Buku Ya Bibele Ya Vu-48—Vagalatiya

Mutsari: Pawulo

Ndhawu Ya Vutsari: Korinto kumbe Antiyoka wa Siriya

Ku Hetiwa Ka Vutsari: c. 50-52 C.E.

 1. Hi wahi mabandlha lawa ku vulavuriwaka ha wona eka Vagalatiya, kutani ma hlerisiwe ku yini naswona rini?

MABANDLHA ya Galatiya lama Pawulo a vulavuleke ha wona eka Vagalatiya 1:2 entiyisweni ma katsa Antiyoka ra le Pisidiya, Ikoniya, Listra na Derbe—swivandla leswi swi nga eswifundzeni swo hambana-hambana kambe hinkwaswo swi ri eka xifundza-nkulu lexi xa Rhoma. Mintirho tindzima 13 na 14 yi vulavula hi pfhumba ro sungula ra vurhumiwa bya Pawulo na Barnaba endhawini leyi, leswi swi yiseke eku hleriweni ka mabandlha ya le Galatiya. Lama a ma vumbiwe hi mpfangano wa Vayuda ni lava nga riki Vayuda, laha handle ko tipfinyinga a va katsa Macelt, kumbe Magaul. Leswi swi endleke endzhakunyana ka riendzo ra Pawulo ro ya eYerusalema kwalomu ka 46 C.E.—Mintirho 12:25.

 2. (a) I yini lexi vangiweke hi pfhumba ra vumbirhi ra Pawulo eGalatiya, kambe i yini lexi landzeleke endzhakunyana? (b) Hi nkarhi lowu fanaka, Pawulo u ye emahlweni ni riendzo rakwe hi ndlela yihi?

² Hi lembe ra 49 C.E., Pawulo na Silasi va sungule pfhumba ra vumbirhi ra vurhumiwa bya Pawulo va nghena etikweni ra Galatiya, leswi swi vangeke leswaku ‘mabandlha ma tiyisiwa eripfumelweni ni ku andza hi nhlayo siku na siku.’ (Mintirho 16:5; 15:40, 41; 16:1, 2) Hambi swi ri tano, endzhaku ka vona ku landzele vadyondzisi va mavunwa, Vayuda, lava va susumeteleke van’wana emabandleni ya Galatiya ku pfumela leswaku ku yimbisiwa ni ku hlayisa Nawu wa Muxe a swi ri swiyenge swa ntikelo swa Vukriste bya ntiyiso. Enkarhini lowu Pawulo a a fambile a hundza Misiya a nghena eMakedoniya na Greece, eku heteleleni a fika eKorinto, laha a heteke tin’hweti leti tlulaka 18 ni vamakwavo. Endzhaku, hi 52 C.E., u sukile a famba hi ndlela ya Efesa a ya eAntiyoka ya le Siriya, xisekelo xa kaya rakwe, a fika kona hi lembe leri fanaka.—Mintirho 16:8, 11, 12; 17:15; 18:1, 11, 18-22.

 3. Vagalatiya yi nga ha va yi tsaleriwe kwihi naswona rini?

³ Pawulo u tsale papila leri yaka eka Vagalatiya kwihi naswona rini? A ku na ku tipfinyinga leswaku u ri tsale hi ku anghwetla loko rito ri fike eka yena malunghana ni ntirho wa Vayuda. Laha ku nga ha va ku ve eKorinto, Efesa, kumbe Antiyoka ya le Siriya. Ku nga ha va ku ve enkarhini wa ku tshama ka yena tin’hweti ta 18 eKorinto, 50-52 C.E., tanihi leswi rungula a ri ta va ri ve na nkarhi wo n’wi fikelela kona ri huma eGalatiya. Efesa kumbexana a hi rona, tanihi leswi a tshameke kona nkarhinyana ntsena epfhumbeni rakwe ro tlhelela endzhaku. Hambi swi ri tano, endzhaku u “tsham[e] nkarhinyana kona” ekaya rakwe ra xisekelo ra Antiyoka ya le Siriya, entiyisweni hi ximun’wana xa 52 C.E., naswona tanihi leswi a ku ri ni ku vulavurisana ko olova exikarhi ka muti lowu na Asia Minor, swi nga endleka leswaku a amukele xiviko malunghana na Vayuda ivi a tsala papila rakwe ri ya eka Vagalatiya ri huma eAntiyoka ya le Siriya enkarhini lowu.—Mintirho 18:23.

 4. Vagalatiya yi paluxa yini malunghana ni vuapostola bya Pawulo?

⁴ Papila leri ri hlamusela Pawulo tanihi “muapostola, ku nga ri hi ku hlawuriwa hi vanhu kumbe ku rhumiwa hi munhu, kambe hi ku rhumiwa hi Yesu Kriste ni Xikwembu Tatana.” Nakambe ri paluxa mintiyiso yo tala ehenhleni ka vutomi ni vuapostola bya Pawulo, ri kombisa leswaku, tanihi muapostola, u tirhe hi ku pfumelelana ni vaapostola lava nga eYerusalema ni leswaku u kombise ni matimba yakwe loko a lulamisa muapostola un’wana, ku nga Petro.—Vagal. 1:1, 13-24; 2:1-14.

 5. I mintiyiso yihi leyi yi andlalaka njhekanjhekisano wa vutshembeki ni nxaxamelo wa tibuku swa Vagalatiya?

⁵ I mintiyiso yihi leyi yi kombisaka vutshembeki ni nxaxamelo wa tibuku swa Vagalatiya? Ku kombeteriwa eka yona hi vito eka matsalwa ya Irenaeus, Clement wa Alexandria, Tertullian na Origen. Ku tlula kwalaho, yi katsiwile eka matsalwa lama landzelaka ya ntikelo ya Bibele ya xikhundla: Sinaitic, Alexandrine, Vatican No. 1209, matsalwa lama tsariweke nakambe ya Codex Ephraemi Syri, Codex Bezae na Chester Beatty Papyrus No. 2 (P⁴⁶) Ku tlula kwalaho, ri pfumelelana hi laha ku heleleke ni matsalwa laman’wana ya Matsalwa ya Xigriki ni Matsalwa ya Xiheveru, lama ri kombetelaka eka wona nkarhi na nkarhi.

 6. (a) I tinhla tihi timbirhi leti papila ra Vagalatiya ri ti simekaka? (b) I yini lexi a xi nga tolovelekanga ehenhleni ka ku tsariwa ka papila leri, naswona ri kandziyisa yini ke?

⁶ Epapileni ra matimba ni leri tlhavaka ra Pawulo ‘leri yaka eka mabandlha ya Galatiya,’ u kombisa (1) leswaku i muapostola wa ntiyiso (ntiyiso lowu Vayuda va laveke ku wu fihla) ni (2) leswaku ku vuriwa la lulameke ku kumiwa hi ripfumelo eka Kriste Yesu, hayi hi mintirho ya Nawu, ni leswaku hikwalaho ku yimbisiwa a hi xilaveko eka Vakriste. Hambi leswi a ku ri ntolovelo wa Pawulo ku endla leswaku matsalani a tsala tiepistola ta yena, yena hi byakwe u tsale Vagalatiya hi ‘tinhlanga letikulu hi voko ra yena n’wini.’ (6:11) Leswi swi nga endzeni ka buku a swi ri swa ntikelo lowukulu, eka Pawulo ni le ka Vagalatiya. Buku leyi yi kandziyisa ku tlangela ntshunxeko lowu Vakriste va ntiyiso va nga na wona ha Yesu Kriste.

LESWI NGA ENDZENI KA VAGALATIYA

 7, 8. (a) Pawulo u endla njhekanjhekisano wa yini malunghana ni mahungu lamanene? (b) Pawulo u tiyisisiwe ku yini tanihi muapostola eka lava va nga yimbangiki, naswona u kombise matimba yakwe malunghana na Kefasi hi ndlela yini?

⁷ Pawulo u lwela vuapostola byakwe (1:1–2:14). Endzhaku ka ku xeweta mabandlha ya Galatiya, Pawulo u hlamala leswi va hambukiseriweke hi ku hatlisa eka muxaka wun’wana wa mahungu lamanene, naswona u vula hi ku tiyisa a ku: “Kambe hambi loko hina kumbe ntsumi yo huma etilweni, hi nga tshuka hi mi dyondzisa Evhangeli yin’wana ehandle ka leyi hi tshamaka hi mi dyondzisa yona, mudyondzisi wo tano a a rhukaniwe!” Mahungu lamanene lama a ma twariseke a hi nchumu wa vanhu, naswona a nga dyondzisanga wona, “Yesu Kriste, hi xiviri xa yena, hi yena loyi a nga [ma] hlavutela eka [yena].” Eku sunguleni, tanihi musekeri la chivirikaka wa Vuyuda, Pawulo u xanise bandlha ra Xikwembu, kambe endzhaku Xikwembu xi n’wi vitanile hi ku tirhisa musa wa xona lowu nga fanelangiki ku twarisa mahungu lamanene ehenhleni ka N’wana wa xona eka matiko. A swi nga si endla malembe manharhu endzhaku ka ku hundzuka ka yena loko a ya eYerusalema, kutani endzhaku, eka vaapostola, a vona Petro ntsena, kun’we na Yakobo makwavo wa Hosi. A a nga tiveki hi xiviri eka mabandlha ya le Yudiya, hambi leswi a va tala ku twa hi ta yena ivi va “dzunisa Xikwembu” hikwalaho ka yena.—1:8, 12, 24.

⁸ Endzhaku ka malembe ya 14 Pawulo u ye eYerusalema nakambe ivi a hlamusela mahungu lamanene exihundleni lama a a ma chumayela. Nakulobye wa yena Tito, hambi leswi a a ri Mugriki, a swi nga kali swi lava leswaku a yimbisiwa. Loko Yakobo na Kefasi na Yohane va vona leswaku Pawulo u n’wi byarhise mahungu lamanene ya lava va nga yimbisiwangiki, tanihi leswi Petro a a ri ni mahungu lamanene ya lava va yimbisiweke, va nyike Pawulo na Barnaba lunghelo lerinene ro hlanganyela kun’we ku ya eka matiko, loko vona hi voxe va ya eka lava yimbisiweke. Loko Kefasi a te eAntiyoka ivi a hluleka ku famba hi ndlela leyinene hi ku ya “hi ntiyiso wa Evhangeli” hi ku chava ntlawa lowu yimbisiweke, Pawulo u n’wi tshinyile emahlweni ka hinkwavo.—2:14, NW.

 9. Mukriste u vuriwa la lulameke exisekelweni xihi?

⁹ Ku vuriwa lava lulameke hi ripfumelo, hayi hi nawu (2:15–3:29). Hina Vayuda ha swi tiva, ku vula Pawulo, “leswaku hi endliwa lava lulameke hi ku pfumela eka [Kriste Yesu], ku nga ri hi ku hlayisa Nawu.” Sweswi u hanya hi ku pfumelelana na Kriste naswona wa hanya hi ripfumelo ku endla ku rhandza ka Xikwembu. “Loko vanhu va nga endliwa lava lulameke hi mhaka ya ku hlayisa Nawu, swi vula leswaku ku fa ka Kriste a ku pfunanga nchumu.”—2:16, 21.

10. I yini leswi lavekaka leswaku ku kumiwa nkateko wa Xikwembu, naswona xikongomelo xa Nawu a ku ri xihi?

¹⁰ Xana Vagalatiya va hava mintlhaveko lerova va nga pfumela leswaku leswi va sunguleke hi ku amukela moya hikwalaho ka ripfumelo, va nga hetisa ku tirhela Xikwembu hi ntirho wa Nawu ke? I ku twa hi ripfumelo leswi swi lavekaka, ku fana na Abrahama, loyi a “[pfumeleke eka Yehova], kutani hikwalaho ka sweswo, Xikwembu xi n’wi hlayile a ri lowo lulama.” Sweswi, hi ku ya hi xitshembiso xa Xikwembu, “lava nga ni ku pfumela va kuma nkateko wun’we na Abrahama mupfumeri.” Va ntshunxiwile endzhukanweni wa Nawu hi rifu ra Kriste emhandzini. Kriste i Mbewu ya Abrahama, naswona Nawu lowu wu endliweke malembe ya 430 endzhaku a wu xi herisi xitshembiso lexi yelanaka hi Mbewu yoleyo. Kutani ke, xikongomelo xa Nawu a ku ri xihi? A ku ri “murisi wa hina ku fikela loko Kriste a tile, leswaku hi ta endliwa lava lulameke hi mhaka ya ku pfumela.” Sweswi a ha ha ri ehansi ka murisi, naswona sweswi ku hava ku hambana kwihi na kwihi exikarhi ka Muyuda ni Mugriki, hikuva hinkwavo i van’we eka Kriste Yesu naswona “[i] rixaka ra Abrahama, [i] vadyandzhaka hikwalaho ka xitshembiso.”—3:6, 9, 24, 29.

11. (a) I ku ntshunxiwa kwihi loku Vagalatiya va ku honisaka? (b) Pawulo u kombisa ntshunxeko wa Vukriste hi ndlela yihi?

¹¹ Yimani mi tiyile entshunxekweni wa Vukriste (4:1–6:18). Xikwembu xi rhumele N’wana wa xona ku ntshunxa lava va nga ehansi ka Nawu, leswaku va “amukela xiyimo xa vana.” (4:5) Kutani hikwalaho ka yini mi tlhelela evuhlongeni bya swilo leswi tsaneke ni leswo sungula leswi nga swa vusiwana? Tanihi leswi Vagalatiya sweswi va hlayisaka masiku ni tin’hweti ni tinguva ni malembe, Pawulo u chava leswaku ntirho wakwe hikwalaho ka vona wu onhiwile. Eriendzweni rakwe ro sungula eka vona, va amukele Pawulo ku fana ni ntsumi ya Xikwembu. Xana sweswi u hundzuke nala wa vona hikwalaho ka leswi a va byelaka ntiyiso? Lava va rhandzaka ku va ehansi ka Nawu a va twi leswi Nawu wu swi vulaka: Abrahama u kume vana vambirhi va majaha hi vavasati vambirhi. Wansati un’wana, wanhwana loyi a nga nandza, Hagari, u fanisela tiko ra Israyele wa nyama, loyi a bohiweke eka Yehova hi ntwanano wa Nawu wa Muxe, ntwanano lowu wu tswalaka vana va vuhlonga. Hambi swi ri tano, wansati la ntshunxekeke, ku nga Sara, u fanisela Yerusalema wa le henhla, loyi, hi ku vula ka Pawulo, “[a ntshunxekeke], kutani hi yena mana wa hina.” Pawulo wa vutisa a ku, “Matsalwa ma ri yini ke?” Ma ri: “Hikuva n’wana wa hlonga a nga na ku averiwa ndzhaka swin’we ni n’wana wa nsati wa xitekwa la nga riki hlonga.” Kutani hina hi vana, hayi va nandza wa hlonga, “kambe . . . va nsati wa xitekwa la nga riki hlonga.”—4:30, 31.

12. (a) Vagalatiya sweswi va fanele ku famba hi yini? (b) I ku hambana kwihi ka nkoka loku Pawulo a ku endlaka?

¹² Ku yimbisiwa kumbe ku ka u nga yimbanga a swi vuli nchumu, ku hlamusela Pawulo, kambe i ripfumelo leri tirhaka hi rirhandzu leri ri nga na mhaka. Nawu hinkwawo wu hetisekile eka xiga lexi nge: “Rhandza munhu-kuloni kukota loku u tirhandza.” Hambetani mi famba hi moya, hikuva “loko mi fambisiwa hi moya, a mi le hansi ka Nawu.” Malunghana ni mintirho ya nyama, Pawulo u tshinya ka ha ri emahlweni “leswaku lava endlaka leswo tano, va nga ka va nga vi na ku averiwa eku fumeni ka Xikwembu.” Hi ku hambana lokukulu, u hlamusela mihandzu ya moya, leyi ku nga hava nawu lowu lwaka na yona, ivi a tlhandlekela a ku: “Leswi Moya wu hi nyikeke vutomi, a hi hanyeni hi ku letela ka wona” ivi hi susa ku tikukumuxa ni ku navela loko biha.—5:14, 18, 21, 25.

13. Nawu wa Kriste wu hetisekisa ku yini, naswona i yini lexi xi nga xa nkoka ngopfu?

¹³ Loko munhu a teka goza leri hoxeke a nga si swi vona, lava va fanelekaka emoyeni va fanele ku ringeta ku n’wi pfuxeta “hi moya wa musa.” Vakriste va hetisisa nawu wa Kriste hi ku byarhisana mindzhwalo, kambe un’wana ni un’wana u fanele ku byarha ndzhwalo wa yena n’wini eku kombiseni ka leswi ntirho wa yena n’wini wu nga swona. Munhu u ta tshovela hi ku ya hi leswi a swi byalaka, ku bola loku humaka enyameni kumbe vutomi lebyi nga heriki lebyi humaka emoyeni. Lava va lavaka leswaku Vagalatiya va yimbisiwa va tiyimisele ku tsakisa vanhu ntsena ivi va papalata nxaniso. Nchumu wa nkoka a hi ku yimbisiwa kumbe ku nga yimbisiwi, kambe i xivumbiwa lexintshwa. Ku rhula ni tintswalo swi ta va ehenhla ka lava va fambaka khwatsi hi ku ya hi nawu lowu wa mahanyelo, hambi ku ri eka “[Israyele wa] Xikwembu.”—6:1, 16.

MHAKA LEYI YI PFUNAKA HA YONA

14. Hi xihi xikombiso lexi Pawulo a xi vekelaka valanguteri?

¹⁴ Papila leri yaka eka Vagalatiya ri paluxa Pawulo tanihi muxanisi lonkulu loyi a veke muapostola la xalamukeke eka matiko, minkarhi hinkwayo a tiyimisele ku lwela timhaka ta vamakwavo. (1:13-16, 23; 5:7-12) Pawulo u kombise hi xikombiso leswaku mulanguteri u fanele ku hatlisela ku tamela swirhalanganya, a hlanhla mianakanyo ya mavunwa hi ku twisisa na hi Matsalwa.—1:6-9; 3:1-6.

15. Papila leri a ri ri leri pfunaka eka mabandlha ya le Galatiya hi ndlela yihi, naswona i nkongomiso wihi lowu ri wu nyikelaka eka Vakriste namuntlha?

¹⁵ Papila leri a ri pfuna eka mabandlha ya le Galatiya eku simekeni ka ntshunxeko wa vona khwatsi eka Kriste ni ku susa ku dzuneka eka vahambukisi va mahungu lamanene. Ri swi veke erivaleni leswaku munhu u hlayiwa la lulameke hi ripfumelo ni leswaku ku yimbisiwa a ka ha ri xilaveko xa leswaku munhu a kuma ku ponisiwa. (2:16; 3:8; 5:6) Hi ku vekela ku hambana ko tano ka nyama etlhelo, ri tirhe ku hlanganisa Vayuda ni Vamatiko ebandlheni rin’we. Ku ntshunxeka eNawini a ku nga endleriwanga ku tirha tanihi nhlonhlotelo wa ku navela ka nyama, hikuva nsinya lowu wa nawu a wa ha tirha: “Rhandza munhu-kuloni kukota loko u tirhandza.” Ri hambeta ri va nkongomiso eka Vakriste namuntlha.—5:14.

16. I tinhlamuselo tihi leti akaka ripfumelo ta Matsalwa ya Xiheveru leti ti kumekaka eka Vagalatiya?

¹⁶ Papila ra Pawulo ri pfune Vagalatiya etinhleni to tala ta dyondzo, ri tshaha eka Matsalwa ya Xiheveru hi swikombiso swa matimba. Ri nyikele nhlamuselo leyi huhuteriweke ya Esaya 54:1-6, ri hlamusela wansati wa Yehova tanihi ‘Yerusalema wa le henhla.’ Ri hlamusele ‘drama yo fanekisela’ ya Hagara na Sara, ri komba leswaku vadyandzhaka va switshembiso swa Xikwembu hi lava va endliweke lava ntshunxekeke hi Kriste, naswona hayi lava va tshamaka evuhlongeni bya Nawu. (Vagal. 4:21-26; Gen. 16:1-4, 15; 21:1-3, 8-13) Ri hlamusele erivaleni leswaku ntwanano wa Nawu a wu wu herisanga ntwanano wa Abrahama kambe wu tlhandlekeriwile eka wona. Ri tlhele ri komba leswaku nkarhi lowu nga exikarhi ka ku endliwa ka mintwanano leyi mimbirhi a ku ri malembe ya 430, lowu wu nga wa ntikelo eku hlayeleni ka Bibele ka masiku. (Vagal. 3:17, 18, 23, 24) Rhekhodo ya swilo leswi yi hlayisiwile leswaku yi aka ripfumelo ra Vakriste namuntlha.

17. (a) Hi yihi nhlamuselo ya nkoka leyi Vagalatiya yi yi endlaka? (b) I xitsundzuxo xihi lexinene lexi nyikeriweke eka vadyandzhaka va Mfumo ni vatirhi-kulobye?

¹⁷ Xa nkoka ngopfu, Vagalatiya handle ko hoxisa yi hlamusela Mbewu ya Mfumo, leyi vaprofeta hinkwavo va languteke emahlweni eka yona. “Sweswi ke, switshembiso swi nyikiwile Abrahama ni wa rixaka ra yena . . . a nga Kriste.” Lava va vaka vana va Xikwembu hi ripfumelo eka Kriste Yesu va kombisiwa va ri lava va amukeriweke eka mbewu leyi. “Loko mi ri va ka Kriste, swi vula leswaku mi rixaka ra Abrahama, mi vadyandzhaka hikwalaho ka xitshembiso.” (3:16, 29) Xitsundzuxo lexinene lexi nyikiweke eka Vagalatiya xi fanele ku hlayisiwa hi vadyandzhaka lava va Mfumo ni lava va tirhaka na vona: ‘Yimani mi tiyile eku ntshunxekeni loku Kriste a mi ntshunxeke ha kona!’ ‘Hi nga tshiki ku endla leswinene, hikuva hi nguva ya kona hi ta tshovela loko hi nga karhali.’ ‘A hi endleni leswinene, ngopfu-ngopfu eka lava va nga na hina eku pfumeleni.’—5:1; 6:9, 10.

18. Hi yihi ndzayo ni xitsundzuxo xa matimba swo hetelela leswi nyikeriwaka eka Vagalatiya?

¹⁸ Eku heteleleni, ku ni xitsundzuxo xa matimba xa leswaku lava va endlaka mintirho ya nyama “va nga ka va nga vi na ku averiwa eku fumeni ka Xikwembu.” Kutani ke, hinkwavo a va papalate thyaka ni dzolonga ra misava hi laha ku heleleke ivi va veka timbilu ta vona hinkwato eku tswaleni ka mihandzu ya moya, leyi ku nga “rirhandzu, ni ku tsaka, ni ku rhula, ni ku leha mbilu, ni vunene, ni ku hanana, ni ku tshembeka, ni musa, ni ku tikhoma.”—5:19-23.