Ku Lweriwa Ka Mahungu Lamanene eTesalonika

Namuntlha, muti wa le Tesalonika i hlaluko leri fuweke leri nga emutini wa le n’walungu-vuxa bya Grikiya. Muti lowu a wu dume ngopfu ematin’wini ya Vakreste va lembe-xidzana ro sungula, ngopfu-ngopfu eka vutirheli bya Pawulo, muapostola wa Mukreste eka vamatiko.—MINTIRHO 9:15; VARHOMA 11:13.

KWALOMU ka lembe ra 50 C.E., Pawulo ni murhumiwa-kulobye Silasi va endzele eTesalonika. A va ri eka riendzo ra Pawulo ra vumbirhi ra vurhumiwa, ku nga lunghelo ra vona ro sungula ro yisa mahungu lamanene malunghana na Kreste etikweni leri namuntlha ri vitaniwaka Yuropa.

Loko va fika eTesalonika, a swi kanakanisi leswaku a va ha ehleketa hi ndlela leyi va biweke ni ku khotsiwa ha yona eFilipiya, ku nga muti lowukulu eMakedoniya. Entiyisweni, endzhakunyana Pawulo u byele Vatesalonika leswaku loko a va endzerile u va chumayele “mahungu lamanene ya Xikwembu hi ku lwa lokukulu ngopfu.” (1 Vatesalonika 2:1, 2) Xana xiyimo xa le Tesalonika a xi ta va xinene? Xana a ku ta humelela yini loko va ri karhi va chumayela emutini lowu? Xana ku chumayela ka vona a ku ta va ni vuyelo lebyinene? Xo sungula, a hi kambisiseni muti wolowo wa khale.

Muti Lowu Khale A Wu Ri Ni Mpfilumpfilu

Hambi ku ri vito leri nge Tesalonika, leri humaka eka marito mambirhi ya Xigriki lama vulaka “Thessalians” na “hlula,” ri vula nyimpi ni ku lwa. Hi ntolovelo, ku vuriwa leswaku hi 352 B.C.E., Hosi ya le Makedoniya Filipi wa Vumbirhi, ku nga tata wa Alekzanda Lonkulu u hlule nyimba ya le Grikiya-xikarhi eThessaly. Ku vuriwa leswaku hikwalaho ko tsundzuka ku hlula koloko, u thye wun’wana wa vana vakwe vito leri nge Tesalonika, loyi endzhakunyana a tekiweke hi Cassander, mutlhandlami wa buti wakwe Alekzanda. Kwalomu ka 315 B.C.E., Cassander u ake muti hi le vupela-dyambu bya Nhlonhle ya le Chalcidice lowu thyiweke vito ra nsati wakwe. Muti wa Tesalonika wu hambete wu va ni mpfilumpfilu matimu ya wona hinkwawo.

Nakambe muti wa le Tesalonika a wu fuwile. A wu ri ni rin’wana ra mahlaluko lamanene eLwandle ra Aegea. Hi minkarhi ya Varhoma, a ri tlhela ri va ekusuhi ni gondzo leri dumeke ra le Via Egnatia. Hikwalaho ka leswi a wu ri ekusuhi ni lwandle ni tiko leri nga ni magondzo, muti wa Tesalonika a ku ri wun’wana wa tindhawu leti Mfumo wa Rhoma a wu rhumela ni ku amukela nhundzu leyi a yi xavisiwa hi vanhu van’wana. Hi ku famba ka nkarhi, Vagoth, Vaslav, Vafrank, Vaneti ni Vaturkey va sungule ku navela rifuwo ra muti wolowo. Van’wana va vona va hlule muti wolowo hi ku dlaya vanhu hi tihanyi. Kutani sweswi a hi dzikeni eka riendzo ra Pawulo, loko ku lweriwa ka mahungu lamanene ku sungula.

Pawulo A Fika eTesalonika

Loko a ya emutini lowuntshwa, hakanyingi Pawulo a a rhanga hi ku ya eka Vayuda tanihi leswi a va tiva Matsalwa kutani a a ta kota ku ma tirhisa loko a ri karhi a bula na vona leswaku va kota ku twisisa mahungu lamanene. Xidyondzi xin’wana xi vula leswaku kumbexana mukhuva lowu a wu kombisa ku khathala loku Pawulo a ri na kona eka vanhu va le tikweni ra ka vona kumbe matshalatshala yo tirhisa Vayuda kumbe vanhu lava chavaka Xikwembu tanihi masungulo ya ntirho wakwe exikarhi ka Vamatiko.—Mintirho 17:2-4.

Loko Pawulo a fika eTesalonika, u nghene esinagogeni, laha “a [kanerisaneke ni Vayuda] hi Matsalwa, a hlamusela ni ku kombisa hi tinhlamuselo leswaku a swi fanela leswaku Kreste a xaniseka ni ku pfuka eka lava feke, a tlhela a vula a ku: ‘Loyi i Kreste, Yesu loyi ndzi n’wi twarisaka eka n’wina.’”—Mintirho 17:2, 3, 10.

Leswi Pawulo a swi kandziyiseke—ntirho wa Mesiya ni vumunhu byakwe—a ku ri mhaka leyi a ku kanetaniwa ha yona. Vayuda a va rindzele Mesiya loyi a ta va ntshunxa eka Mfumo wa Rhoma. Leswaku a khorwisa Vayuda, Pawulo u ‘kanerisane’ na vona, “a hlamusela” ni ku “kombisa hi tinhlamuselo” eMatsalweni—ku nga vuswikoti lebyi tirhisiwaka hi mudyondzisi lonene.a Kambe xana vayingiseri va Pawulo va angule njhani loko a ri karhi a va dyondzisa rungula leri ro tsakisa?

Nsimu Ya Vona Yi Ve Ni Vuyelo Lebyinene Kambe Va Langutane Ni Swiphiqo

Vayuda van’wana ni Magriki yo tala ya maproselita va amukele rungula ra Pawulo, ku katsa “ni vavasati lavakulu vo tala ngopfu.” Xiga lexi nge “vavasati lavakulu” xa faneleka swinene, hikuva vavasati va le Makedoniya a va ri va xiyimo xa le henhla. A va ri vatirhela-mfumo, va ri vini va tindhawu, va ri ni swikhundlha eka timhaka ta tiko va tlhela va katseka eka ta mabindzu. Ku tlhele ku endliwa maribye ya xitsundzuxo leswaku va xiximiwa. Hilaha Lidiya wansati wa le Filipiya loyi a a ri n’wamabindzu a amukeleke mahungu lamanene hakona, sweswi vavasati va xiyimo xa le henhla va le Tesalonika a va angula kahle lava swi nga ha endlekaka leswaku a va huma emindyangwini ya kahle kumbe a va tekiwe hi vaaka-tiko lava fuweke.—Mintirho 16:14, 15; 17:4.

Hambiswiritano, Vayuda va sungule ku va ni mavondzo. Va kucetele “vavanuna vo karhi vo homboloka va malolo entlaweni wa vona, lava dzumbaka endhawini ya ku xavisela kutani va endla ntshungu wa vapfukeri, va pfuxa hasahasa emutini.” (Mintirho 17:5) Xana a va ri vanhu va njhani? Xidyondzi xin’wana xa Bibele xi va hlamusele tanihi vanhu lava “hambukisaka ni lava nga pfuniki nchumu.” Xi tlhele xi engetela xi ku: “Swi tikomba onge a va nga ri tsakeli rungula ra Pawulo; a va fana ni mintshungu yin’wana ya vapfukeri leyi vangeke swiendlo swin’wana swa madzolonga.”

Vapfukeri volavo lava hlanganeke va “[hlasele] muti wa Yaso [loyi a rhurhele Pawulo] kutani va lava ku va tisa entshungwini lowu pfilunganyekeke.” Leswi va nga n’wi kumangiki Pawulo, va ye eka valawuri lava tlakukeke va le mutini wolowo. Kutani “va koka Yaso ni vamakwavo van’wana va va yisa eka vafumi va muti, va huwelela va ku: ‘Vanhu lava va pfuxeke ngundzungundzu emisaveni leyi akiweke va kona ni laha.’”—Mintirho 17:5, 6.

Leswi a wu ri ntsindza wa Makedoniya, muti wa Tesalonika a wu tifuma. Kambe a ku ri ni nhlengeletano ya vanhu kumbe huvo ya vaaki, leyi a yi tamela milandzu ya le ndhawini ya kwalaho. “Vafumi va muti” kumbe politarchs,b a ku ri vatirhela-mfumo, lava nga ni vutihlamuleri byo endla leswaku swilo swi famba kahle ni ku tlhantlha timhaka leti a ti ta endla leswaku Varhoma va nghenelela kutani va lahlekeriwa hi malunghelo ya muti. Kutani vafumi va muti a va ta kavanyeteka ku twa leswaku ku rhula a ku xungetiwa hi “vanhu lava pfuxaka mpfilumpfilu.”

Kutani ku ve ni xihehlo lexikulu lexi nge: “Vanhu lava . . . va endla leswi lwisanaka ni swileriso swa nawu wa Khezari, va vula leswaku ku ni hosi yin’wana, Yesu.” (Mintirho 17:7) Buku yin’wana yi vula leswaku xihehlo xexo a xi vula “ku vanga mpfilumpfilu ni ku pfukela” mimfumo, leyi a yi nga ta “pfumelela vito ra hosi [yin’wana] leswaku ri boxiwa eka swifundzha swin’wana ni swin’wana leswi hluriweke handle ka mpfumelelo lowu humaka eka yona.” Nakambe mhaka ya leswaku Yesu loyi Pawulo a huweleleke ha yena tanihi Hosi, a a dlayiwe hi vafumi va le Rhoma hi xihehlo lexi fanaka xa ku vanga madzolonga yi endle swi vonaka onge xihehlo xexo i ntiyiso.—Luka 23:2.

Varhangeri va muti wolowo a va tlhontlhiwile. Kambe tanihi leswi a ku nga ri na vumbhoni lebyi khomekaka ni leswi vahehliwa va nga kumiwangiki, “endzhaku ko kuma xisivanomu lexi eneleke eka Yaso ni van’wana, va va tshika va famba.” (Mintirho 17:8, 9) Lunghiselelo leri ri nga ha va ri kombetela eka muxaka wo karhi wa nkutsulo wa leswaku Yaso ni Vakreste van’wana va endle xitiyisekiso xa leswaku Pawulo u ta suka emutini naswona a nge he tlheli a vuya leswaku a ta vanga mpfilumpfilu. Kumbexana Pawulo a a kombetela eka xiendlakalo lexi loko a vula leswaku “Sathana u hingakanye ndlela” yakwe kutani a n’wi sivela leswaku a nga ha tlheleli emutini wolowo.—1 Vatesalonika 2:18.

Loko va vona leswi, Pawulo na Silasi va balekile nivusiku va ya eBeriya. Kwalaho vutirheli bya Pawulo byi tswale mihandzu, kambe ku humelela loku ku hlundzukise vakaneti va Vayuda lava tshamaka eTesalonika lerova va famba tikhilomitara ta 80 va ya eBeriya ku ya kucetela vanhu leswaku va pfukela Pawulo na Silasi. A swi tekanga nkarhi leswaku Pawulo a tlhela a teka riendzo ro ya eAtena kambe ku lweriwa ka mahungu lamanene a ka ha ya emahlweni.—Mintirho 17:10-14.

Vandlha Lerintshwa Ri Va Ni Swiphiqo

Lexi tsakisaka, ku simekiwe vandlha eTesalonika kambe nkaneto a ku nga ri xona ntsena xiphiqo lexi Vakreste va kwalaho a va langutane na xona. A va tshama endhawini ya vahedeni lava nga ni mahanyelo yo biha naswona leswi swi endle leswaku Pawulo a karhateka. Xana vamakwavo vakwe a va ta endla yini?—1 Vatesalonika 2:17; 3:1, 2, 5.

Vakreste va le Tesalonika a va swi tiva leswaku loko va tshika ku hlanganyela eka mikhuva ya tiko ni le ka mintirho ya vukhongeri ya le mutini wolowo, a va ta hlundzukeriwa hi vanghana va vona va khale. (Yohane 17:14) Ku engetela kwalaho, muti wa le Tesalonika a wu tele hi tindhawu to kwetsima ta swikwembu swa Magriki swo tanihi Zewusi, Artemi, Apollo ni swikwembu swin’wana swa le Egipta. Nakambe vugandzeri bya Khezari a byi dumile naswona vaaki hinkwavo a va fanele va landzela mihivahivana ya byona. Ku ala ku hlanganyela eka byona a swi tekiwa tanihi ku pfukela mfumo wa Rhoma.

Ku gandzela swifaniso swi endle leswaku vanhu va va ni mahanyelo yo biha. Cabirus, xikwembu xa le Tesalonika; Dionysus na Aphrodite; na Isis xa le Egipta leswi hinkwaswo a swi fana hi nchumu wo karhi: mukhuva wa timhaka ta masangu ni ku nwa ku tlula mpimo a ku ri xiphemu lexikulu xa mihavahivana leyi a yi tirhisiwa ku swi gandzela. Ku va vanhu va tshama swin’we va nga tekananga ni vunghwavava a swi andzile. Vanhu a va nga swi teki ku ri xidyoho ku endla vumbhisa. A va kuceteriwa hi ndhavuko wa Varhoma, lowu eka wona ku vuriwaka leswaku “a ku ri ni vavanuna ni vavasati vo tala emutini lava ntirho wa vona a ku ri ku enerisa ku navela ka nyama loku vaaka-tiko a va ri na kona—naswona madokodela ma khutaze leswaku ku navela koloko a ku nga fanelanga ku siveriwa.” Swa twisiseka leswi Pawulo a tsundzuxeke Vakreste va kwalaho leswaku va “papalata vumbhisa” naswona va papalata “ku navela ka ku lava vuxaka bya rimbewu” ni ‘thyaka.’—1 Vatesalonika 4:3-8.

Va Hlule Swiphiqo

Vakreste va le Tesalonika a va fanele va tiyimisela ku lwela ripfumelo ra vona. Kambe ku nga khathariseki nkaneto, maxangu ni ndhawu leyi nga ni vahedeni lava nga ni mahanyelo yo biha, Pawulo u va bumabumerile hikwalaho ka ‘ntirho wo tshembeka, wa rirhandzu ni ku tiyisela,’ ni ku hoxa xandla eku hangalasiweni ka mahungu lamanene ya mfumo kun’wana ni kun’wana.—1 Vatesalonika 1:3, 8.

Hi 303 C.E., Mfumo wa Rhoma wu pfuxe ngundzungundzu eka vanhu lava tivulaka Vakreste. Murhangeri wa ngundzungundzu leyi a ku ri Caesar Galerius, loyi a a tshama emutini wa le Tesalonika naswona a akeke tindlu to tala letikulu. Masalela ya tona ma ha ri kona leswaku vavalangi va ta ma vona.

Namuntlha, Timbhoni ta Yehovha eTesalonika ti chumayela vaakelani va tona, ngopfu-ngopfu ekusuhi swinene ni tindlu leti akiweke hi nala yoloye wa tihanyi loyi a a venga Vukreste. Hambileswi hi lembe-xidzana ra vu-20 a ku ri nkarhi lowu a ti endla ntirho wa tona wo chumayela ehansi ka nkaneto lowukulu, sweswi ku ni kwalomu ka mavandlha ya 60 lama hisekaka ya Timbhoni emutini wolowo. Matshalatshala ya tona ma kombisa leswaku ku lwela ku chumayela mahungu lamanene loku sunguleke eka malembe-xidzana yo tala lama hundzeke swa ha ya emahlweni naswona swi tswala mihandzu.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Mepe lowu nga eka tluka 18]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Via Egnatia

MACEDONIA

Philippi

Amphipolis

Thessalonica

Beroea

THESSALY

Aegean Sea

ATHENS

[Swifaniso leswi nga eka matluka 20, 21]

Ehenhla: muti wa Tesalonika namuntlha

Ehansi: ndhawu ya vuxaviselo ni ndhawu yo hlambela ya Varhoma leyi nga Eagora

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 20]

Two bottom left images: 16th Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities, copyright Hellenic Ministry of Culture and Tourism

[Swifaniso leswi nga eka tluka 21]

Rotunda eKusuhi ni areka ya Galerius; xifaniso xa Caesar Galerius; a ri karhi a chumayela eKusuhi ni areka ya Galerius

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 21]

Middle image: Thessalonica Archaeological Museum, copyright Hellenic Ministry of Culture and Tourism

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 18]

Head medallion: © Bibliothèque nationale de France; stone inscription: Thessalonica Archaeological Museum, copyright Hellenic Ministry of Culture and Tourism