Tidyondzo Ta Matsalwa Lama Huhuteriweke Ni Xisekelo Xa Wona

Dyondzo 10—Bibele—Yi Tshembekile Naswona I Ya Ntiyiso

Ku hlanganisa ka Bibele ka matimu, ntivo-misava ni masungulo ya vanhu; ku pakanisa ka yona malunghana ni sayense, ndhavuko ni mikhuva; ku kongoma, ku twanana ni ku tshembeka ka vatsari va yona; ni vuprofeta bya yona.

 1. (a) Xana Bibele hi ntolovelo yi amukeriwa tanihi yini? (b) Hi xihi xivangelo-nkulu xa ku tlakuka ka Bibele?

BIBELE hi ntolovelo yi amukeriwa tanihi buku leyi xiyekaka swinene leyi nga tluriwiki ya vuxongi bya vuphati ni ntirho lowu xiyekaka wa vanhu lava va yi tsaleke. Kambe yi tlula sweswo swinene. Vatsari hi voxe va tiyisa leswaku leswi va swi tsaleke a swi huma eka Yehova, Xikwembu xa matimba hinkwawo hi xoxe. Lexi i xivangelo lexikulu xa vuxongi bya Bibele bya ku hlamusela, naswona, xa nkoka swinene, xa ntikelo wa yona lowu nga tluriwiki tanihi buku ya vutivi ni vutlhari lebyi nyikaka vutomi. Yesu, N’wana wa Xikwembu, u tiyise leswaku marito lawa a ma vuleke “i moya ni vutomi,” naswona u tshahe swinene eka Matsalwa ya khale ya Xiheveru. “Matsalwa hinkwawo ma huhuteriwe hi Xikwembu,” ku vule muapostola Pawulo, loyi a vulavuleke hi Matsalwa ya Xiheveru tanihi ‘marito yo kwetsima ya Xikwembu.’—Yoh. 6:63; 2 Tim. 3:16; Varhoma 3:1, 2.

 2, 3. Vatsari va Bibele va ku tiyise njhani ku huhuteriwa ka yona?

² Muapostola Petro u nyikele vumbhoni bya leswaku vaprofeta va Xikwembu va susumetiwe hi moya wo kwetsima. Hosi Davhida u tsarile: “Moya wa Yehova wu vulavula ha mina, rito ra wona ri le ririmini ra mina.” (2 Sam. 23:2) Vaprofeta va vule leswaku marito ya vona i ya Yehova. Muxe u tsundzuxile ehenhleni ka ku engetela kwihi na kwihi kumbe ku hunguta swo karhi emaritweni yo kwetsima lawa a ma nyikiweke hi Yehova. Petro u vule leswaku matsalwa ya Pawulo ma huhuteriwile, naswona Yuda hi ku fanana u tshahe marito ya Petro tanihi xihlovo lexi huhuteriweke. Eku heteleleni, Yohane, mutsari wa Nhlavutelo, u tsale a ri karhi a kongomisiwa hi moya wa Xikwembu a tlhela a tsundzuxa leswaku wihi na wihi la engetelaka kumbe la hungutaka swo karhi eka nhlavutelo leyi ya vuprofeta a a ta tihlamulela, hayi eka munhu, kambe eka Xikwembu hi ku kongoma.—1 Pet. 1:10-12; 2 Pet. 1:19-21; Deut. 4:2; 2 Pet. 3:15, 16; Yuda 17, 18; Nhlav. 1:1, 10; 21:5; 22:18, 19.

³ Malandza lawa lama tinyiketeleke ya Xikwembu hinkwawo ma tiyise leswaku Bibele yi huhuteriwile naswona i ya ntiyiso. Ku ni vumbhoni byin’wana byo tala bya ku tshembeka ka Matsalwa yo Kwetsima, laha byin’wana bya byona hi nga ta bula ha byona ehansi ka tinhloko-mhaka ta 12 leti landzelaka.

 4. Vayuda minkarhi hinkwayo a va ti langutisisa ku yini tibuku ta Matsalwa ya Xiheveru?

⁴ (1) Ku Pakanisa Hi Tlhelo Ra Matimu. Ku sukela eminkarhini ya khale, tibuku leti amukeriweke ta Matsalwa ya Xiheveru a a ti amukeriwa hi Vayuda tanihi leti huhuteriweke, tanihi matsalwa lama tshembekaka hi ku helela. Xisweswo, enkarhini wa Davhida, swiendlakalo leswi tsariweke ku sukela eka Genesa ku ya eka Samuel wo Sungula swi amukeriwe hi ku helela tanihi matimu ya ntiyiso ya tiko ni ku tirhisana ka Xikwembu na vona, naswona leswi swi kombisiwa hi Psalma ya vu-78, leyi kombetelaka eka vuxokoxoko byo tlula 35 eka lebyi.

 5. Xana vatsari va khale va tiyise yini malunghana na Muxe ni nxaxamelo wa Milawu ya Vayuda?

⁵ Valala va Bibele va hlasele swinene Pentateuch ngopfu-ngopfu loko swi ta eka ku tshembeka ni vutsari bya yona. Hambi swi ri tano, eku amukeriweni ka Muxe hi Vayuda tanihi mutsari wa Pentateuch ku nga ha engeteriwa vumbhoni bya vatsari va khale, lava van’wana va vona a va ri valala va Vayuda. Hecataeus wa le Abdera, Manetho n’wamatimu wa le Egipta, Lysimachus wa le Alexandria, Eupolemus, Tacitus na Juvenal hinkwavo va vula leswaku nxaxamelo wa milawu leyi hambanisaka Vayuda eka matiko man’wana wu sunguriwe hi Muxe, naswona vo tala hi ku hlawuleka va vula leswaku u tsale milawu ya yena ehansi. Numenius, mutivi wa filosofi wa mulandzeri wa Pythagoras, u boxa na Yani na Yambri tanihi vaprista va le Egipta lava va lwisaneke na Muxe. (2 Tim. 3:8) Vatsari lava va hlanganisa nguva yo sukela enkarhini wa Alexander (lembe xidzana ra vumune B.C.E.), loko Magriki ma sungule ku xopaxopa matimu ya Vayuda, ku ya eka lowuya wa Mufumi Aurelian (lembe xidzana ra vunharhu C.E.). Vatsari van’wana vo tala va khale va boxa Muxe tanihi murhangeri, mufumi, kumbe munyiki wa nawu.a Hi laha hi swi voneke ha kona eka dyondzo leyi hundzeke, swikumiwa swa vuyimburi hakanyingi swi seketela ku pakanisa ka matimu ka swiendlakalo leswi tsariweke eBibeleni laha vanhu va Xikwembu va katsekeke ni matiko lama va rhendzeleke.

 6. Hi byihi vumbhoni lebyi seketelaka ku pakanisa ka matimu ka Matsalwa ya Xigriki?

⁶ Kambe ku vuriwa yini hi Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki? A mo seketela mhaka ya Matsalwa ya Xiheveru ntsena, kambe hi woxe ma kumiwa ma ri lama pakanisaka ni lama tshembekaka hi tlhelo ra matimu, naswona ma ni ntikelo lowu fanaka wa ku huhuteriwa tanihi Matsalwa ya Xiheveru. Vatsari va hi byela leswi va swi tweke ni ku swi vona, hikuva a va ri timbhoni to vona hi mahlo naswona hakanyingi a va ri vahlanganyeri eka swiendlakalo sweswo va swi rhekhodeke. Ma pfumeriwe hi magidi ya vanhu lava a va hanya hi nkarhi wolowo. Vumbhoni bya vona byi kuma xitiyisekiso lexi taleke hi ku tshahiwa hi vatsari va khale, laha exikarhi ka vona ku nga na Juvenal, Tacitus, Seneca, Suetonius, Pliny the Younger, Lucian, Celsus, na Josephus n’wamatimu wa Muyuda.

 7. (a) Hi yihi nhlamuselo leyi S. A. Allibone a yi nyikelaka ehenhleni ka marito lama tlakukeke ya ku tshembeka ka Bibele? (b) U vula leswaku i yini lexi hoxeke hi lava va alaka vumbhoni lebyi?

⁷ Loko a tsala eka The Union Bible Companion, S. Austin Allibone u ri: “Nkulukumba Isaac Newton . . . na yena a a xiyeka tanihi muxopaxopi wa matsalwa ya khale, naswona u kambisise Matsalwa yo Kwetsima hi vukheta lebyikulu. Hi yihi mianakanyo ya yena eka yinhla leyi? ‘Ndzi kuma,’ ku vula yena, ‘swikombiso leswi tiyisekisaka swinene swa ku tshembeka eka Testamente Leyintshwa ku tlula eka matimu wahi ni wahi [ya misava] lama nga riki ya vukhongeri.’ Dr. Johnson u vula leswaku hi na vumbhoni byo tala bya leswaku Yesu Kriste u fele eGologota, hi laha swi vuriweke ha kona eka Tievhangeli, ku tlula lebyi hi nga na byona bya leswaku Julius Caesar u fele eCapitol. Entiyisweni hi na byo tala swinene. Vutisa wihi na wihi la vulaka leswaku u kanakana ntiyiso wa matimu ya Evhangeli leswaku hi xihi xivangelo lexi a nga na xona xo pfumela leswaku Caesar u fele eCapitol, kumbe leswaku Mufumi Charlemagne u vekiwe ku va Mufumi wa le Vupela-dyambu hi Mupapa Leo III. hi 800 . . . Xana u swi tivisa ku yini leswaku munhu wo tanihi Charles I. u tshame a va kona, ni leswaku u tsemiwe nhloko, ni leswaku Oliver Cromwell u ve mufumi ematshan’weni ya yena? . . . Nkulukumba Isaac Newton ku vuriwa leswaku u tshubule nawu wa nkoka-misava . . . Hi pfumela switiyisekiso hinkwaswo leswi vuriweke ehenhleni ka vanhu lava; hi leswi hi nga ni vumbhoni bya matimu bya ntiyiso wa vona. . . . Loko ku humesiwa vumbhoni byo fana ni lebyi, kambe vanhu va hambeta va nga pfumeli, hi va teka tanihi swiphukuphuku leswi hambukisiweke kumbe lava nga tiviki nchumu. Kutani ke, hi nga ku yini hi lava, handle ko lwisana ni vumbhoni byo tala lebyi sweswi byi humesiweke bya ku tshembeka ka Matsalwa yo Kwetsima, va vulaka leswaku a va aneriseki ha byona? . . . Entiyisweni hi na xivangelo xo fikelela makumu ya leswaku i mbilu leyi nga ni xihoxo, hayi nhloko;—a va lavi ku pfumela leswi tsongahataka ku tinyungubyisa ka vona, ni leswi nga ta va endla va hanya vutomi lebyi hambaneke.”b

 8. Vukriste bya Bibele byi kombisiwe byi ri lebyi hambaneke ni vukhongeri lebyin’wana hinkwabyo hi ndlela yihi?

⁸ Ku hlawuleka ka Vukriste tanihi vukhongeri lebyi valandzeri va byona va gandzelaka hi ntiyiso ku tiyisiwa hi George Rawlinson, la tsaleke a ku: “Vukriste—ku katsa ni ku hangalasiwa ka Testamente ya Khale, leyi a ku ri masungulo ya byona—a byi hambananga ngopfu ni vukhongeri byin’wana bya misava handle ka xikongomelo kumbe matimu ya byona. Vukhongeri bya le Greece na Rhoma, bya Egipta, India, Peresi ni bya le Vuxeni hi ntolovelo a byi ri mafambiselo yo mbambela, lebyi a byi nga sekeriwanga eka xisekelo xa matimu hi ku kongoma. . . . Kambe vukhongeri bya Bibele byi hambanile. Eka byona, hambi ho languta Testamente ya Khale kumbe Leyintshwa, eku hangalakeni ka Vuyuda kumbe Vukriste, hi kuma fambiselo ra dyondzo leyi vumbiweke hi mintiyiso; leri titshegeke swinene ha yona; leri ri nga riki nchumu loko ri nga ri na yona; ni leri ri nga ha tekiwaka tanihi leri pfunaka swinene loko yi kombisiwa yi faneriwa hi ku amukeriwa.”c

 9. Kombisa ku pakanisa ka tinhlamuselo ta ntivo-misava ta Bibele.

⁹ (2) Ku Pakanisa Hi Tlhelo Ra Ntivo-misava Ni Ra Ntivo-maribye. Vatsari vo tala va vulavule hi ku pakanisa loku xiyekaka ka nhlamuselo ya Bibele ya Tiko leri Tshembisiweke ni tindhawu leti nga ekusuhi. Tanihi xikombiso, muvalangi wa le Vuxeni, Dr. A. P. Stanley, malunghana ni riendzo ra Vaisrayele ra le mananga u te: “Hambi loko ndlela leyi va fambeke ha yona yi nga tiviwi hi ku kongoma, kambe swivumbeko leswi xiyekaka swa tiko swi fana swinene lerova matimu ma nga ha kuma swifaniso swo tala leswi xiyekaka. . . . Mapitsi yo tala, swihlovo ni swinambyana, swi fambisana ni tinhlamuselo ta ‘mati’ ya Marah; ‘mapitsi’ ya . . . le Elimi; ‘xinambyana’ xa le Horebe; ‘xihlovo’ xa vanhwanyana va Yetro, swin’we ni ‘swihiso’ kumbe mathanki ya xona, eMidiyani. Swimilana swa ha ri swona leswi hi nga swi kumaka eka matimu ya Muxe.”d Emhakeni ya Egipta, ku pakanisa a ku voniwi eku hlamuseriweni loku tolovelekeke ka ndhawu ntsena—masimu ya rona lama taleke tindzoho, timbuwa ta Nambu wa rona wa Nile leti nga ni mahlanga (Gen. 41:47-49; Eks. 2:3), mati ya rona lama humaka ‘emilambyeni, mihocho, mativa lama nga ni mahlanga ni mati lama pfaleriweke’ (Eks. 7:19), ‘swimilana swa rona swa ntsembyani, maxalana, koroni ni swifaki’ (Eks. 9:31, 32)—kambe na hi mavito ni tindhawu ta madoroba.

10. Xana vativi va sayense va manguva lawa va hakeriwe njhani hi ku landzelela rhekhodo ya Bibele?

¹⁰ Hi koloko ku tshembeka loku nyikiwaka rhekhodo ya ntivo-maribye ni ntivo-misava leyi nga eBibeleni hi vativi van’wana va sayense va manguva lawa lava va yi landzeleleke tanihi xikongomisi naswona va pfunekile swinene. Malembe yo hlayanyana lama hundzeke, mutivi wa maribye la dumeke, Dr. Ben Tor, u landzelele tsalwa leri nge: “Hikuva Yehova, Xikwembu xa wena, a ta ku nghenisa etikweni lerinene, . . . etikweni leri maribye ti nga tinsimbi.” (Deut. 8:7, 9) Tikhilomitara ti nga ri tingani ku suka eBerexeba, u kume mawa lamakulu lama taleke hi maribye ya nsimbi yo ntshwuka-ni-ntima. Lowu a ku ri ndzinganyeto wa tithani ta 15 wa timiliyoni ta maribye ya nsimbi ya nkoka wa le hansi. Endzhakunyana, vamaki va tshubule vuandlalo bya ribye ra nsimbi ra nkoka wa le henhla byo ringana 1,5 wa tikhilomitara, 60 ku ya eka 65 wa tiphesente ta nsimbi ya xiviri. Dr. Joseph Weitz, mutivi la dumeke eIsrayele wa ku kondleteriwa ka makhwati u te: “Murhi wo sungula lowu Abrahama a wu byaleke emisaveni ya le Berexeba a ku ri mutamarisiki.” “Hi ku landza vurhangeri bya yena, malembe ya mune lama hundzeke hi herise timiliyoni timbirhi ta yona endhawini leyi fanaka. Abrahama a a tiyisile. Mutamarisiki hi wun’wana wa mirhi yo tala leyi hi yi kumeke yi hanya kahle edzongeni laha mpfula ya lembe na lembe yi nga le hansi ka 15 wa tisentimitara.”e Buku leyi nge Tree and Shrub in Our Biblical Heritage, hi Nogah Hareuveni, ya tlhandlekela: “Swi tikomba onge Mupatriarka Abrahama a nga byalanga murhi wihi na wihi loko a fika eBerexeba. . . . U hlawule murhi lowu ndzhuti wa wona a wu antswa ku tlula mirhi leyin’wana. Ku tlula kwalaho, [mutamarisiki] wu nga tiyiselela ku hisa ni dyandza ra nkarhi wo leha hi ku yisa timitsu ta wona ehansi swinene leswaku wu kuma mati ya le hansi. A swi hlamarisi leswi [mutamarisiki] wa ha riki kona eBerexeba ku ta fikela namuntlha.”f—Gen. 21:33.

11. Profesa Wilson u ri yini malunghana ni ku pakanisa ka Bibele?

¹¹ Malunghana ni vuxokoxoko byo tanihi timhaka ta nxaxamelo wa minkarhi ni ta ntivo-misava leti nga eBibeleni, eka A Scientific Investigation of the Old Testament, Profesa R. D. Wilson wa tsala eka matluka 213-14 a ku: “Timhaka ta nxaxamelo wa minkarhi ni ta ntivo-misava ti pakanisa swinene ni ku tshembeka ku tlula leti nyikeriwaka hi matsalwa wahi ni wahi man’wana ya khale; naswona timhaka ta matimu ya vanhu ni tinhlamuselo tin’wana ta matimu ti pfumelelana hi laha ku hlamarisaka ni vumbhoni lebyi nyikeriwaka hi matsalwa man’wana lama engetelaka eka timhaka ta Bibele.”

12. Mintiyiso yi yi fanela njhani rhekhodo ya Bibele ya masungulo ya vanhu?

¹² (3) Tinxaka Ni Tindzimi Ta Vanhu. Ebukwini leyi nge After Its Kind, Byron C. Nelson u ri: “I munhu la vumbiweke, hayi Munegro, Muchayina, Mulungu. Vanhu vambirhi lava Bibele yi va vitanaka Adamu na Evha va vumbiwile, lava eka vona hi ku veleka ka ntumbuluko ni ku hambana ku humeke tinxaka hinkwato ta vanhu leti nga ehenhla ka misava. Tinxaka hinkwato ta vanhu, ku nga khathariseki muvala kumbe mpimo, i muxaka wun’we wa ntumbuluko. Hinkwavo va ehleketa ku fana, va ni mintlhaveko leyi fanaka, va fana hi xivumbeko xa miri, va tekana hi ku olova, naswona va swi kota ku tswala van’wana va muxaka lowu fanaka. Tinxaka hinkwato i vana va vatswari vambirhi lava fanaka lava va humeke va vumbiwe va helerile evokweni ra Muvumbi.”g Lebyi i vumbhoni bya Genesa 1:27, 28; 2:7, 20-23; 3:20; Mintirho 17:26; na Varhoma 5:12.

13. Muyimburi un’wana u te yini mayelana ni laha tindzimi ta khale ti hangalakeke ti suka kona?

¹³ Malunghana ni mhaka ya Bibele ya laha ku hangalaka ka tindzimi ta khale ku sunguleke kona, muyimburi Nkulukumba Henry Rawlinson u vule leswaku “loko a hi ta kongomisiwa xisweswo hi ku hlangana ntsena ka tindlela ta ririmi ntsena, kutani hi nga titshegi hi rhekhodo hinkwayo ya matsalwa, a hi ta tlhela hi kongoma kona etimbaleni ta Xinara, ku ya lulamisa kona tanihi leswi tindlela leti to hambana-hambana ti humeke kona.”h—Gen. 11:1-9.

14. (a) I yini ntsena lexi a xi ta hlawula Bibele tanihi leyi huhuteriweke hi Xikwembu? (b) Hi rihi langutelo leri twisisekaka leri nyikeriwaka eBibeleni ntsena, naswona xana ku tirha ka rona ku fikelela njhani eka xivumbeko xin’wana ni xin’wana xa vutomi bya siku na siku?

¹⁴ (4) Ku Tirhiseka Ka Yona. Loko a byi nga ri kona vumbhoni byin’wana bya ku tshembeka ka yona, misinya ya milawu ya Bibele yo lulama ni mimpimanyeto ya mahanyelo a swi ta yi hambanisa tanihi leyi humaka emianakanyweni ya Xikwembu. Ntlhandlakambirhi, ku tirhiseka ka yona ku fika eka xivandla xin’wana ni xin’wana xa vutomi bya siku na siku. A ku na buku yin’wana leyi hi nyikaka langutelo leri twisisekaka ra masungulo ya swilo hinkwaswo, ku katsa ni vanhu, ni ra xikongomelo xa Muvumbi hi misava ni munhu. (Gen., ndzima 1; Esa. 45:18) Bibele yi hi byela leswaku ha yini munhu a fa ni leswaku ha yini ku ri ni vubihi. (Gen., ndzima 3; Varhoma 5:12; Yobo, tindzima 1, 2; Eks. 9:16) Yi veka mimpimanyeto leyi tlakukeke swinene ya vululami. (Eks. 23:1, 2, 6, 7; Deut. 19:15-21) Yi nyikela xitsundzuxo lexinene etimhakeni ta mabindzu (Lev. 19:35, 36; Swiv. 20:10; 22:22, 23; Mat. 7:12); mahanyelo lama baseke (Lev. 20:10-16; Vagal. 5:19-23; Vahev. 13:4); vuxaka ni van’wana (Lev. 19:18; Swiv. 12:15; 15:1; 27:1, 2, 5, 6; 29:11; Mat. 7:12; 1 Tim. 5:1, 2); vukati (Gen. 2:22-24; Mat. 19:4, 5, 9; 1 Vakor. 7:2, 9, 10, 39); vuxaka bya ndyangu ni mintirho ya wanuna, wansati ni vana (Deut. 6:4-9; Swiv. 13:24; Vaef. 5:21-33; 6:1-4; Vakol. 3:18-21; 1 Pet. 3:1-6); langutelo lerinene eka vafumi (Varhoma 13:1-10; Tito 3:1; 1 Tim. 2:1, 2; 1 Pet. 2:13, 14); ku tirha hi ku tshembeka kun’we ni vuxaka bya n’wini ni nandza ni muthori ni muthoriwa (Vaef. 4:28; Vakol. 3:22-24; 4:1; 1 Pet. 2:18-21); vunghana lebyinene (Swiv. 1:10-16; 5:3-11; 1 Vakor. 15:33; 2 Tim. 2:22; Vahev. 10:24, 25); ku tlhantlha timholovo (Mat. 18:15-17; Vaef. 4:26); ni swilo swin’wana swo tala leswi swi khumbaka swinene vutomi bya hina bya siku rin’wana ni rin’wana.

15. Hi xihi xitsundzuxo xa Bibele mayelana ni rihanyo ra mianakanyo ni ra miri lexi kombisiweke xi tirha?

¹⁵ Bibele yi tlhela yi nyikela tinhla ta nkoka malunghana ni rihanyo ra miri ni ra mianakanyo. (Swiv. 15:17; 17:22) Emalembeni ya sweswinyana, ndzavisiso wa swa vutshunguri wu kombise leswaku rihanyo ra munhu ra miri hakunene ri khumbiwa hi xiyimo xa yena xa mianakanyo. Hi xikombiso, minkambisiso yi kombise leswaku vanhu lava va talaka ku kombisa ku hlundzuka hakanyingi va ni mimpimo ya le henhla ya nsusumeto wa ngati. Van’wana va vike leswaku ku hlundzuka ku vange mavabyi ya mbilu, ku pandza ka nhloko, mongolo, nsululwani kumbe ku tsandzeka ku humesa rito. Hambi swi ri tano, Bibele yi hlamusele khale yi ku: “Ku tsaka ka miri i mbilu leyo basa.”—Swiv. 14:30; ringanisa Matewu 5:9.

16. Hi tihi tin’wana ta tinhlamuselo ta Bibele ta ntiyiso leti ti nga emahlweni swinene ka nkarhi wa ku tshuburiwa ka tona hi sayense?

¹⁶ (5) Ku Pakanisa Hi Tlhelo Ra Sayense. Hambi leswi Bibele yi nga riki buku leyi hlamuselaka sayense, laha yi khumbaka timhaka ta sayense, yi kumiwa yi ri leyi pakanisaka ni leyi pfumelelanaka ni mintshubulo ni vutivi bya ntiyiso bya sayense. Rhekhodo ya yona ya nxaxamelo wa ku tumbuluxa, ku katsa ni vutomi bya swiharhi (Gen., ndzima 1); leswaku misava i xirhendzevutana, kumbe xivumbeko xo tanihi bolo (Esa. 40:22); ni leswaku misava yi lengalenga empfhukeni ehenhla ka “hava” swi rhangela mintshubulo ya sayense ya mintiyiso leyi. (Yobo 26:7) Vutivi bya swa miri bya manguva lawa byi kombise ntiyiso wa xivulwa xa Matsalwa xa leswaku “nyama hinkwayo a yi fanani,” xivumbeko xa tisele ta nyama ta muxaka wo karhi xa hambana ni wun’wana, munhu u ni “nyama” yakwe yo hlawuleka. (1 Vakor. 15:39)i Exivandleni xa swiharhi, Levitika 11:6 yi xaxameta mpfundla ni swihari leswi gayelaka. Leswi a swi nga pfumeriwi eku sunguleni, kambe sweswi sayense yi kuma leswaku mpfundla wu tlhela wu gayela swakudya swa wona.j

17. Bibele yi kombisiwe njhani yi ri yinene hi tlhelo ra vutshunguri?

¹⁷ Xiga lexi nge ‘vutomi bya nyama byi le ngatini’ eminkarhini ya manguva lawa xi tekiwa tanihi ntiyiso wa xisekelo wa sayense ya vutshunguri. (Lev. 17:11-14) Nawu wa Muxe wu kombise swiharhi, tinyenyana ni tinhlampfi leswi a swi ‘tengile’ leswaku swi dyiwa hi vanhu, naswona wu papalate swakudya leswi nga vaka ni khombo. (Lev., ndzima 11) Nawu a wu lava leswaku emixaxeni ya mavuthu, thyaka ra vanhu ri seleteriwa xisweswo swi nyikela nsirhelelo lowu xiyekaka eka vuvabyi lebyi tluletiwaka hi tinhongana, byo tanihi vuvabyi bya nchuluko ni bya rifuva. (Deut. 23:9-14) Ni namuntlha, ematikweni man’wana ku ni vuvabyi lebyikulu hikwalaho ka ku tshikiwa erivaleni ka thyaka ra vanhu hi ndlela leyi nga fanelangiki. Vanhu va matiko yo tano a va ta va ni rihanyo ro antswa swinene loko a va lo landzelela xitsundzuxo xa Bibele ehenhleni ka nsivela-mavabyi.

18. Hi xihi xifaniso xin’wana xa ku pakanisa ka Bibele hi tlhelo ra sayense lexi nyikiweke?

¹⁸ Bibele yi bumabumela vhinyo yintsongo “hileswi u karhatekaka endzeni” ni hikwalaho ka “switlhavitlhavi.” (1 Tim. 5:23) Dr. Salvatore P. Lucia, profesa wa vutshunguri wa Yunivhesiti ya Xikolo xa Vutshunguri xa le California, wa tsala: “Vhinya i xakunwa xa khale swinene xa swakudya ni murhi wa nkoka swinene lowu tirhisiweke nkarhi na nkarhi ematin’wini hinkwawo ya vanhu.”k

19. Ku pakanisa ka matsalwa ya Luka ku nga kombisiwa njhani?

¹⁹ (6) Ndhavuko ni Mikhuva. Eka Modern Discovery and the Bible A. Rendle Short malunghana ni buku ya Mintirho wa tsala: “A ku ri mukhuva wa Varhoma ku fuma swifundza-nkulu swa mfumo wa vona lowukulu hi ku yisa fambiselo ra vulawuri ra kwalaho emahlweni ku fikela laha va nga fikelelaka kona hi ku hlayiseka, naswona eku heteleleni valawuri va miganga yo hambana-hambana a va ri na mavito yo tala yo hambana. A nga kona loyi a a ta nyika valawuri lava hinkwavo mintlawa ya vona leyi faneleke, handle ka loko a ri muvalangi la xiyaxiyaka kumbe xichudeni xa tirhekhodo lexi chivirikaka. Ku tshama ka Luka a ri la pakanisaka hi ku hetiseka, hi wun’wana wa mikambelo leyikulu ya vutivi bya yena hi tlhelo ra matimu. Etimhakeni to hlayanyana vumbhoni bya khoyini kumbe marito ya nhlamuselo ntsena, leswi hi nyikeke rungula leri lavekaka ro n’wi xopaxopa; van’wamatimu lava xiyekaka va le Rhoma a va tikarhati hi ku tinghenisa eka ntirho wo tano wo nonon’hwa. Luka xisweswo u vitana Heroda na Lisaniya leswaku i valawuri; Josephus na yena u vula sweswo. Heroda Agripa, loyi a dlayeke Yakobo hi banga ivi a nghenisa Petro ekhotsweni, u vitaniwa hosi; Josephus u hi byela ndlela leyi a endleke xinghana ha yona na Gayo Khezari (Caligula) eRhoma ivi a nyikiwa xidlodlo xa vuhosi loko Caligula a va mufumi. Mufumi wa Kipra, Sergiyo Pawulo u vitaniwa gavhunara . . . Emahlweninyana, Kipra a xi ri xifundza-nkulu xa mfumo, naswona a xi lawuriwa hi majisitarata kumbe legatus, kambe enkarhini wa Pawulo, hi laha swi kombisiwaka ha kona hi tikhoyini ta le Kipra, hi Xigriki na hi Xilatini, xithopo lexi faneleke a ku ri gavhunara. Ribye leri tsariweke hi Xigriki leri kumekaka eSoloi en’walungwini wa vugima-lwandle bya Kipra ri tsariwe siku ra ‘vuhosi bya Pawulo’ . . . Le Tesalonika valawuri va muti va amukele xithopo xa ti-politarch [vafumi va muti, Mintirho 17:6, (NW) nhlamuselo ya le hansi] lexi nga tolovelekangiki, vito leri nga tiviwiki eka tibuku leti tlakukeke. A ri ta va leri nga tolovelekangiki eka hina loko a ku nga ri leswi ri humelelaka ematsalweni, hambi leswi Luka a ri tirhiseke. . . . Akaya ehansi ka Awugosto a ku ri xifundza xa senate, ehansi ka Tiberiyo a xi lawuriwa hi mufumi hi ku kongoma, kambe ehansi ka Klawudiyo, hi laha Tacitus a hi byelaka ha kona, xi tlheriseriwe eka senate, kutani xisweswo xithopo lexi faneleke xa Galiyo [Mintirho 18:12] a ku ri gavhunara . . . Luka u katekile, wa pakanisa swinene, eka mintokoto ya yena ya ntivo-misava ni ya vuvalangi.”l

20. Matsalwa ya Pawulo ma wu kombisa hi ku pakanisa njhani nkarhi lowu a hanyeke ni ku tsala ha wona?

²⁰ Mapapila ya Pawulo ma xi kombisa kahle xisekelo xa nkarhi wa yena naswona ma kombisa leswaku a a ri mbhoni yo vona hi mahlo ya swilo leswi tsariweke. Hi xikombiso, Filipi a wu ri koloni ya mavuthu lowu vaaki va wona a va tinyungubyisa swinene hi ku va vaaki va tiko ra Rhoma. Pawulo u tsundzuxe Vakriste va kwalaho leswaku vuako bya vona a a byi ri etilweni. (Mintirho 16:12, 21, 37; Vafil. 3:20) Efesa a wu ri muti lowu dumeke hi vungoma ni mintirho ya mimoya. Pawulo u letele Vakriste va kwalaho malunghana ni ndlela leyi va nga hlomaka ha yona leswaku va nga hlaseriwi hi mademona, naswona hi nkarhi lowu fanaka, u nyikele nhlamuselo leyi pakanisaka ya matlhari ya socha ra le Rhoma. (Mintirho 19:19; Vaef. 6:13-17) Mukhuva wa vahluri va le Rhoma wa ku rhangela ku macha ka ku hlula hi nxaxamelo wa mahlonga, man’wana ma nga ambalanga nchumu wa tirhisiwa exifanisweni. (2 Vakor. 2:14, NW; Vakol. 2:15, NW) Eka 1 Vakorinto 1:22, swivumbeko swo hambana-hambana swa Vayuda ni Magriki swa boxiwa. Etimhakeni to tano, vatsari va Vakriste va kombisa ku pakanisa ka Muxe, mutsari wa Tibuku to Sungula ta Ntlhanu leswi ehenhleni ka swona George Rawlinson a nge: “Ku pakanisa hi tlhelo ra mahanyelo ka Pentateuch malunghana ni mikhuva ni mindhavuko ya le Vuxeni hi ntolovelo a swi si tshama swi kanakaniwa.”a

21. (a) Nyika swikombiso swa ku tshembeka ka vatsari va Bibele. (b) Xana leswi swi ku aka njhani ku tiyiseka ka leswaku Bibele i ntiyiso?

²¹ (7) Ku Tshembeka Ka Vatsari Va Bibele. EBibeleni hinkwayo, ku tshembeka ka vatsari va yona loku nga kanakanisiki i vumbhoni bya matimba bya ntiyiso wa yona. Hi xikombiso, Muxe hi ku kongoma u boxa xidyoho xa yena ni ku avanyisa ka Xikwembu ka leswaku yena ni makwavo, Aroni, a va fanelanga va nghena eTikweni leri Tshembisiweke. (Tinhl. 20:7-13; Deut. 3:23-27) Swidyoho swa Davhida hi makhamba mambirhi kun’we ni vugwinehi bya n’wana wakwe Solomoni swi paluxiwa erivaleni. (2 Sam., tindzima 11, 12, 24; 1 Tih. 11:1-13) Yonasi u tsala hi ku nga yingisi kakwe ni vuyelo bya kona. Rixaka hinkwaro ra Israyele ri soriwe hi kwalomu ka vatsari hinkwavo va Matsalwa ya Xiheveru, lava hinkwavo ka vona a va ri Vayuda, hi ku nga yingisi ka rona Xikwembu, eka rhekhodo leyi fanaka leyi Vayuda va yi tlangeleke ni ku yi amukela tanihi marito ya Xikwembu ni matimu ya ntiyiso ya tiko ra vona. Vatsari va Vakriste na vona a va nga fihli nchumu. Vatsari hinkwavo va mune va Tievhangeli va paluxe ku landzuriwa ka Kriste hi Petro. Naswona Pawulo u kokele nyingiso eka xihoxo lexikulu xa Petro emhakeni ya ripfumelo hi ku endla ku avana exikarhi ka Vayuda ni Vamatiko ebandlheni ra Vukriste ra Antiyoka. Swi aka ku tshemba Bibele tanihi ntiyiso loko hi xiya leswaku vatsari va yona a va tsetselelanga munhu, hambi va ri vona vini, leswaku va vumba rhekhodo leyi tshembekaka.—Mat. 26:69-75; Marka 14:66-72; Luka 22:54-62; Yoh. 18:15-27; Vagal. 2:11-14; Yoh. 17:17.

22. I yini xin’wana lexi tiyisaka leswaku Bibele hakunene i Rito ra Xikwembu, naswona yi tsaleriwe yini?

²² (8) Ku Pfumelelana Ka Vatsari. Bibele yi teke malembe yo tlula 1 600 eku tsariweni hi vatsari va kwalomu ka 40, ku ri hava ku hambana. Yi hangalasiwe swinene hi tinhlayo letikulu ku nga khathariseki nkaneto wa matimba ni matshalatshala lamakulu yo yi herisa. Mintiyiso leyi yi pfuna ku kombisa leswaku yi leswi yi tivulaka ku va swona, Rito ra Xikwembu xa matimba hinkwawo, ni leswaku hakunene yi “pfuna ku dyondzisa, ku laya, ku ololoxa swilo, ku tolovetisa leswo lulama.”—2 Tim. 3:16, NW.b

23. Hi yihi nhloko-mhaka leyi nga cinciki leyi na yona yi seketelaka ku huhuteriwa ka Bibele? Kombisa.

²³ Ku huhuteriwa ka yona ku kombisiwa hi ku pfumelelana ka yona lokukulu loku yi kandziyisaka nhloko-mhaka ya ku kwetsimisiwa ka vito ra Yehova hi Mfumo wa yena ehansi ka Kriste ha kona. Swikombiso swi nga ri swingani leswi xiyekaka hi leswi:

Yoh. 17:6, 26 Yesu u twarise vito ra Xikwembu

24. (a) Xana ku tshembeka ka Vakriste vo sungula ku wu tiyise njhani ntiyiso wa “Mhaka ya Vukriste”? (b) Hi byihi vumbhoni byin’wana lebyi nga kona bya leswaku vatsari va Bibele a va rhekhoda mintiyiso, hayi mintsheketo?

²⁴ (9) Ku Tshembeka Ka Timbhoni. Mayelana ni ntikelo lowu nga nyikiwaka vumbhoni bya Vakriste vo sungula—vatsari va Matsalwa ya Vukriste ni van’wana—George Rawlinson u ri: “Vapfumeri vo sungula a va swi tiva leswaku va nga ha vitaniwa nkarhi wun’wana ni wun’wana leswaku va dlayeriwa vukhongeri bya vona. . . . Mutsari un’wana ni un’wana wo sungula la seketelaka Vukriste, hikwalaho ka ku seketela ka yena, a a langutana ni matimba ya tiko, ivi a byarha vutihlamuleri bya ku avanyisiwa loku fanaka. Loko ripfumelo ri vula ku fa ni ku hanya, vanhu a va amukeli mianakanyo yo sungula hi ku olova leyi yi tikombaka yi lwisana ni ku navela ka vona; naswona a va tiveki hi ku olova eswivandleni swa mpambukwa lowu xanisiwaka, handle ka loko va anakanyisisile hi tinhla ta vukhongeri lebyi wu byi seketelaka, kutani va tikhorwisa leswaku i bya ntiyiso. Swi le rivaleni leswaku vapfumeri vo sungula a va ri ni ndlela yo tiyisa ku pakanisa ka matimu ka timhaka ta Vukriste leti ti nga ekule swinene na hina; a va swi kota ku kambisisa ni ku vutisisa timbhoni—va pimanisa timhaka ta vona to hambana-hambana—va vutisisa leswaku valala va vona a va langutana njhani ni leswi va swi vulaka—va kambisisa matsalwa ya Vahedeni ya nkarhi wolowo—va hlawula vumbhoni hi vukheta, hi ku helela. . . . Hinkwaswo leswi—naswona ku fanele ku tsundzukiwa leswaku vumbhoni bya engeteleka—byi vumba ntlawa wa vumbhoni lebyi byi nga taliki ku humesiwa malunghana ni swiendlakalo swihi na swihi leswi nga swa minkarhi ya khale; naswona byi humesa ntiyiso wa Mhaka ya Vukriste handle ka ku kanakana hinkwako loku nga vaka kona. A ku na laha . . . mhaka yoleyo yi twalaka yi ri ntsheketo. I mhaka yin’we, leyi vuriweke ku nga ri na ku hambana, kasi mintsheketo ya cinca-cinca ni ku va na swivumbeko swo tala; byi hlangana hi laha ku nga hambanisekiki ni matimu ya vanhu va minkarhi yoleyo, laha kun’wana ni kun’wana byi ma yimelaka hi ku pakanisa lokukulu, kasi mintsheketo yi soholota kumbe ku hundzula matimu ya vanhu; byi tele hi vuxokoxoko bya ntiyiso, leswi mintsheketo yi swi papalataka swinene; byi tele hi vuleteri lebyi tirhaka bya muxaka, lowu twisisekaka ni wo olova, kasi mintsheketo yi dyondzisa hi swifanekiselo. . . . Ku chivirika, ku kongoma, ku pakanisa lokukulu, rirhandzu ra xiviri ra ntiyiso, i timfanelo leti xiyekaka ta vatsari va Testamente Leyintshwa, lava entiyisweni va langutanaka ni mintiyiso, hayi mianakanyo ya vona . . . Va tsalela ‘leswaku hi ta tiva ku tiya ka swilo sweswo’ leswi a swi ‘pfumeriwa swinene’ esikwini ra vona.”c—Ringanisa Luka 1:1, 4.

25. I yini lexi kombisaka ku tshembeka ka Bibele hi ndlela leyi xiyekaka?

²⁵ Xivandla lexi nyanyulaka lexi Bibele yi xi hlanganisaka hi lexiya xa vuprofeta bya Xikwembu. Ku tshembeka ka Bibele a ku si tshama ku kombisiwa hi ndlela leyi xiyekaka swinene ku tlula eku hetisekeni ka vuprofeta byo tala, hinkwaswo swi kombisa xivono xa le mahlweni lexi hlamarisaka xa Yehova eku vhumbeni ka nkarhi lowu taka. Rito leri ra vuprofeta hakunene i “rivoni leri voningaka lomu ku nga ni munyama,” naswona ku ri yingisa ku ta tiyisa ripfumelo ra lava va navelaka ku hanya ku kondza vuprofeta hinkwabyo bya Mfumo byi hetiseka emisaveni ya Xikwembu leyintshwa ya hi laha ku nga heriki ya ku lulama. Minongonoko minharhu leyi landzelaka yi engetela vumbhoni byin’wana bya ku tshembeka ka Bibele eku kombiseni ka ku hetiseka loku ka vuprofeta, kun’we ni ku twanana ka Matsalwa hinkwawo ya Xiheveru ni ya Xigriki. Hi ku famba ka nkarhi, Bibele yi ya yi voninga swinene ni ku vangama ngopfu tanihi leyi ‘huhuteriweke hi Xikwembu ni leyi pfunaka’ hakunene.—2 Pet. 1:19; 2 Tim. 3:16.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

(10) VUPROFETA LEBYI XIYEKAKA MALUNGHANA NA YESU NI KU HETISEKA KA BYONA

Vuprofeta Xiendlakalo Ku Hetiseka

Mik. 5:2 U velekiwe eBetlehema Luka 2:4-11; Yoh. 7:42

Esa. 61:1, 2 A vekiwa Luka 4:18-21

Swivutiso swa chati leyi nge “Vuprofeta Lebyi Xiyekaka Malunghana Na Yesu Ni Ku Hetiseka Ka Byona”:

(a) Hi byihi vuprofeta malunghana ni ku velekiwa ka yena lebyi vekaka Yesu enxaxamelweni wa Vumesiya?

(b) Hi byihi vuprofeta lebyi hetisekeke eku sunguleni ka vutirheli bya Yesu?

(c) Yesu u byi hetisise njhani vuprofeta hi ndlela leyi a hetisiseke vutirheli bya yena ha yona?

(d) Hi byihi vuprofeta lebyi hetisekeke hi masiku ma nga ri mangani yo hetelela Yesu a nga si ringiwa?

(e) Xana vuprofeta byi hetiseke njhani hi nkarhi wa ku ringiwa ka yena?

(f) Hi byihi vuprofeta lebyi byi fungheke ku beleriwa ka yena ka xiviri, rifu rakwe ni ku pfuxiwa kakwe?

[Chati leyi nga eka tluka 344-346]

(11) SWIKOMBISO SWA VUPROFETA BYIN’WANA BYA BIBELE LEBYI HETISEKEKE

Vuprofeta Xiendlakalo Ku Hetiseka

[Tinhlamuselo ta le hansi]

(a) Hi swihi swiendlakalo leswi vhumbiweke leswi humeleleke endzhaku ka loko rixaka ra Israyele ri fike etikweni ra Kanana?

(b) Hi byihi vuprofeta bya ku avanyisa ehenhla ka Israyele na Yuda lebyi hetisekeke, naswona rini?

(c) Ku vhumbiwe yini mayelana ni ku kondleteriwa? Xana leswi swi hetisekile?

(d) Hi wahi matiko lama xaxametiweke lawa marungula lama kongomeke ya ku avanyisa ma teke ehenhla ka wona, naswona xana ku avanyisa loku ka vuprofeta ku hetiseke njhani?

(e) Hi swihi swiendlakalo swin’wana swa matimu leswi xiyekaka leswi vhumbiweke hi Daniyele? hi Yesu?

(12) MINTSHAHO NI KU TIRHISIWA KUN’WANA KA MATSALWA YA XIHEVERU HI VATSARI VA MATSALWA YA XIGRIKI

(XIYA: Nxaxamelo lowu a wu ti katsi tinhlamuselo leti xaxametiweke eka “Vuprofeta Lebyi Xiyekaka Malunghana Na Yesu,” leti nga eka matluka lama hundzeke.)

Ntshaho Nhlamuselo Matirhelo

Deut. 32: 35, 36 Ku rihisela i ka Yehova Vahev. 10:30

Ps. 24:1 Misava i ya Yehova 1 Vakor. 10:26

Ps. 78:24 Vuswa lebyi humaka etilweni Yoh. 6:31-33

Ps. 82:6 “Mi swikwembu” Yoh. 10:34

Swivutiso swa chati leyi nge “Mintshaho Ni Ku Tirhisiwa Kun’wana Ka Matsalwa Ya Xiheveru Hi Vatsari Va Matsalwa Ya Xigriki”:

(a) Xana tinhlamuselo leti kombetelaka eka Genesa, eka Matsalwa ya Xigriki, ti yi seketela njhani mhaka ya yona ya ku tumbuluxa?

(b) Hi kwihi ku tirha loku endliwaka eka tinhlamuselo leti nga eka Genesa malunghana na Abrahama ni mbewu ya Abrahama?

(c) Hi kwihi ku tshaha loku endliwaka ebukwini ya Eksoda mayelana ni Milawu ya Khume ni swivumbeko swin’wana swa Nawu?

(d) Hi kwihi laha hi kumaka tinhlamuselo to sungula ta milawu yimbirhi leyikulu, yo rhandza Yehova hi mbilu ni moya-xiviri wa wena hinkwaswo ni ku rhandza muakelani wa wena tanihi loko u tirhandza?

(e) Boxa yin’wana ya misinya ya milawu leyi boxiweke eka Pentateuch leyi tshahiweke eka Matsalwa ya Xigriki. Xana yi tirhisiwa njhani?

(f) Hi tihi tindzimana leti nga eka Tipsalma, leti tshahiweke eka Matsalwa ya Xigriki, leti kurisaka Yehova ⁽¹⁾ tanihi Muvumbi ni N’wini wa misava? ⁽²⁾ tanihi Loyi a tsakelaka lavo lulama ni ku va khathalela?

(g) Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki ma ti tirhisa njhani tindzimana leti nga eka Esaya ni vaprofeta van’wana ⁽¹⁾ eku chumayeleni ka mahungu lamanene? ⁽²⁾ eku ariweni ka mahungu lamanene hi van’wana? ⁽³⁾ eka vanhu va matiko, ku engetela eka masalela ya Israyele, lava vaka vapfumeri? ⁽⁴⁾ eka mimpfuno ya ku kombisa ripfumelo eka mahungu lamanene?