Buku Ya Bibele Ya Vu-49—Vaefesa

Mutsari: Pawulo

Ndhawu Ya Vutsari: Rhoma

Ku Hetiwa Ka Vutsari: c. 60–61 C.E.

 1. Hi rini naswona ehansi ka swiyimo swihi laha Pawulo a tsaleke papila leri yaka eka Vaefesa?

AANAKANYA u ri ekhotsweni. U kona hikwalaho ka ku xaniseriwa ntirho wa wena wa ku chivirika tanihi murhumiwa wa Vukriste. Leswi se u nga ha swi kotiki ku famba-famba ni ku endzela mabandlha leswaku u ma tiyisa, u ta endla yini ke? Xana u nga ka u nga va tsaleli mapapila lava va veke Vakriste hi ntirho wa wena wo chumayela ke? Xana vona a va tivutisi leswaku u hanya njhani, naswona kumbexana a va xi lavi xikhutazo ke? Kavula va swi lava! Kutani u sungula ku tsala. Sweswi u endla leswi muapostola Pawulo a swi endleke hi ku kongoma loko a khotsiwile eRhoma khamba ro sungula, kwalomu ka 59-61 C.E. U endle xikombelo eka Khezari, naswona hambi leswi a a rindzele ku tengisiwa na leswi a a ri eku rindziweni, a a ri ni ntshunxeko wa ntirho wo karhi. Pawulo u tsale papila rakwe ro ya “Eka Va Le Efesa” a ri eRhoma, kumbexana hi 60 kumbe 61 C.E., kutani a ri rhumela hi ku tirhisa Tixiko, loyi a fambeke na Onesimasi.—Vaef. 6:21; Vakol. 4:7-9.

 2, 3. I yini lexi kombisaka vutsari bya Pawulo ivi, hi nkarhi lowu fanaka, xi kombisa xivandla xa nxaxamelo xa tibuku wa Vaefesa?

² Pawulo u tihlamusela tanihi mutsari eritweni ro rhanga naswona hi mune wa makhamba u vulavula kumbe ku tihlamusela tanihi “mubohiwa hi mhaka ya ku tirhela [Hosi].” (Vaef. 1:1; 3:1, 13; 4:1; 6:20) Minjhekanjhekisano yo lwisana ni vutsari bya Pawulo a yi pfunanga nchumu. Chester Beatty Papyrus No. 2 (P⁴⁶), leyi ku pfumeriwaka leswaku yi sungule kwalomu ka 200 C.E., yi ni matluka ya 86 ya codex leyi nga ni tiepistola ta Pawulo. Exikarhi ka tona ku ni epistola leyi yaka eka Vaefesa, xisweswo swi komba leswaku a yi katsiwa exikarhi ka mapapila yakwe enkarhini wolowo.

³ Vatsari vo sungula va timhaka ta kereke va tiyisa leswaku Pawulo u tsale papila leri ni leswaku a ri ya “Eka Va Le Efesa.” Hi xikombiso, Irenaeus, wa lembe xidzana ra vumbirhi C.E., u tshahe Vaefesa 5:30 hi ndlela leyi landzelaka: “Hi laha Pawulo la katekisiweke a vulaka ha kona aepistoleni leyi yaka eka Vaefesa, leswaku hi swirho swa miri wa yena.” Clement wa Alexandria, wa nkarhi lowu fanaka, u tshahe Vaefesa 5:21 loko a vika a ku: “Hikwalaho, nakambe, eka epistola leyi yaka eka Vaefesa wa tsala a ku, Titsongahateni eka van’wana exichabyeni xa Xikwembu.” Origen, loko a tsala eka hafu yo sungula ya lembe xidzana ra vunharhu C.E., u tshahe Vaefesa 1:4 a ku: “Kambe na yena muapostola eka epistola leyi yaka eka Vaefesa, u tirhisa ririmi leri fanaka loko a ku, Loyi a hi hlawuleke ku nga si va ni misava.”a Eusebius, mulawuri un’wana wa matimu yo sungula ya Vukriste (c. 260-342 C.E.), u katsa Vaefesa eka nxaxamelo wa tibuku ta Bibele, naswona vatsari van’wana vo tala vo sungula va timhaka ta kereke va kombetela eka Vaefesa tanihi xiyenge xa Matsalwa lama huhuteriweke.b

 4. I yini lexi susumeteleke van’wana ku ehleketa leswaku Vaefesa a yi kongomisiwe kun’wana, kambe hi byihi vumbhoni lebyi seketelaka Efesa tanihi laha a yi kongomisiwe kona?

⁴ The Chester Beatty Papyrus, Vatican Manuscript No. 1209 na Sinaitic Manuscript ti susa marito lama nge “le Efesa” eka ndzima 1, ndzimana 1, naswona xisweswo a ti ku kombisi laha papila ri kongomeke kona. Ntiyiso lowu, kun’we ni ku pfumaleka ka marungula eka vanhu va Efesa (hambi leswi Pawulo a tirheke kona malembe manharhu), wu vangele van’wana ku ehleketa leswaku papila leri ri nga ha va ri kongomisiwe kun’wana kumbe leswaku ri nga ha va ri ve papila leri tolovelekeke leri yaka emabandlheni ya le Asia Minor, ku katsa ni le Efesa. Hambi swi ri tano, matsalwa man’wana yo tala ma katsa marito lama nge “le Efesa,” naswona hi laha hi xiyeke ha kona laha henhla, vatsari vo sungula va timhaka ta kereke va ri amukele tanihi papila leri yaka eka Vaefesa.

 5. I yini lexi a xi xiyeka ehenhleni ka Efesa ra siku ra Pawulo?

⁵ Rungula ra xisekelo ri ta hi pfuna ku twisisa xikongomelo xa papila leri. Eka lembe xidzana ro sungula ra Nguva leyi Tolovelekeke, Efesa a ri xiyiwa hikwalaho ka masalamusi ya rona, vungoma, vungoma bya tinyeleti ni vugandzeri bya Artemi xikwembu xa xisati lexi xi nga xa ntswalo.c Ematlhelo ka xifaniso xa xikwembu lexi xa xisati, a ku yimisiwe tempele leyikulu leyi a yi langutiwa tanihi xin’wana xa swihlamariso swa nkombo swa misava ya khale. Hi ku ya hi vuyimburi bya xivandla lexi eka lembe xidzana ra vu-19, tempele leyi a yi akiwe eka platifomo leyi veke ni mpimo wa kwalomu ka 73 wa timitara hi ku anama ni 127 wa timitara hi ku leha. Tempele hi yoxe a yi ri kwalomu ka 50 wa timitara hi ku anama ni 105 wa timitara hi ku leha. A yi ri ni tikholumo ta 100 ta mavula, yin’wana ni yin’wana yi ri kwalomu ka 17 wa timitara ku ya ehenhla. Lwangu a ri funengetiwe hi tithayili letikulu to basa ta mavula. Ku vuriwa leswaku nsuku wu tirhisiwile ematshan’wini ya ndzhope exikarhi ka mahlangano ya swiyenge swa mavula. Tempele leyi yi koke mahlo ya vapfhumba lava humaka emisaveni hinkwayo, naswona vaendzi lava fikaka eka madzana ya magidi a va khitikanela emutini enkarhini wa minkhuvo. Vafuri va Efesa va endle bindzu leri nyanyulaka hi ku xavisa tindhumba letintsongo ta silivhere ta Artemi eka vahlapfa tanihi switsundzuxo.

 6. A wu ri wihi mpimo wa ntirho wa Pawulo aEfesa?

⁶ Pawulo a a yimile aEfesa epfhumbeni ra yena ra vumbirhi ra vurhumiwa hikwalaho ka riendzo ro koma ra ku chumayela ivi endzhaku a siya Akwila na Prisila kwalaho leswaku va yisa ntirho emahlweni. (Mintirho 18:18-21) U vuyile hi pfhumba ra yena ra vunharhu ra vurhumiwa ivi a tshama kwalomu ka malembe manharhu, a chumayela ni ku dyondzisa “Ndlela” eka vo tala. (Mintirho 19:8-10; 20:31) Pawulo u tirhe hi matimba loko a ri aEfesa. Ebukwini yakwe leyi nge Daily Life in Bible Times, A. E. Bailey wa tsala a ku: “Mukhuva lowu tolovelekeke wa Pawulo a ku ri ku tirha ntirho wakwe wo tihanyisa ku sukela loko ri tlhava ku fika hi 11 a.m. (Mintirho 20:34, 35) enkarhini lowu Tirano a a heta ku dyondzisa kakwe ha wona, kutani ku sukela hi 11 a.m. ku ya eka 4 p.m. a chumayela eholweni, a va ni minhlangano hi vapfuni, . . . kutani xo hetelela a chumayela evhangeli hi yindlu na yindlu leswi endliweke ku sukela hi 4 p.m. ku kondza ku va exikarhi ka vusiku. (Mintirho 20:20, 21, 31) Munhu wa tivutisa leswaku a a wu kuma rini nkarhi wa ku dya ni ku etlela.”—1943, tluka 308.

 7. I yini lexi vangiweke hi ku chumayela ka ku chivirika ka Pawulo?

⁷ Enkarhini lowu wa ku chumayela loku ko hiseka, Pawulo u paluxe ku tirhisiwa ka swifaniso evugandzerini. Leswi swi vange vukari eka lava va swi endlaka ni ku swi xavisa, tanihi Demetriyo mufuri wa silivhere, naswona hi nkarhi wa hasa-hasa Pawulo eku heteleleni u boheke ku suka emutini lowu.—Mintirho 19:23–20:1.

 8. Hi le ka tinhla tihi laha papila ra Pawulo leri yaka eka Vaefesa a ri ri enkarhini ngopfu eka tona?

⁸ Sweswi, loko a ri ekhotsweni, Pawulo u anakanya hi swiphiqo leswi langutaneke ni bandlha ra le Efesa, leri ri rhendzeriweke hi vagandzeri va vuhedeni ni ku va endzhutini wa tempele leyi chavisaka ya Artemi. Vakriste lava totiweke handle ko tipfinyinga a va lava xikombiso lexi fanelaka lexi Pawulo a va nyikaka xona sweswi, lexi kombisaka leswaku va vumba “tempele leyo hlawuleka,” leyi Yehova a tshamaka eka yona hi moya wa yena. (Vaef. 2:21) ‘Xihundla lexo hlawuleka’ lexi paluxiwaka eka Vaefesa, malunghana ni vulawuri bya Xikwembu (ndlela ya xona yo kongomisa timhaka ta ndyangu wa xona) lebyi ha byona a xi ta pfuxeta vun’we ni ku rhula ha Yesu Kriste, handle ko tipfinyinga a xi ta va nsusumeto ni ku chavelela lokukulu eka vona. (1:9, 10) Pawulo u kandziyisa vun’we bya Muyuda ni Wamatiko eka Kriste. U khutaza ku hlangana, ku va ni vun’we. Xisweswo, sweswi hi nga tlangela xikongomelo, ntikelo ni nsusumeto leswi swi nga erivaleni swa buku leyi.

LESWI NGA ENDZENI KA VAEFESA

 9. Xikwembu xi endlise ku yini leswaku rirhandzu ra xona ri tala, naswona xikhongelo xa Pawulo hi xihi?

⁹ Xikongomelo xa Xikwembu xo tisa vun’we ha Kriste (1:1–2:22). Muapostola Pawulo u rhumela marungula. Xikwembu xi fanele ku dzunisiwa hi musa wa xona lowu nga fanelangiki lowu vangamaka. Leswi swi yelana ni ku va hlawula ka xona ku va na Yesu Kriste, loyi ha yena va vaka ni ntshunxeko wa nkutsulo hi ngati yakwe. Nakambe, Xikwembu xi endle leswaku rirhandzu ra xona ri tala eka vona hi ku tivisa xihundla lexo hlawuleka xa ku rhandza ka xona. Hikuva xi kunguhate vulawuri, ‘ku hlanganisa swivumbiwa hinkwaswo nakambe eka Kriste,’ loyi va averiweke na yena tanihi vadyandzhaka. (1:10) Tanihi xikombiso xa leswi ka ha ri emahlweni, va funghiwile hi moya lowo kwetsima. Xikhongelo xa Pawulo hi leswaku va ta khorwiseka hi laha ku tiyeke hi ntshembo lowu va vitaneriweke wona ni ku xiya leswaku Xikwembu xi ta tirhisa matimba lama fanaka eka vona lawa xi wa tirhiseke eku pfuxeni ka Kriste ni ku n’wi veka ehenhla ka hulumendhe yihi na yihi ni vuhosi ni ku n’wi endla Nhloko ehenhla ka swilo hinkwaswo ebandlheni.

10. Vaefesa va ve “va muti wun’we ni vahlawuriwa” hi ndlela yihi?

¹⁰ Xikwembu, hi ku fuwa ka musa wa xona ni rirhandzu ra xona lerikulu, xi va hanyisile, hambi leswi a va file eswihoxweni ni le swidyohweni swa vona, naswona xi va hlanganisile “eswivandleni swa le tilweni kun’we na Kriste Yesu.” (2:6, NW) Leswi hinkwaswo swi hikwalaho ka musa lowu nga fanelangiki ni ripfumelo naswona a hi vuyelo bya mintirho yihi na yihi ya vona vini. Kriste loyi a wiseke rirhangu, ntwanano wa Nawu lowu a wu sivele Vamatiko eka Vayuda i ku rhula ka vona. Sweswi vanhu lava hinkwavo va tshinelela Tatana ha Kriste. Hikwalaho Vaefesa a va ha ri vambe, kambe i “va muti wun’we ni vahlawuriwa” naswona va kula etempeleni leyo kwetsima ya Yehova leyi ku nga ta tshama moya eka yona.—2:19.

11. ‘Xihundla lexo hlawuleka’ i yini, naswona Pawulo u khongelela yini eka Vaefesa?

¹¹ ‘Xihundla xo hlawuleka xa Kriste’ (3:1-21). Xikwembu sweswi xi hlavutele vaapostola ni vaprofeta va xona lavo kwetsima “xihundla xa Kriste . . . hi mhaka ya Evhangeli, [leyi] vamatiko va averiwa[ka] ndzhaka yin’we na hina Vayuda [eka yona], va endla swirho swin’we na hina emirini wun’we, naswona va averiwa xitshembiso xin’we na hina eka Kriste Yesu.” (3:4, 6) Hi musa lowu nga fanelangiki wa Xikwembu, Pawulo u ve mutirheli wa leswi, ku twarisa rifuwo leri nga heriki ra Kriste ni ku endla leswaku vanhu va vona ndlela leyi xihundla lexo hlawuleka xi tirhisiwaka ha yona. Vutlhari lebyikulu lebyi hambanaka bya Xikwembu byi twarisiwa hi ku tirhisa bandlha. Hikwalaho ka leswi, Pawulo u khongelela leswaku va tiyisiwa hi matimba lama humaka eka moya wa Xikwembu leswaku va ta tiva rirhandzu ra Kriste hi xitalo, leri tlulaka vutivi, ivi va xiya leswaku Xikwembu xi nga “endla, hi matimba lama tirhaka eka hina, ku tlula ngopfu swinene hinkwaswo leswi hi nga swi kombelaka, kumbe leswi hi nga swi ehleketaka.”—3:20.

12. (a) Vakriste va fanele ku fambisa ku yini, naswona hikwalaho ka yini? (b) Hi tihi tinyiko leti Kriste a ti nyikeke, naswona hi xikongomelo xihi? (c) I yini lexi katsekaka eku ambaleni ka “munhu lontshwa”?

¹² Ku ambala “vumunhu lebyintshwa” (4:1–5:20). Vakriste va fanele ku famba hi ndlela leyi fanelaka ku vitaniwa ka vona, hi miehleketo ya ku titsongahata, hi ku tiyisela ni rirhandzu ni le xibohweni lexi hlanganisaka xa ku rhula. Hikuva ku ni moya wun’we, ntshembo wun’we, ku pfumela kun’we ni “Xikwembu xin’we, Tata wa vanhu hinkwavo, lexi xi va fumaka hinkwavo, lexi tirhaka hi vona ni ku tshama eka vona hinkwavo.” (4:6) Hikwalaho Kriste, “Hosi yin’we,” u nyikele vaprofeta, vavuri va rito, varisi ni vadyondzisi, “ku pfuna vahlawuriwa va Xikwembu leswaku va ta kota ku tirhela van’wana, va aka miri wa Kriste.” Kutani ke, Pawulo wa tsala, “hi ta hanya entiyisweni hi moya wa rirhandzu, hi kula hi matlhelo hinkwawo eka Kriste, yena loyi a nga nhloko,” tanihi miri lowu hlanganisiweke hi ku pfumelelana, xirho xin’wana ni xin’wana xi ri ni ntirhisano. (4:5, 12, 15) Tindlela ta vunghwavava, leti nga pfuniki nchumu ni ta ku honisa ta vumunhu bya khale ti fanele ku susiwa; munhu un’wana ni un’wana u fanele ku endliwa lontshwa eka matimba lama susumetaka mianakanyo yakwe ivi a “[ambala] munhu lontshwa la vumbiweke hi ku ya hi xifaniso xa Xikwembu, la . . . tikombaka hi ku lulama ka yena ni ku hlawuleka loku nga ni ntiyiso.” Hikwalaho ka leswi hinkwavo va nga va van’wana, va fanele ku vulavula ntiyiso ivi va tshika vukari, ku yiva, tinhlamba, ku holova—va nga tshohokisi moya lowo kwetsima wa Xikwembu. Ematshan’wini ya sweswo, va va ‘ni musa, va twelana-vusiwana, va rivalelana hi ku ntshunxeka, tanihi leswi Xikwembu na xona xi va rivaleleke hi ku ntshunxeka ha Kriste.’—4:24, 32.

13. Ku va mutekeleri wa Xikwembu, munhu u fanele ku endla yini?

¹³ Hinkwavo va fanele ku va vatekeleri va Xikwembu. Vuoswi, thyaka ni makwanga a swi fanelanga hambi ku ri ku boxiwa exikarhi ka vona, hikuva lava va endlaka swilo swo tano va nga ka va nga dyi ndzhaka ya Mfumo. Pawulo u tsundzuxa Vaefesa a ku: “Hanyani ku fana ni vanhu va ku vonakala.” “Xiyani swinene” ndlela leyi mi fambaka ha yona, mi xava nkarhi, “hikuva masiku lawa hi nga ka wona ma bihile.” Ina, va fanele ku “twisisa leswi [Yehova a] rhandzaka swona” ivi va vulavula hi midzuniso ya Xikwembu hi ndlela yo nkhensa.—5:8, 15-17.

14. Hi byihi vutihlamuleri lebyikulu bya vavanuna ni vavasati?

¹⁴ Ku titsongahata loku faneleke; nyimpi ya Vukriste (5:21–6:24). Vavasati va fanele ku titsongahata eka vavanuna, hi laha bandlha ri titsongahataka eka Kriste ha kona, naswona vavanuna va fanele ku hambeta va rhandza vasati va vona, “kukota leswi Kriste na yena a nga rhandza [bandlha].” Hi ku fanana, “wansati a a ve ni xichavo eka nuna wa yena.”—5:25, 33.

15. Pawulo u tsundzuxa yini malunghana ni vana ni vatswari, mahlonga ni vini ni matlhari ya Mukriste?

¹⁵ Vana va fanele ku hanya hi vun’we ni vatswari, va yingisa ni ku amukela ndzayo ya Xikwembu. Mahlonga ni vini na vona va fanele ku hanya hi ndlela leyi tsakisaka Xikwembu, hikuva N’wini wa hinkwavo u le “matilweni, ni leswaku a nga yi hi nghohe.” Eku heteleleni, hinkwavo a va “[tiye] swinene, [va] namarhela Hosi, [va] tiseketela hi ntamu wa yona,” va ambala matlhari hinkwawo lama humaka eka Xikwembu leswaku va ta kota ku yima va tiyile va lwisana na Diyavulosi. “Minkarhi hinkwayo, rhwalani ku pfumela,” xi va “xitlhangu xa n’wina, ni rito ra Xikwembu ri va fumu ra n’wina leri Moya wu mi nyikaka rona.” Hambetani mi khongela, naswona mi tshama mi xalamukile. Pawulo u kombela leswaku na yena va n’wi khongelela, leswaku a ta ‘twarisa xihundla lexo hlawuleka xa mahungu lamanene’ hi ku ntshunxeka hinkwako.—6:9, 10, 16, 17, 19.

MHAKA LEYI YI PFUNAKA HA YONA

16. I swivutiso swihi leswi kumaka nhlamulo leyi tirhaka eka Vaefesa, naswona ku vuriwa yini hi vumunhu lebyi tsakisaka Xikwembu?

¹⁶ Epistola leyi yaka eka Vaefesa yi khumba ku lava ku va mhaka yin’wana ni yin’wana ya vutomi bya Mukriste. Hikwalaho ka ku andza ka namuntlha ka swirhalanganya ni ku pfumala nawu leswi swi khomisaka gome emisaveni, xitsundzuxo lexinene, lexi tirhaka xa Pawulo xi pfuna hi xiviri eka lava va navelaka ku hanya vutomi bya ku chava Xikwembu. Vana va fanele ku hanyisa ku yini eka vatswari, ni vatswari eka vana? Hi byihi vutihlamuleri bya wanuna eka nsati wakwe, ni bya wansati eka nuna wakwe ke? Vanhu ebandlheni va fanele ku endla yini leswaku va hlayisa vun’we ni rirhandzu ni ku tenga ka Vukriste exikarhi ka misava leyo biha? Xitsundzuxo xa Pawulo xi hlanganisa swivutiso leswi hinkwaswo, naswona u ya emahlweni a komba leswi katsekaka eku ambaleni ka vumunhu lebyintshwa bya Vukriste. Hi ku tirhisa dyondzo ya Vaefesa, hinkwavo va ta swi kota ku kuma ku tlangela ka xiviri ka muxaka wa vumunhu lebyi byi tsakisaka Xikwembu ni lebyi byi ‘vumbiweke hi ku ya hi ku rhandza ka Xikwembu eku lulameni ni le ku tshembekeni ka ntiyiso.’—4:24-32; 6:1-4; 5:3-5, 15-20, 22-33.

17. Vaefesa yi kombisa yini malunghana ni ku tirhisana ni malunghiselelo ebandlheni?

¹⁷ Papila leri nakambe ri komba xikongomelo xa minhlawulo ni swiavelo ebandlheni. Leswi swi “pfuna vahlawuriwa va Xikwembu leswaku va kota ku tirhela van’wana, va aka miri wa Kriste,” va ri lava vupfeke. Hi ku tirhisana hi xitalo ni malunghiselelo lawa ya bandlha, Mukriste a nga “kula hi matlhelo hinkwawo eka Kriste, yena loyi a nga nhloko.”—4:12, 15.

18. I yini lexi xi vekiweke erivaleni malunghana ni ‘xihundla lexo hlawuleka’ ni tempele ya moya?

¹⁸ Papila leri yaka eka Vaefesa ngopfu-ngopfu ri pfune bandlha ro sungula eku kuriseni ka ku twisisa ka vona ka ‘xihundla lexo hlawuleka xa Kriste.’ Laha swi vekiwe erivaleni leswaku kun’we ni Vayuda lava pfumelaka, “vamatiko” a va vitaniwa leswaku va “averiwa ndzhaka yin’we na hina Vayuda, va endla swirho swin’we na hina . . . va averiwa xitshembiso xin’we na hina eka Kriste Yesu.” Rirhangu ra ku hambanisa, “Nawu lowu wu nga ni swileriso,” lowu siveleke Vamatiko eka Vayuda wu herisiwile, naswona sweswi hi ngati ya Kriste, hinkwavo va ve va muti wun’we na vahlawuriwa ni swirho swa yindlu ya Xikwembu. Hi ku hambana lokukulu ni tempele ya vuhedeni ya Artemi, lava va akiwe kun’we eka Kriste Yesu va va xivandla xa Xikwembu lexi moya wu tshamaka eka xona—“tempele leyo hlawuleka [ya Yehova].”—3:4, 6; 2:15, 21.

19. I ntshembo ni xikhutazo xihi leswi Vaefesa yi hambetaka yi swi tamela ku fikela namuntlha?

¹⁹ Malunghana ni ‘xihundla lexo hlawuleka,’ Pawulo nakambe u vulavule hi “vulawuri . . . [byo] hlengeleta swilo hinkwaswo kun’we eka Kriste, swilo swa le matilweni [lava va hlawuriweke leswaku va va eMfun’weni wa le tilweni] ni swilo swa le misaveni [lava a va ta hanya emisaveni evulawurini bya Mfumo].” Xisweswo xikongomelo lexinene xa Xikwembu xo pfuxeta ku rhula ni vun’we xi vekiwa emahlweni. Emhakeni leyi, Pawulo u khongelele Vaefesa, lava mahlo ya timbilu ta vona a ma voningeriwile, leswaku va namarhela ntshembo lowu Xikwembu xi va vitaneleke wona hi xitalo ivi va vona “ku tala ka ndzhaka ya xona leyo saseka ngopfu leyi tshembisiwaka vahlawuriwa va xona.” Marito lawa ma fanele ma va khutaze ngopfu eka ntshembo wa vona. Naswona papila leri huhuteriweke leri yaka eka Vaefesa ri hambeta ri aka bandlha namuntlha, leswaku ‘eka xin’wana ni xin’wana hi tatiwa hi ku tala hinkwako loku Xikwembu xi ku nyikaka.’—1:9-11, 18; 3:19.

[Tinhlamuselo ta le hansi]