuthu leyi vuriwaka Korneliyo yi n’wi rindzeleke kona. U chumayela eka Korneliyo ni va yindlu yakwe ivi va pfumela, naswona moya lowo kwetsima wu chuluriwa ehenhla ka vona. Loko va pfumerile “leswaku Xikwembu a xi yi hi nghohe, kambe, ematikweni hinkwawo, loyi a xi chavaka a vuya a endla leswi lulameke, xa n’wi amukela,” Petro wa va khuvula—vahundzuki vo sungula lava nga yimbisiwangiki va Vamatiko. Petro endzhakunyana u hlamusela xiendlakalo lexi xintshwa eka vamakwavo eYerusalema, lexi ha xona va dzunisaka Xikwembu.—10:34, 35.

18. (a) I yini lexi humelelaka ku ya emahlweni le Antiyoka? (b) I nxaniso wihi lowu tlhekekaka, kambe xana wu fikelela xikongomelo xa wona ke?

¹⁸ Loko mahungu lamanene ma hambeta ma hangalaka hi ku hatlisa, Barnaba na Sawulo va dyondzisa ntshungu le Antiyoka, ‘naswona hi le Antiyoka laha vadyondzisiwa va vitaniwaka Vakriste ro sungula hi ku rhandza ka Xikwembu.’ (11:26) Nakambe nxaniso wa tlhekeka. Heroda Agripa I u endla leswaku Yakobo makwavo wa Yohane a dlayiwa hi tlhari. U tlhela a nghenisa Petro ekhotsweni, kambe nakambe ntsumi ya Yehova yi ntshunxa Petro. Vona khombo lerikulu eka Heroda lowo biha! Hikwalaho ka leswi a hlulekaka ku yisa ku dzuneka eka Xikwembu, u dyiwa hi swivungu ivi a fa. Hi tlhelo rin’wana, ‘rito ra Yehova ri ya emahlweni ri andza ni ku hangalaka.’—12:24.

19. Pfhumba ro sungula ra vurhumiwa bya Pawulo i rikulu ku fikela kwihi, naswona i yini lexi xi endliwaka?

¹⁹ Pfhumba ro sungula ra vurhumiwa ra Pawulo, a ri na Barnaba (13:1–14:28).d Barnaba na “Sawulo, a nga yena Pawulo,” va hlawuriwa ivi va rhumeriwa eAntiyoka hi moya lowo kwetsima. (13:9) Exihlaleni xa Kipra, vo tala va hundzuka vapfumeri, ku katsa na Segiyo Pawulo wa gavhunara. Eka tiko-nkulu ra Asia Minor, va vumba xifundza xa miti ya tsevu kumbe ku tlula, naswona kwihi na kwihi i mhaka leyi fanaka: Ku avana loku vonakaka ka humelela exikarhi ka lava va amukelaka mahungu lamanene hi ku tsaka ni vakaneti lava tinonon’hwisaka lava hlohlotelaka mintlawa leyi hoxetelaka maribye eka varhumiwa va Yehova. Endzhaku ka ku hlawula vakulukumba eka mabandlha lawa ma ha ku vumbiwaka, Pawulo na Barnaba va tlhelela eAntiyoka ya le Siriya.

20. Mphikamakaneta ya ku yimbisiwa yi lulamisiwa hi xiboho xihi?

²⁰ Ku lulamisa mphikamakaneta ya ku yimba (15:1-35). Hi ku nghena ka vunyingi bya lava va nga riki Vayuda, mphikamakaneta ya tlhekeka ehenhleni ka loko lava va fanele ku yimbisiwa. Pawulo na Barnaba va yisa mphikamakaneta leyi eka vaapostola ni vakulukumba eYerusalema, laha mudyondzisiwa Yakobo a ungamelaka ni ku lunghiselela ku rhumela xiboho lexi xo pfumelelana hi papila ra ximfumo: “Moya lowo kwetsima swin’we na hina hi vonile leswaku a hi nge mi rhwexi ndzhwalo wun’wana, loko wu nga ri wa timfanelo leti: Hi leswaku mi tshika tinyama leti tlhaveriweke swikwembu swa hava, mi nga dyi ngati ni leswi vanhu va swi dlayeke hi ku swi tlimba minkolo. Mi tshika ni vuoswi.” (15:28, 29) Xikhutazo xa papila leri xi vangela vamakwerhu eAntiyoka ku tsaka.

21. (a) I vamani lava fambaka na Pawulo epfhumbeni ra yena ra vumbirhi ra vurhumiwa? (b) I swiendlakalo swihi leswi funghaka pfhumba ro ya eMakedoniya?

²¹ Vutirheli bya ndlandlamuka epfhumbeni ra vumbirhi ra Pawulo (15:36–18:22).e “Loko ku hundzile masiku ma nga ri mangani” Barnaba na Marka va tluta va kongoma eKipra, loko Pawulo na Silasi va kongoma eSiriya ni le Asia Minor. (15:36) Jaha Timotiya u tihlanganisa na Pawulo eListra, naswona va teka pfhumba ro ya eTrowasi eribuweni ra lwandle ra Aegean. Laha exivonweni Pawulo u vona wanuna la n’wi kombelaka a ku: “Pelela eMakedoniya, u ta hi pfuna!” (16:9) Luka u tihlanganisa na Pawulo, naswona va teka byatso va kongoma eFilipi, muti-nkulu wa Makedoniya, laha Pawulo na Silasi va nghenisiwaka ekhotsweni. Leswi swi vanga ku hundzuka ka mulanguteri wa khotso a va mupfumeri ivi a khuvuriwa. Endzhaku ka ku ntshunxiwa ka vona, va kongoma eTesalonika, naswona kwalaho Vayuda lava nga ni vukwele va hlohlotela ntshungu ku lwisana na vona. Kutani nivusiku vamakwerhu va yisa Pawulo na Silasi eBeriya. Laha Vayuda va kombisa mafundza hi ku amukela rito “hi ku nkhensa lokukulu, va kambisisa Matsalwa masiku hinkwawo” va lavisisa xitiyisekiso xa swilo leswi va swi dyondzeke. (17:11) Loko a siya Silasi na Timotiya ni bandlha leri rintshwa, tanihi leswi a siyeke Luka eFilipi, Pawulo u ya edzongeni eAtena.

22. I yini lexi vangiwaka hi nkulumo ya vutshila ya Pawulo eAreyopago?

²² Emutini lowu wa swifaniso, Vaepikuro ni vativi va filosofi va va Switoyika va teka Pawulo tanihi “munhu [lowo] jakatseka” ni “[mutwarisi] wa ta swikwembu swin’wana,” naswona va n’wi yisa eAreyopago, kumbe Xitsunga xa Mars. Hi nkulumo ya vutshila Pawulo u endla njhekanjhekisano hi ku voyamela eku laveni ka Xikwembu xa ntiyiso, “Hosi ya matilo ni misava,” leyi tiyisaka ku avanyisa lokunene hi munhu loyi Yi n’wi pfuxeke eku feni. Ku boxiwa ka ku pfuxiwa eku feni ku avanyisa vayingiseri vakwe, kambe van’wana va va vapfumeri.—17:18, 24.

23. I yini leswi swi hetisisiwaka eKorinto?

²³ Ku ya emahlweni, eKorinto, Pawulo u tshama na Akwila na Prisila, a tihlanganisa na vona entirhweni wa ku endla matende. Ku kanetiwa ka ku chumayela ka yena ku n’wi susumetela ku huma esinagogeni ni ku khoma minhlangano yakwe ekusuhana, ekaya ra Titiyo Yusto. Krispo, mutirhela-mfumo la ungamelaka wa sinagoga, u va mupfumeri. Endzhaku ka ku tshama tin’hweti ta 18 eKorinto, Pawulo wa suka na Akwila na Prisila va ya aEfesa, laha a va siyaka kona ivi a ya emahlweni a kongoma eAntiyoka le Siriya, xisweswo a heta pfhumba rakwe ra vumbirhi ra vurhumiwa.

24, 25. (a) Enkarhini wa ku sungula ka Pawulo ka pfhumba ra yena ra vunharhu, i yini lexi xi endlekaka le Efesa? (b) I hasa-hasa yihi leyi funghaka makumu ya ku tshama ka Pawulo ka malembe manharhu?

²⁴ Pawulo u tlhela a endzela mabandlha, pfhumba ra vunharhu (18:23–21:26).f Muyuda la vuriwaka Apolosi u ta aEfesa a huma le Alexandria, Egipta, a vulavula hi xivindzi esinagogeni ehenhleni ka Yesu, kambe Akwila na Prisila va kuma swi laveka ku lulamisa dyondzo yakwe a nga si ya emahlweni eKorinto. Pawulo sweswi u le pfhumbeni rakwe ra vunharhu naswona hi ku famba ka nkarhi u ta aEfesa. Loko a tiva leswaku vapfumeri va khuvuriwile hi nkhuvulo wa Yohane, Pawulo u hlamusela nkhuvulo evitweni ra Yesu. Endzhaku u khuvula kwalomu ka vavanuna va 12; naswona loko a veka mavoko ehenhla ka vona, va amukela moya lowo kwetsima.

²⁵ Enkarhini wa ku tshama ka Pawulo malembe manharhu aEfesa, ‘rito ra Yehova ri hambeta ri kula ni ku andza hi ndlela ya matimba,’ naswona vo tala va tshika vugandzeri bya vona bya xikwembu xa xisati xo sirhelela xa muti, Artemi. (19:20) Hi ku hlundzukisiwa hi ku lahlekeriwa ka nkarhi lowu taka ka bindzu, vaendli va tindhumba ta silivhere va pfuxa hasa-hasa lerova swi teka tiawara ku hangalasa ntshungu lowu wa vapfukeri. Hi ku anghwetla endzhakunyana Pawulo u kongoma eMakedoniya ni le Greece, a endzela vapfumeri endleleni.

26. (a) Hi rihi singita leri Pawulo a ri endlaka eTrowasi? (b) I xitsundzuxo xihi lexi a xi nyikaka valanguteri lava humaka aEfesa?

²⁶ Pawulo u tshama tin’hweti tinharhu eGreece emahlweni ka ku vuya hi ndlela ya Makedoniya, laha Luka a tlhelaka a tihlanganisa na yena kona. Va tsemakanyela eTrowasi, naswona laha, loko Pawulo a vulavula ni vusiku, jaha ri khomiwa hi vurhongo ivi ri wa hi fasitere ra le ka xithezi xa vunharhu. U rhwariwa a file, kambe Pawulo u n’wi tlherisela evuton’wini. Siku leri tlhandlamaka Pawulo ni ntlawa wakwe va kongoma eMileta, laha Pawulo a yimaka endleleni yo ya eYerusalema, leswaku a va ni nhlangano ni vakulukumba lava humaka aEfesa. U va tivisa leswaku va nga ka va nga ha n’wi voni. Kutani ke, i swa xihatla swonghasi eka vona ku rhangela ni ku risa ntlhambi wa Xikwembu, ‘lowu moya lowo kwetsima wu va vekeke ku va valanguteri va wona’! U tsundzuka xikombiso lexi a xi vekeke exikarhi ka vona, naswona u va tsundzuxa ku xalamuka, va nga titsetseleli eku tinyiketeni hikwalaho ka vamakwavo. (20:28) Hambi leswi a tsundzuxiweke leswaku a nga veki nkondzo eYerusalema, Pawulo a nga tlheli. Vanakulobye vakwe va pfumela, va ku: “A ku endliwe ku rhandza ka [Yehova].” (21:14) Ku ni ku tsaka lokukulu loko Pawulo a vika eka Yakobo ni vakulukumba malunghana ni ku katekisa ka Xikwembu evutirhelini byakwe exikarhi ka matiko.

27. I ku amukeriwa kwihi loku Pawulo a ku kumaka etempeleni?

²⁷ Pawulo a khomiwa ni ku tengisiwa (21:27–26:32). Loko Pawulo a humelela etempeleni eYerusalema, u amukeriwa hi rivengo. Vayuda lava humaka aAsia va dunga muti hinkwawo ku lwisana na yena, naswona masocha ya Rhoma ya n’wi ponisa hi nkarhi lowu faneleke.

28. (a) Hi yihi mphikamakaneta leyi Pawulo a yi pfuxaka emahlweni ka Sanedri, naswona hi vuyelo byihi? (b) Endzhaku u rhumeriwa kwihi?

²⁸ Hasahasa leyi hinkwayo i ya yini ke? Pawulo loyi i mani? Vudyoho bya yena hi byihi? Ndhuna leyi kanganyisekeke ya nyimpi yi lava ku tiva tinhlamulo. Hikwalaho ka vuaka-tiko bya yena bya le Rhoma, Pawulo u pona ku biwa loku vavaka naswona u tisiwa emahlweni ka huvo ya Sanedri. Aha, i huvo leyi avaneke ya Vafarisi ni Vasaduki! Pawulo hikwalaho u pfuxa mphikamakaneta ya ku pfuxiwa ka vafi, a va lwisa. Loko ku avana ku kula, masocha ya Rhoma ma boheka ku vutla Pawulo exikarhi ka huvo ya Sanedri a nga si lovisiwa. U rhumeriwa eka Gavhunara Felikisi eKhezariya ni vusiku exihundleni a heleketiwa hi masocha yo tala.

29. Hi ku hehliwa hi vuxisi, i minxaxamelo yihi ya ku konanisiwa ni ku tengisiwa leyi Pawulo a vaka na yona, naswona i xikombelo xihi lexi a xi endlaka?

²⁹ Hi ku voniwa nandzu wa vuxisi hi vahehli vakwe, Pawulo u tilwela hi laha ku humelelaka emahlweni ka Felikisi. Kambe Felikisi wa phikelela hi ku tshembela ku kuma mali yo ba mati leswaku ku ntshunxiwa Pawulo. Malembe mambirhi ya hundza. Porkiyo Festo u landzela Felikisi tanihi gavhunara, naswona ku tengisiwa lokuntshwa ka lerisiwa. Nakambe, swihehlo swa matimba swa endliwa, naswona Pawulo u tlhela a vula ku pfumala ka yena nandzu. Kambe Festo, leswaku a kuma ku amukeriwa hi Vayuda, u ringanyeta ku tengisiwa kun’wana emahlweni ka yena eYerusalema. Hikwalaho Pawulo u ri: “Ndzi kombela ku avanyisiwa hi Khezari.” (25:11) Nkarhi lowu engetelekeke wa hundza. Eku heteleleni, Hosi Heroda Agripa II u endla riendzo ra xinghana ro ya eka Festo, naswona Pawulo nakambe u tisiwa eholweni ya ku avanyisa. Vumbhoni byakwe byi ni matimba ni ku khorwisa lerova Agripa a susumeteriwa ku vula eka yena a ku: “U ringeta ku ndzi khongotela, hi nkarhinyana wu nga ri wungani, leswaku ndzi hanya Xikriste!” (26:28) Agripa hi ku fanana u xiya ku pfumala ka Pawulo nandzu ni leswaku a a ta ntshunxiwa loko a a nga kombelanga ku avanyisiwa hi Khezari.

30. I mintokoto yihi leyi vaka epfhumbeni ra Pawulo ku ya fika eMelita?

³⁰ Pawulo u ya eRhoma (27:1–28:31).g Mukhotsiwa Pawulo ni van’wana va tekiwa hi byatso va ya exiticini xo sungula xa pfhumba ro ya eRhoma. Leswi mimoya a yi kongoma laha ku hambaneke, ku famba a ku nonoka. Ehlalukweni ra Mira, va cinca mabyatso. Loko va fika le Fair Havens, eKreta, Pawulo u bumabumela leswaku va heta vuxika kona, kambe vunyingi byi ringanyeta leswaku va tluta. A va nga si ya helo loko moya wa matimba wu va kuma ivi wu va kukula wu ri hava musa. Endzhaku ka mavhiki mambirhi xikepe xa vona eku heteleleni xa hohloka laha ku nga entangiki eribuweni ra lwandle ra Melita. Ku pfumelelana ni xitiyisekiso xo sungula xa Pawulo, ku hava ni un’we wa lava 276 lava khandziyeke loyi a lahlekeriwaka hi vutomi byakwe! Vaaki va Melita va kombisa tintswalo letikulu ngopfu, naswona enkarhini wa ku tshama koloko, Pawulo u hanyisa vo tala va vona hi matimba ya singita ya moya wa Xikwembu.

31. Pawulo u amukerisiwa ku yini eku fikeni ka yena eRhoma, naswona u va bizi hi yini kona?

³¹ Ximun’wana lexi landzelaka Pawulo u fika eRhoma, naswona vamakwavo va ta va ta hlangana na yena. Vukona bya vona byi vangela Pawulo ku ‘nkhensa Xikwembu ni ku va ni xivindzi.’ Hambi leswi a a ha ri mukhotsiwa, Pawulo u pfumeleriwa ku tshama endlwini ya yena n’wini leyi hirhiweke ni mulanguteri loyi a nga socha. Luka u gimeta mhaka yakwe, a hlamusela ku amukela ka Pawulo hinkwavo lava va teke eka yena ni ku “twarisa Mfumo wa Xikwembu, a dyondzisa ta Hosi Yesu Kriste a nga chavi nchumu, naswona a nga siveriwi hi nchumu.”—28:15, 31.

MHAKA LEYI YI PFUNAKA HA YONA

32. Emahlweni na hi Pentekosta, Petro u veke vumbhoni bya vutshembeki bya Matsalwa ya Xiheveru hi ndlela yihi?

³² Buku ya Mintirho yi engetela vumbhoni eka lebyiya bya timhaka ta Tievhangeli eku tiyiseni ka vutshembeki ni ku huhuteriwa ka Matsalwa ya Xiheveru. Loko Pentekosta yi tshinela, Petro u tshahe ku hetiseka ka vuprofeta byimbirhi bya leswaku “Moya lowo Kwetsima wu [vulavule] hi nomu wa Davhida ehenhla ka Yudasi.” (Mintirho 1:16, 20; Ps. 69:25; 109:8) Petro nakambe u byele ntshungu lowu hlamaleke wa Pentekosta leswaku kahle-kahle a va vona ku hetiseka ka vuprofeta: “Kambe i mhaka leyi vuriweke hi muprofeta Yuwele.”—Mintirho 2:16-21; Yoel 2:28-32; nakambe ringanisa Mintirho 2:25-28, 34, 35 na Psalma 16:8-11 na 110:1.

33. Petro, Filipi, Yakobo na Pawulo hinkwavo va kombise Matsalwa ya Xiheveru ya ri lama huhuteriweke hi ndlela yihi?

³³ Leswaku a khorwisa ntshungu wun’wana ehandle ka tempele, Petro nakambe u vulavule hi Matsalwa ya Xiheveru, a sungula hi ku tshaha Muxe ivi endzhaku a ku: “Naswona, vaprofeta hinkwavo lava nga vulavula ku sukela eka Samuwele ni ka lava va teke endzhaku ka yena, na vona va tivisile ta masiku lawa.” Endzhakunyana, emahlweni ka Sanedri, Petro u tshahe Psalma 118:22 eku kombiseni ka leswaku Kriste, ribye leri va ri lahleke, u ve “ribye lerikulu ra yinhla.” (Mintirho 3:22-24; 4:11) Filipi u hlamusele mutsheniwa wa Muetiyopiya ndlela leyi vuprofeta bya Esaya 53:7, 8 byi hetisekeke ha yona, naswona loko a voningeriwile, loyi hi ku titsongahata u kombele nkhuvulo. (Mintirho 8:28-35) Hi ku fanana, loko a vulavula na Korneliyo malunghana na Yesu, Petro u tiyisile a ku: “Hi yena loyi vaprofeta hinkwavo va vuleke vumbhoni ehenhla ka yena.” (10:43) Loko ku endliwa njhekanjhekisano emhakeni ya ku yimbisiwa, Yakobo u seketele kungu rakwe hi ku: “Marito ya vuprofeta ma twanana na swona sweswo, hikuva ku tsariwile leswi.” (15:15-18) Muapostola Pawulo u titshege hi matimba lama fanaka. (26:22; 28:23, 25-27) Ku amukela loku xiyekaka ka ku tiyimisela ka vadyondzisiwa ni vayingiseri va vona ka Matsalwa ya Xiheveru tanihi xiyenge xa Rito ra Xikwembu ku tiyisa ku amukeriwa loku huhuteriweke ka matsalwa wolawo.

34. Mintirho yi paluxa yini malunghana ni bandlha ra Vukriste, naswona xana leswi swi ni ku hambana ko karhi namuntlha?

³⁴ Mintirho ya pfuna swinene eku kombiseni ka ndlela leyi bandlha ra Vukriste ri simekiweke ha yona ni ndlela leyi ri kuleke ha yona ehansi ka matimba ya moya lowo kwetsima. Emhakeni leyi hinkwayo ya matimba, hi xiya mikateko ya Xikwembu ya ku kurisa, xivindzi ni ntsako wa Vakriste vo sungula, xiyimo xa vona lexi nga hava ku landzula ehansi ka nxaniso ni ku rhandza ka vona ku tirhela, hi laha swi kombisiweke ha kona eku amukeleni ka Pawulo ka swirhambo swo nghenela ntirho wumbe ni ku ya eMakedoniya. (4:13, 31; 15:3; 5:28, 29; 8:4; 13:2-4; 16:9, 10) Bandlha ra Vukriste namuntlha a ri hambananga, hikuva ri hlanganisiwe hi rirhandzu, vun’we ni ku tsakela loku fanaka loko ri ri karhi ri vulavula hi “mintirho leyikulu ya Xikwembu” ehansi ka vukongomisi bya moya lowo kwetsima.—2:11, 17, 45; 4:34, 35; 11:27-30; 12:25.

35. Mintirho yi kombisa ndlela leyi vumbhoni byi nyikeriweke ha yona hi ndlela yihi, naswona i mfanelo yihi evutirhelini leyi kandziyisiwaka?

³⁵ Buku ya Mintirho yi kombisa ndlela leyi ntirho wa Vakriste wa ku twarisa Mfumo wa Xikwembu wu faneleke ku endliwa ha yona. Pawulo hi byakwe a a ri xikombiso, a ku: “A ndzi mi fihlelanga nchumu xa leswi swi fanelaka ku mi pfuna, ndzi ri karhi ndzi mi tivisa Rito ni ku mi dyondzisa erivaleni ni le mindyangwini ya n’wina.” Kutani u ya emahlweni a ku: ‘Ndzi nyikele vumbhoni hi vukheta.’ Nhloko-mhaka leyi ya ‘vumbhoni bya vukheta’ yi kokela nyingiso wa hina ebukwini hinkwayo, naswona yi humelela erivaleni hi ndlela yo hlamarisa etindzimaneni to hetelela, laha ku tinyiketela ka mbilu hinkwayo ka Pawulo eku chumayeleni ka yena ni ku dyondzisa, hambi ku ri ehansi ka swiboho swa khotso, ku tiyisiwaka emaritweni lama nge: “A va hlamusela ta Mfumo wa Xikwembu a ti tiyisa hi vumbhoni bya yena; a ringeta ni ku va kombisa ta Yesu, hi ku hlaya eNawini wa Muxe, ni ka vaprofeta, a vulavula ku sukela ni mixo ku ya fika ni madyambu.” Onge hi nga va ni mbilu leyi heleleke entirhweni wa hina wa Mfumo!—20:20, 21; 28:23; 2:40; 5:42; 26:22.

36. I xitsundzuxo xihi lexi tirhaka lexi Pawulo a xi tirhisaka hi matimba eka valanguteri namuntlha?

³⁶ Nkulumo ya Pawulo eka valanguteri lava humaka aEfesa yi na xitsundzuxo lexi pfunaka swinene eka valanguteri namuntlha. Tanihi leswi lava va hlawuriweke hi moya lowo kwetsima, i swa ntikelo ngopfu leswaku va ‘tikhathalela ni ku khathalela ntlhambi hinkwawo,’ va wu risa hi nsovo ni ku wu kongomisa eku lwisaneni ni mahlolwa lama tshikilelaka lama lavaka ku wu lovisa. Lebyi a hi vutihlamuleri byo olova! Valanguteri va ni xilaveko xo tshama va xalamukile ni ku tiaka eritweni ra musa lowu nga fanelangiki wa Xikwembu. Loko va ri karhi va tirhela ku pfuna lava va tsaneke, va “tsundzuka marito ya Hosi Yesu, lama a nga ma vula hi xiviri xa yena loko a te: ‘Ku nyika i nkateko lowu tlulaka ku nyikiwa.’”—20:17-35.

37. I njhekanjhekisano wihi wa vutshila lowu Pawulo a hundziselaka yinhla yakwe ha wona eAreyopago?

³⁷ Tinkulumo tin’wana ta Pawulo na tona ti tlhontlha ku paluxa loku nga erivaleni ka misinya ya milawu ya Bibele. Hi xikombiso, ku ni nhlamuselo leyi hlawulekeke ya nkulumo yakwe eka Vaswitoyika ni Vaepikuro le Areyopago. Xo sungula u tshaha ku tsariwa ka le altarini loku nge, “Eka Xikwembu lexi nga tiviwiki,” ivi a tirhisa leswi tanihi xivangelo xa yena xo hlamusela leswaku Xikwembu xin’we xa ntiyiso, Hosi ya tilo ni misava, loyi a endleke vanhu hinkwavo va matiko hi munhu un’we, “a xi le kule ni un’wana ni un’wana wa hina.” Kutani u tshaha marito ya swiphato swa vona lama nge, “Na hina hi va rixaka ra xona,” ku komba ndlela leyi swi nga vuphukuphuku ha yona ku ehleketa leswaku va huma eka swikwembu leswi nga hava vutomi swa nsuku, silivhere, kumbe ribye. Xisweswo Pawulo hi vutshila u tiyisa vuhosi bya Xikwembu lexi hanyaka. Hi le maritweni yakwe yo dlayelela ntsena laha a tlhontlhaka mphikamakaneta ya ku pfuxiwa eku feni, naswona hambi ku ri kwalaho a nga n’wi boxi hi vito Kriste. U hundzisele yinhla yakwe ya vuhosi lebyikulu bya Xikwembu xin’we xa ntiyiso, naswona van’wana va hundzuke vapfumeri hikwalaho ka swona.—17:22-34.

38. I mikateko yihi leyi nga ta va kona eka muxaka wa dyondzo leyi khutaziwaka eka Mintirho?

³⁸ Buku ya Mintirho yi khutaza dyondzo leyi hambetaka, leyi chivirikaka ya “Matsalwa hinkwawo.” Loko Pawulo a chumayele ro sungula eBeriya, Vayuda kwalaho, hikwalaho ka leswi “va amukel[eke] Rito hi ku nkhensa lokukulu, va kambisisa Matsalwa masiku hinkwawo, va lava ku tiva leswaku xana timhaka ti tano xana,” va bumabumeriwe tanihi lava va nga ni “mafundzha.” (17:11) Ku fana ni le nkarhini wolowo, namuntlha ndzavisiso lowu wo chivirika wa Matsalwa eku hlanganyeleni ni bandlha leri tatiweke hi moya ra Yehova wu ta vanga mikateko ya ku tiyimisela ni ripfumelo leri tiyeke. I dyondzo yo tano leyi munhu a nga ha vaka ni ku tlangela lokunene ka misinya ya milawu ya Xikwembu ha yona. Nhlamuselo leyinene ya misinya yin’wana ya milawu leyi yi rhekhodiwe eka Mintirho 15:29. Laha huvo leyi fumaka ya vaapostola ni vamakwerhu lava kuleke eYerusalema yi tivise leswaku hambi leswi ku yimbisiwa a ku nga ri xilaveko eka Israyele wa moya, a ku ri ni minsivelo leyi kongomeke ehenhleni ka ku gandzela swikwembu swa hava, ngati ni vuoswi.

39. (a) Vadyondzisiwa va tiyiseriwe ku hlangavetana ni minxaniso hi ndlela yihi? (b) I vumbhoni byihi bya xivindzi lebyi va byi nyikeleke? Xana a byi humelela?

³⁹ Vadyondzisiwa volavo vo sungula hakunene va dyondze Matsalwa lama huhuteriweke naswona va swi kotile ku tshaha ni ku ma tirhisa loko swi laveka. Va tiyisiwe hi vutivi lebyi kongomeke na hi moya wa Xikwembu leswaku va hlangavetana ni minxaniso ya vukari. Petro na Yohane va veke xikombiso eka Vakriste hinkwavo lava tshembekaka loko va byele vafumi lava kanetaka hi xivindzi va ku: “A ku avanyise n’wina: Xana swi lulamile emahlweni ka Xikwembu ku yingisa n’wina ku tlula xona xana? Loko hi ri hina, hi nga ka hi nga koti ku tshika ku vula leswi hi swi voneke ni leswi hi swi tweke.” Naswona loko va tlhele va tisiwa emahlweni ka Sanedri, leyi yi va “[leriseke] swinene” leswaku va nga hambeti va dyondzisa exisekelweni xa vito ra Yesu, hi ku pfumelelana va te: “Hi fanele ku yingisa Xikwembu ku tlula vanhu.” Vumbhoni lebyi bya xivindzi byi vange vumbhoni lebyinene eka vafumi, naswona byi vangelele ku nyikela Gamaliyele mudyondzisi wa Nawu ku veka nhlamuselo ya yena leyi dumeke swinene a seketela ntshunxeko wa vugandzeri, leswi yiseke eku ntshunxiweni ka vaapostola.—4:19, 20; 5:28, 29, 34, 35, 38, 39.

40. I nsusumeto wihi lowu Mintirho yi hi nyikaka wona wo veka vumbhoni bya rixaladza hi Mfumo?

⁴⁰ Xikongomelo lexi vangamaka xa Yehova malunghana ni Mfumo wa yena, lexi xi fambaka ku fana ni vuri bya lusene eBibeleni hinkwayo, xi hlawuleka swinene ebukwini ya Mintirho. Eku sunguleni Yesu u kombisiwa enkarhini wa masiku ya 40 emahlweni ka ku tlhandluka kakwe a “vulavula na vona hi ta Mfumo wa Xikwembu.” A ku ri eku hlamuleni ka xivutiso xa vadyondzisiwa ehenhleni ka ku pfuxetiwa ka Mfumo laha Yesu a va byeleke leswaku va fanele ku sungula hi ku va timbhoni ta yena ku ya exiphen’wini xo hetelela xa misava. (1:3, 6, 8) Ku sukela eYerusalema, vadyondzisiwa va chumayele Mfumo hi xivindzi lexi nga tsekatsekiki. Minxaniso yi vange ku khandliwa ka Stefano hi maribye ivi yi hangalasa vo tala va vadyondzisiwa va ya etindhawini letintshwa. (7:59, 60) Ku rhekhodiwa leswaku Filipi u twarise “Evhangeli ya Mfumo wa Xikwembu” hi ku humelela lokukulu eSamariya na leswaku Pawulo ni vanakulobye va twarise “mfumo” eAsia, Korinto, Efesa ni le Rhoma. Vakriste lava vo sungula hinkwavo va veke swikombiso leswinene swa ku titshega loku nga tsekatsekiki hi Yehova ni moya wakwe lowu nyikaka matimba. (8:5, 12; 14:5-7, 21, 22; 18:1, 4; 19:1, 8; 20:25; 28:30, 31) Hi ku languta ku chivirika ni xivindzi xa vona leswi swi nga hluriwiki ni ku xiya ndlela leyi Yehova a katekiseke matshalatshala ya vona hi ndzalo ha yona, na hina hi va ni nsusumeto lowu hlamarisaka wa ku va lava tshembekaka eku ‘vekeni ka vumbhoni bya rixaladza malunghana ni mfumo wa Xikwembu.’—28:23.

[Tinhlamuselo ta le hansi]