“Ndzi Endla Xikombelo Eka Khezari!”

NTSHUNGU wa vapfukeri a wu hudula munhu loyi a a tsandzeka ni ku tilwela ivi wu sungula ku n’wi bukutela. Hi ku vona ka vona a a fanele a dlayiwa. Kuteloko a ri kusuhi ni ku dlayiwa, ko humelela masocha kutani ma wutla munhu loyi eka ntshungu lowu wa nsele. Munhu loyi i muapostola Pawulo. Lava a va n’wi hlasela a ku ri Vayuda lava a va nga lavi ku twa nchumu hi ta ku chumayela ka Pawulo, va tlhela va n’wi hembela va ku u nyamisa tempele. U wutliwe hi masocha ya Varhoma, lawa a ma kongomisiwa hi Klawudiyo Lisiya. Eka mpfilumpfilu lowu Pawulo a a khomiwe hi mhaka ya leswi a va anakanya leswaku i muendli wa leswo biha.

Tindzima to hetelela ta nkombo ta buku ya Mintirho ti rungula xihehlo lexi vangeke ku khomiwa ka yena. Ku tiva ndlela leyi Pawulo a tshameke a tengisiwa ha yona, ku hehliwa ka yena, ku tihlamulela ka yena ni ku tiva swo karhi malunghana ni ndlela leyi Varhoma a va xupula ha yona swi ta hi pfuna ku twisisa tindzima leti.

A Ri eMavokweni Ya Klawudiyo Lisiya

Wun’wana wa mintirho ya Klawudiyo Lisiya a ku ri ku ba nawu eYerusalema. Loyi a tlakukeke eka yena, ku nga mufumi wa Rhoma wa le Yudiya, a a tshama eKhezariya. Leswi Lisiya a swi endleke emhakeni ya Pawulo swi nga tekiwa tanihi ku sirheleriwa ka munhu loko a langutane ni madzolonga ni ku khotsiwa ka loyi a kavanyetaka ku rhula. Leswi Vayuda va swi endleke swi susumetele Lisiya leswaku a yisa mukhotsiwa wakwe egoveleni ra masocha eka Xihondzo xa Antoniya.—Mintirho 21:27–22:24.

Lisiya a a fanele a kumisisa leswaku Pawulo u endle yini. Loko mpfilumpfilu wu ri karhi wu ya emahlweni a nga twanga nchumu. Kutani ku nga ri kungani, u lerise leswaku Pawulo a ‘konanisiwa a ri karhi a xupuriwa, leswaku a tiva lexi a xi endla leswaku va lwisana na Pawulo.’ (Mintirho 22:24) Lowu a wu ri mukhuva wa kona loko ku xokoriwa vumbhoni eka swigevenga, mahlonga ni vanhu van’wana va xiyimo xa le hansi. Nkharisa (flagrum) wu nga ha va wu kote ku fikelela xikongomelo xexo, kambe a wu fehla swinene. Minkharisa yin’wana a yi ri ni swibolwana swa nsimbi leswi lengalengaka. Yin’wana a yi ri ni mitwa leyi a yi rhungeleriwe ni marhambu yo tlhava ni swinsimbana. A swi boxa timbanga to fehla, swi nghena enyameni swi twelela.

Enkarhini wolowo Pawulo u vule leswaku i muaki wa le Rhoma. Murhoma loyi a nga dyiwangiki hi nandzu a a nga ta xupuriwa, hikwalaho vumbhoni bya Pawulo bya timfanelo takwe byi cince timhaka. Ku xanisa kumbe ku xupula muaki wa le Rhoma a swi ta endla leswaku mutirhela-mfumo wa le Rhoma a heleriwa hi ntirho. Hikwalaho ku sukela enkarhini wolowo, Pawulo se a a khomiwa tanihi mukhotsiwa wo hlawuleka, loyi a a swi kota ni ku endzeriwa hi vanhu.—Mintirho 22:25-29; 23:16, 17.

Hi mhaka ya leswi a a nga tiyiseki hi swihehlo sweswo, Lisiya u yise Pawulo emahlweni ka Sanedri leswaku a kumisisa xivangelo xa mpfilumpfilu lowu a wu ri kona. Kambe Pawulo u pfuxe njhekanjhekisano loko a boxe leswaku u hehliwa hi mhaka ya ku vulavula hi ku pfuxiwa ka vafi. Mholovo leyi pfukeke kwalaho a yi chavisa lerova Lisiya a ehleketa leswaku Pawulo a nga tshuka a phatluleriwa, kutani Lisiya u tlhele a boheka ku n’wi wutla eka Vayuda lava hlundzukeke.—Mintirho 22:30–23:10.

Lisiya a a nga swi lavi leswaku ku dlayiwa Murhoma a ri emavokweni yakwe. Loko a lumiwe ndleve leswaku va lava ku dlaya mukhotsiwa wakwe, u hatlise a n’wi yisa eKhezariya. Mafambiselo ya nawu a ma lava leswaku vakhotsiwa lava yisiwaka eka vaavanyisi lava tlakukeke va ta ni swiviko leswi hlamuselaka nandzu wa kona. Swiviko sweswo a swi ta katsa vuyelo lebyi fikeleriweke eka mintengo leyi hundzeke, swivangelo swa goza leri tekiweke ni mavonelo ya mukambisisi wa mhaka yoleyo. Lisiya u vike leswaku Pawulo a a ‘hehliwa hi timhaka ta Nawu wa Vayuda, ku nga ri hi nchumu lowu lulameriwaka hi rifu kumbe hi timpecana,’ kutani u lerise leswaku vahehli va Pawulo va vika swivilelo swa vona eka mukambisisi, ku nga Felikisi.—Mintirho 23:29, 30.

Felikisi Lowa Ndhuna-nkulu A Hluleka Ku Avanyisa

Vulawuri bya ndhawu yoleyo a byi ri ehansi ka vukongomisi bya Felikisi. Loko a swi lava a a ta landzela mikhuva ya ndhawu kumbe nawu lowu simekiweke wa vugevenga—lowu a wu tirhisiwa eka vanhu va xiyimo xa le henhla ni vatirhela-mfumo. Sweswo a swi vuriwa ordo, kumbe nxaxamelo. Kasi a a ta swi kota ni ku tirhisa vulawuri bya extra ordinem, lebyi a byi tirhisiwa eka nandzu wihi ni wihi. Ndhuna-nkulu ya xifundzha a yi languteriwe ku ‘anakanya hi leswi a swi fanele ku endliwa hi ntolovelo, ku nga ri leswi a swi endliwa eRhoma.’ Hikwalaho, swo tala a swi siyeriwa yona leswaku yi endla xiboho.

Vuxokoxoko byin’wana bya nawu wa le Rhoma a hi byi tivi, kambe nandzu wa Pawulo wu tekiwa wu ri “mhaka leyi kombisaka ndlela yo xupula ya le ndhawini yoleyo leyi a yi vuriwa extra ordinem.” Ndhuna-nkulu leyi a yi pfuniwa hi vatsundzuxi va yona, a yi yingisa swihehlo leswi endliwaka hi vanhu vo karhi. Muhehliwa a a vitaniwa a ta langutana ni loyi a n’wi hehlaka, kutani a tihlamulela, kambe vumbhoni a byi fanele byi nyikeriwa hi loyi a mangalaka. Majistarata a a tirhisa nxupulo wihi ni wihi hi ku vona ka yena. A humesa xigwevo hi nkarhi wolowo kumbe a xi tlherisela endzhaku, kutani muhehliwa a pfa a pfaleriwile. Xidyondzi Henry Cadbury xi ri: “A swi kanakanisi leswaku leswi muavanyisi a a ri ni matimba yo tano a a ta swi kota ku pfumelelana ni ‘nkucetelo lowu nga riki wona’ ni ku fumbarherisiwa—leswaku a bakanya nandzu, a avanyisa kumbe ku wu tlherisela endzhaku.”

Muprista Lonkulu Ananiya, vakulukumba va Vayuda na Tertulo va hehle Pawulo ximfumo emahlweni ka Felikisi va vula leswaku i ‘ntungu naswona u vanga ku pfukeriwa ka mfumo exikarhi ka Vayuda.’ Va vule leswaku a a ri murhangeri wa “mpambukwa wa Vanazareta” nileswaku u ringete ni ku nyamisa tempele.—Mintirho 24:1-6.

Vahlaseri vo sungula va Pawulo a va anakanya leswaku u tise munhu wa Matiko la vuriwaka Trofimo exivaveni lexi ku nghenaka Vayuda ntsena.a (Mintirho 21:28, 29) Entiyisweni, loyi a ku vuriwa leswaku u tlule nawu a ku ri Trofimo. Kambe loko Vayuda va teka mhaka leyi ku vuriwaka leswaku Pawulo u yi endlile ya ku pfuneta eku tluleni ka nawu, na yona yi nga tekiwa tanihi nandzu lowu faneriwaka hi rifu. Naswona swi tikomba onge Varhoma na vona a va pfumela leswaku xigwevo xa nandzu wo tano a ku ri rifu. Hikwalaho loko Pawulo a a khomiwe hi varindzi va le tempeleni va Vayuda ematshan’weni ya Lisiya, Sanedri a yi ta va yi n’wi tengisile yi tlhela yi n’wi gweva hi ku rhandza.

Vayuda a va anakanya leswaku leswi Pawulo a a swi dyondzisa a ku nga ri Vuyuda, kumbe vukhongeri lebyi nga enawini (religio licita). Ematshan’weni ya sweswo, a swi fanele swi tekiwa swi ri leswi lwisanaka ni nawu, naswona swi ri leswi onhaka.

A va tlhela va vula leswaku Pawulo a a “vanga ku pfukeriwa ka mfumo exikarhi ka Vayuda hinkwavo emisaveni hinkwayo leyi akiweke.” (Mintirho 24:5) Mufumi Klawudiyo a a ha ku sola Vayuda va le Alekzandriya a vula leswaku va “pfuxa hasahasa emisaveni hinkwayo.” Mhaka leyi yi yelana hi ndlela leyi hlamarisaka. N’wamatimu A. N. Sherwin-White u ri: “Mhaka ya kona a ku ri ku hehla Muyuda hi nkarhi wa Mufumi Klawudiyo kumbe emalembeni yo sungula ya Nero. Vayuda a va ringeta ku kucetela ndhuna-nkulu leswaku yi pfumela leswaku ku chumayela ka Pawulo a ku vanga hasahasa etikweni hinkwaro ra le Yuda leri a ri ri ehansi ka Varhoma. A va swi tiva leswaku tindhuna-nkulu a ti nga swi lavi ku khoma munhu hi swihehlo swa vukhongeri ntsena, kutani va ringeta ku soholota xihehlo xa vukhongeri hi ku xi kandzela hi politiki.”

Pawulo u tihlamulerile eka swihehlo hinkwaswo ha xin’we-xin’we. ‘Mina a ndzi vanganga mpfilumpfilu. Swona i ntiyiso leswaku ndzi xirho xa ntlawa lowu va wu vulaka “mpambukwa,” kambe sweswo swi vula leswaku ndzi hlayisa milawu ya Vayuda. Vayuda van’wana va le Asiya va pfuxe nkitsikitsi. Loko va ri ni xivilelo, a va fanele va va kona leswaku va tivulavulela.’ Pawulo u swi veke erivaleni leswaku swihehlo swa kona a swi vangiwa hi ku kamana ka Vayuda hi timhaka ta vukhongeri, ku nga swihehlo leswi Varhoma a va nga koti ku swi ahlula. Leswi Felikisi a a karhele ku tshimbitelana ni Vayuda lava sihalalaka, u hayeke nandzu, a endla leswaku ku nga fikeleriwi xigwevo xo karhi. Pawulo a nga nyiketiwanga emavokweni ya Vayuda lava a va vula leswaku va nga kota ku tenga nandzu lowu, naswona a nga avanyisiwanga hi nawu wa Varhoma, hambi ku ri ku ntshunxiwa a nga ntshunxiwanga. Felikisi a nga endlanga xigwevo, naswona handle ka leswi a a lava ku tsakisa Vayuda, a a ri ni xikongomelo xin’wana xa ku hayeka nandzu—a a tshemba leswaku Pawulo u ta n’wi fumbarherisa.—Mintirho 24:10-19, 26.b

Mphikamakaneta Hi Nkarhi Wa Porkiyo Festo

Endzhaku ka malembe mambirhi, le Yerusalema Vayuda va tlhele va pfuxa swihehlo swa vona loko ku fika Porkiyo Festo, ndhuna-nkulu leyintshwa, va kombela leswaku va nyiketiwa Pawulo va n’wi avanyisa. Kambe Festo u be ehansi hi nenge a ku: “A hi endlelo ra Varhoma ku nyiketa munhu hi xikongomelo xo tsakisa van’wana loko munhu loyi a hehliwaka a nga si hlangana ni vahehli vakwe a va langutile na vona va n’wi langutile, kutani a kuma nkarhi wo tihlamulela malunghana ni xirilo xa kona.” N’wamatimu Harry W. Tajra u ri: “Festo u hatle a swi vona leswaku a ku lukiwa mano ya ku hehla muaki wa le Rhoma.” Kutani Vayuda va byeriwe leswaku va yisa xirilo xa vona le Khezariya.—Mintirho 25:1-6, 16.

Loko va fika kwalaho Vayuda va vule leswaku Pawulo “a nga fanelanga ku ya emahlweni a hanya,” kambe a va nga ri na vumbhoni, kutani Festo a a swi vona leswaku Pawulo a a nga endlanga nchumu lexi koxaka leswaku a dlayiwa. Festo u byele mutirhela-mfumo un’wana a ku: “Va kanetane na yena ntsena malunghana ni ndlela leyi a va gandzela ha yona xikwembu ni malunghana na Yesu loyi a ku vuriwa leswaku a a file kambe Pawulo a a hamba a sindzisa leswaku wa hanya.”—Mintirho 25:7, 18, 19, 24, 25.

Swi le rivaleni leswaku Pawulo a a nga ri na nandzu wa swihehlo swa politiki, kambe eka njhekanjhekisano wa vukhongeri, Vayuda a va vula leswaku huvo ya vona a ko va yona ntsena leyi faneleke yi tamela nandzu lowu. Xana Pawulo a a ta ya eYerusalema leswaku a ya avanyisiwa kona hikwalaho ka mhaka leyi? Festo u vutise Pawulo loko a ta ya, kambe xexo a ku ri xiringanyeto lexi nga fanelangiki. Loko Pawulo o tlheriseriwa eYerusalema laha a a ta avanyisiwa hi vahehli va yena a swi ta vula leswaku u ta nyiketiwa eka Vayuda. Pawulo u te: “Ndzi yime emahlweni ka xitshamo xa Khezari xa vuavanyisi, laha ndzi faneleke ku avanyisiwa kona. A ndzi endlanga leswi hoxeke eka Vayuda . . . A ku na munhu loyi a nga ndzi yisaka eka vona ku va tsakisa. Ndzi endla xikombelo eka Khezari!”—Mintirho 25:10, 11, 20.

Marito wolawo lama vuriweke hi Murhoma ma kavanyete vulawuri bya xifundzha. Mfanelo ya yena yo endla xikombelo (provocatio) a yi ri ya “xiviri, a yi amukeleka naswona yi humelerile.” Kutani endzhaku ko kanerisana hi vuenti ni vatsundzuxi va yena, Festo u te: “U endle xikombelo eka Khezari; u ta ya eka Khezari.”—Mintirho 25:12.

Festo a a tsakile leswi Pawulo a a nga ha ri emavokweni ya yena. Loko a ri karhi a vulavurisana na Heroda Agripa wa Vumbirhi endzhaku ka masiku ma nga ri mangani, u pfumerile leswaku nandzu lowu a wu n’wi pfilunganya. Kutani Festo a a fanele a tsala xiviko xo karhi malunghana ni nandzu lowu a xi tsalela mufumi, kambe hi ku ya hi Festo swihehlo leswi a swi katsa swilo leswi nga twisisekiki swa nawu wa Vayuda. Hambiswiritano, Agripa a a ri ni vutshila etimhakeni to tano, kutani loko va pfumelelanile u komberiwile leswaku a tsala papila ra kona. Leswi Festo a a nga twisisi ndlela leyi Pawulo a a vulavula ha yona emahlweni ka Agripa, u te: “Wa penga, Pawulo! Ku dyondza ngopfu swa ku pengisa!” Kambe Agripa a a n’wi twisisa kahle. U te: “Hi nkarhi wo koma a wu ta ndzi kucetela leswaku ndzi va Mukreste.” Ku nga khathariseki leswaku a va titwisa ku yini hi leswi Pawulo a swi vuleke, Festo na Agripa va pfumelelanile leswaku Pawulo a a nga ri na nandzu nileswaku a a ta ntshunxiwa loko a a nga endlanga xikombelo eka Khezari.—Mintirho 25:13-27; 26:24-32.

Makumu Ya Timhaka Ta Vuavanyisi

Loko a fika le Rhoma, Pawulo u vitane vakulukumba va Vayuda hi xikongomelo xa ku va chumayela ni ku kumisisa leswi a va swi tiva hi yena. Sweswo swi nga ha va swi paluxe swo karhi hi makungu ya vachuchisi vakwe. A swi tolovelekile leswaku valawuri va le Yerusalema va lava mpfuno eka Vayuda va le Rhoma loko ku tengiwa nandzu wo karhi, kambe Pawulo u kume leswaku a va byeriwanga nchumu malunghana na yena. Loko ka ha yimeriwe siku ra ku tenga nandzu, Pawulo u pfumeleriwe ku qacha yindlu ni ku chumayela hi ku ntshunxeka. Mpfumelelo wo tano wu nga ha va wu kombise leswaku Varhoma a va nga n’wi voni nandzu Pawulo.—Mintirho 28:17-31.

Pawulo u tshame ekhotsweni malembe man’wana mambirhi. Ha yini? Bibele a yi swi boxi. Munhu la endleke xikombelo hakanyingi a a pfaleriwa ku fikela loko vachuchisi va n’wi vona nandzu, kambe swi nga endleka Vayuda va le Yerusalema va nga tanga, hi ku xiya leswaku mhaka leyi va yi mangaleke a yi nga twali kahle. Kumbexana ndlela yo antswa yo pfala Pawulo nomu nkarhi wo leha a ku ri ku tshama va nga yi ehubyeni. Hambiswiritano, swi tikomba onge Pawulo u yisiwe emahlweni ka Nero ivi a kumiwa a nga ri na nandzu, kutani endzhaku a ntshunxiwa leswaku a ya emahlweni ni mintirho ya vurhumiwa—kwalomu ka ntlhanu wa malembe ku sukela loko a khomiwile.—Mintirho 27:24.

Lava lwaka na ntiyiso i khale va ri karhi va ‘luka mano hi ku tirhisa nawu’ leswaku va kavanyeta ntirho wa Vukreste wo chumayela. Sweswo a swi fanelanga swi hi hlamarisa. Yesu u te: “Loko va ndzi xanisile, na n’wina va ta mi xanisa.” (Pisalema 94:20, King James Version; Yohane 15:20) Ina, nakambe Yesu u hi nyike ntshunxeko wa ku byela misava hinkwayo mahungu lamanene. (Matewu 24:14) Xisweswo, tanihi leswi muapostola Pawulo a tserhameke loko a langutane ni nxaniso ni ku kanetiwa, Timbhoni ta Yehovha namuntlha ti ‘lwela mahungu lamanene ni ku ma simeka hi nawu.’—Vafilipiya 1:7.

[Tinhlamuselo ta le hansi]