Xita-ndzhaku
Timbhoni ta Yehova—Mphikamakaneta ya Vuhandzuri/Mahanyelo
Yi kandziyisiwe nakambe hi mpfumelelo wa American Medical Association ku suka eka The Journal of the American Medical Association (JAMA), November 27, 1981, Vholumo 246, No. 21, matluka 2471, 2472. Copyright 1981, American Medical Association.
Madokodela ma langutana ni mphikamakaneta leyi hlawulekeke eku tshunguleni ka Timbhoni ta Yehova. Swirho swa vupfumeri lebyi swi ni mintshembo leyikulu ya vukhongeri leyi lwisanaka ni ku amukela ngati leyi heleleke ya un’wana kumbe ya munhu hi xiyexe, ti-RBC [“red blood cells”] leto tala, ti-WBC [“white blood cells”] kumbe ti-“platelet.” Vo tala va ta pfumelela ku tirhisiwa ka (endlelo leri nga riki na ngati) muchini wo yimisa ngati yi nga yi embilwini, muchini wo ungula (“dialysis”) kumbe xitirhisiwa lexi fanaka loko ndzhendzeleko wa le handle ka miri wu nga kavanyetiwi. Vatirhi va swa vutshunguri a va fanelanga va karhateka ehenhleni ka vutihlamuleri, hikuva Timbhoni ti ta teka magoza ya le nawini lama fanelaka leswaku ti ntshunxa vutihlamuleri loko swi ta eka ku ala ka vona ka ngati loku voningeriweke. Va amukela swihalaki swa swikhomela-ndhawu leswi nga riki ngati. Hi ku tirhisa swona ni vutshila byin’wana bya rixaladza, madokodela ma endla vuhandzuri lebyikulu bya tinxaka hinkwato eka vavabyi lava nga Timbhoni lava kuleke ni lavantsongo. Xisweswo vavabyi vo tano va endleriwe mpimanyeto lowu pfumelelanaka ni swilaveko swa ku tshungula “munhu hi ku helela.” (JAMA 1981;264:2471-2472)
MADOKODELA ma langutana ni mphikamakaneta leyi kulaka leyi ku nga tlhontlho lowukulu wa rihanyo. Ku na Timbhoni ta Yehova leti tlulaka hafu ya miliyoni eUnited States leti nga amukeriki mimpompelo ya ngati. Nhlayo ya Timbhoni ni lava va hlanganyelaka na tona ya engeteleka. Hambi leswi eku sunguleni madokodela ni vatirhela-mfumo va le swibedlhele a va languta ku ala mpompelo tanihi xiphiqo xa le nawini ivi va lava mpfumelelo wa huvo wo ya emahlweni hi laha a va pfumela ha kona leswaku a swi fanerile hi tlhelo ra swa vutshunguri, tibuku ta sweswinyana ta swa vutshunguri ti paluxa leswaku ku cinca loku xiyekaka eka langutelo leri ka humelela. Leswi swi nga ha va swi vangiwa hi ntokoto wa vuhandzuri lebyi engetelekeke eka vavabyi lava va nga ni mimpimo ya le hansi ya hemoglobini naswona nakambe swi nga ha kombisa ku xalamuka loku engetelekeke eka nsinya wa nawu wa le nawini wa ku pfumela loku voningeriweke.
Sweswi, tinhlayo letikulu ta vavabyi va vuhandzuri bya ku tihlawulela ni lava vavisekeke leti katsaka Timbhoni leti kuleke ni vana ta karhi ta tshunguriwa handle ka mimpompelo ya ngati. Sweswinyana, vayimeri va Timbhoni ta Yehova va hlangane ni vatirhi va swa vuhandzuri ni vulawuri eka tin’wana ta tindhawu letikulu swinene ta swa vutshunguri etikweni. Minhlangano leyi yi antswise ku twisisa naswona yi pfune ku hlamula swivutiso ehenhleni ka ku hlayisiwa ka ngati, ku simeka swirho ni ku papalatiwa ka mimphikamakaneta ya vutshunguri/nawu.
XIYIMO XA TIMBHONI EHENHLENI KA VUTSHUNGURI
Timbhoni ta Yehova ti amukela vutshunguri bya mirhi ni bya vuhandzuri. Entiyisweni, vo tala va vona i madokodela, hambi ku ri vahandzuri. Kambe Timbhoni i vanhu lava tinyiketeleke swinene hi tlhelo ra vukhongeri lava kholwaka leswaku mpompelo wa ngati wu yirisiwile eka vona hi tindzimana ta Bibele to tanihi leti nge: “Mi nga ka mi nga dyi nyama yi ri ni [moya-xiviri wa] yona, yi nga ngati ya yona” (Genesa 9:3-4); “[Mi fanele ku] halata ngati ya yona, [mi] yi seletela hi misava” (Levitika 17:13-14); na ‘Papalatani vuoswi ni leswi swi tlimbiweke minkolo ni ngati’ (Mintirho 15:19-21).1
Hambi loko tindzimana leti ti nga hlamuseriwanga hi tlhelo ra swa vutshunguri, Timbhoni ti ti xiya tanihi leti ti yirisaka mpompelo wa ngati hinkwayo, ti-RBC leto tala ni pulasima kun’we ni ku tirhisiwa ka WBC ni ti-platelet. Hambi swi ri tano, ku twisisa ka Timbhoni hi tlhelo ra swa vukhongeri a ku yirisi ku tirhisiwa ka swiaki swo tanihi albumin, ti-globulin ta nsawutiso na n’oko wa hemophilia; Mbhoni yin’wana ni yin’wana yi fanele ku boha hi yoxe loko yi nga amukela leswi.2
Timbhoni ti pfumela leswaku ngati leyi susiweke emirini yi fanele ku seleteriwa, kutani a ti amukeri ku pomperiwa ka ngati ya munhu hi xiyexe (autotransfusion) ka ngati leyi hlayisiweke ka ha ri emahlweni. Vutshila bya nhlengeleto wa nkarhi wa vuhandzuri kumbe ku vevukisa ngati loku katsaka ku hlayisiwa ka ngati va swi landzula. Hambi swi ri tano, Timbhoni to tala ti pfumelela ku tirhisiwa ka xitirho xo ungula ni xa ku yimisa ngati yi nga yi embilwini (endlelo leri nga riki ra ngati) kun’we ni ku hlayisiwa hi nkarhi wa vuhandzuri laha ndzhendzeleko wa le handle ka miri wu nga kavanyetiwiki; dokodela u fanele ku burisana ni muvabyi un’wana ni un’wana malunghana ni leswi ripfalo ra yena ri n’wi byelaka swona.2
Timbhoni a ti voni onge Bibele yi hlamusela hi ku kongoma ehenhleni ka ku simeka swirho; hikwalaho, swiboho malunghana ni ku simekiwa ka xivoni xa tihlo, yinso kumbe swirho swin’wana swi fanele ku endliwa hi Mbhoni hi yoxe.
VUHANDZURI LEBYIKULU LEBYI KOTEKAKA
Hambi leswi vahandzuri hakanyingi va aleke ku tshungula Timbhoni hikwalaho ka leswi xiyimo xa vona ehenhleni ka ku tirhisiwa ka ngati xi vonakeke xi “hika vuswikoti bya dokodela,” madokodela yo tala sweswi ma hlawule ku languta xiyimo lexi tanihi xiphiqo xin’wana lexi nga xoxe lexi tlhontlhaka vutshila bya vona. Tanihi leswi Timbhoni ti nga aliki swikhomela-ndhawu swa swihalaki swa colloid kumbe crystalloid kumbe electrocautery, hypotensive anesthesia,3 kumbe hypothermia, leswi swi tirhisiwile hi laha ku humelelaka. Ku tirhisiwa ka sweswi ni ka nkarhi lowu taka ka hetastarch,4 ku nghenisiwa hi xitalo ka iron dextran emisiheni,5,6 ni “sonic scalpel”7 swi nyika ntshembo naswona a swi yili hi tlhelo ra vukhongeri. Nakambe, loko xikhomela-ndhawu xa ngati lexi nga ni florayidi (Fluosol-DA) lexi xa ha ku kumekaka xi tikombisa xi ri lexi hlayisekeke ni lexi humelelaka,8 ku tirhisiwa ka xona a ku nge lwisani ni vupfumeri bya Timbhoni.
Hi 1977, Ott na Cooley9 va vike ehenhleni ka vuhandzuri bya misiha ya mbilu bya 542 lebyi endliweke eka Timbhoni handle ko pompela ngati ivi va hetelela hi ku endlelo leri ri nga endliwa “hi khombo lerintsongo hi laha ku amukelekaka.” Loko a hlamula xikombelo xa hina, sweswinyana Cooley wa ha ku endla mpfuxeto wa mimpimanyeto ya vuhandzuri bya 1 026, 22% eka vana ivi a kuma “leswaku khombo ra vuhandzuri eka vavabyi va ntlawa wa Timbhoni ta Yehova a ri vanga leri tlakukeke ngopfu ku tlula eka van’wana.” Hi ku fanana, Michael E. DeBakey, MD, u hlamusele “leswaku eka swiyimo swo tala swinene [leswi katsaka Timbhoni] khombo ra vuhandzuri handle ko tirhisiwa ka mimpompelo ya ngati a ri kulanga ku tlula eka vavabyi lava hi tirhisaka mimpompelo ya ngati eka vona” (nhlamuselo ya munhu hi xiyexe, March 1981). Buku leyi nakambe yi rhekhoda vuhandzuri lebyikulu lebyi humelelaka bya ndlela ya mitsakamiso10 ni bya marhambu.11 G. Dean MacEwen, MD, na J. Richard Bowen, MD, va tsala leswaku ku hlanganisiwa ka longo ra le ndzhaku “ku hetisisiwe hi laha ku humelelaka eka vana va 20 [va Timbhoni]” (mhaka leyi nga humesiwangiki, August 1981). Va engetela va ku: “Muhandzuri u fanele ku vumba langutelo ra xichavo eka mfanelo ya muvabyi yo ala mpompelo wa ngati kambe a hambeta a endla maendlelo ya vuhandzuri hi mukhuva lowu pfumelelaka ku hlayiseka eka muvabyi.”
Herbsman12 u vika ku humelela emavabyini, ku katsa ni man’wana lama katsaka vantshwa, “lava nga ni ku lahlekeriwa lokukulu hi ngati hi ku vaviseka.” Wa pfumela leswaku “Timbhoni hi ndlela yo karhi ti le khombyeni loko swi ta eka swilaveko swa ngati. Hambi swi ri tano, nakambe swi le rivaleni swinene leswaku hi na swikhomela-ndhawu leswi sivaka ngati.” Hi ku xiya leswaku vahandzuri vo tala va titwe va siveriwe ku amukela Timbhoni tanihi vavabyi hikwalaho ka “ku chava vuyelo bya le nawini,” u kombisa leswaku loku a hi ku karhateka loku nga ni ntikelo.
KU KHATHALELA KA LE NAWINI NI VANA
Timbhoni hi ku tsaka ti sayina fomo ya Nhlangano wa Vutshunguri wa Amerika ti ntshunxa madokodela ni swibedlhele eka vutihlamuleri,13 naswona Timbhoni to tala ti famba ni khadi ra Medical Alert leri tsariweke siku, leri sayiniweke hi timbhoni leri lunghiseleriweke ku tirhisiwa loko ku vonaniwa ni valawuri va swa vutshunguri ni va nawu. Matsalwa lawa ma boha eka muvabyi (kumbe eka xiyimo xa yena) naswona ma nyikela nsirhelelo eka madokodela, hikuva Justice Warren Burger u pfumele leswaku nsindziso “a wu nge seketeriwi” laha ku landzula ko tano ku sayiniweke kona. Nakambe, loko a hlamusela ehenhleni ka leswi eka nkambisiso wa “vutshunguri bya mirhi bya nsindziso ni ntshunxeko wa vukhongeri,” Paris14 u tsarile a ku: “Muhlamuseri un’wana loyi a kambisiseke buku leyi u vikile a ku, ‘A ndzi swi kotanga ku kuma xihlovo xihi na xihi xa nhlamuselo ya leswaku dokodela a nga nghena eka . . . vutihlamuleri . . . lebyi hoxeke hikwalaho ka ku hluleka ka yena ku sindzisa mpompelo eka muvabyi loyi a nga swi rhandziki.’ Khombo leri ri vonaka ri vangiwa swinene hi mianakanyo leyi ndlandlamukaka ya nawu ku tlula ku koteka ka xiviri.”
Ku tshunguriwa ka vana ku tisa ku karhateka lokukulu, hakanyingi ku vanga goza ra le nawini eka vatswari lava nga ehansi ka milawu ya ku honisa vana. Kambe magoza yo tano ma kanakaniwa hi madokodela ni magqweta yo tala lama tolovelaneke ni timhaka ta Timbhoni, lama pfumelaka leswaku vatswari lava nga Timbhoni va lavela vana va vona vutshunguri lebyinene bya swa mirhi. Hi ku ka va nga naveli ku honisa vutihlamuleri bya vona bya vutswari kumbe ku byi hundzisela eka muavanyisi kumbe ntlawa wun’wana wa vunharhu, Timbhoni ti khutaza leswaku ku xiximiwa vupfumeri bya vukhongeri bya ndyangu. Dr. A. D. Kelly, khale ka Matsalana wa Nhlangano wa Vutshunguri wa Canada u tsale15 leswaku “vatswari va vana ni maxaka ya le kusuhi ya vavabyi lava titivaleke va ni mfanelo yo hlamusela ku rhandza ka muvabyi. . . . A ndzi ma amukeri magoza ya nawu ya huvo leyi phikisanaka leyi hlengeletaneke hi 2:00 AM leswaku yi susa n’wana eka vuwundli bya mutswari wa yena.”
Swi le rivaleni leswaku vatswari va ni vutihlamuleri eka vuhlayiseki bya vana va vona, swo tanihi loko ku kongomaniwa ni makhombo ni mimpfuno leyi kotekaka ya vuhandzuri, nyawuso kumbe vutshunguri bya tikhemikhali. Hikwalaho ka swivangelo leswinene leswi tlulaka mphikamakaneta ya khombo ra mpompelo16, vatswari lava nga Timbhoni va kombela leswaku vutshunguri lebyi nga yirisiwangiki hi tlhelo ra vukhongeri byi tirhisiwa. Leswi swi pfumelelana ni dyondzo ya vutshunguri ya ku tshungula “munhu hi laha ku heleleke,” hayi ku honisa ku onheka loku kotekaka ka nkarhi wo leha ka mianakanyo ni ntshamisano hikwalaho ka endlelo leri lwisanaka ni vupfumeri bya xisekelo bya ndyangu. Hakanyingi, tindhawu letikulu etikweni hinkwaro leti nga ni ntokoto hi Timbhoni sweswi ti amukela ku hundziseriwa ka vavabyi ku suka eka miako leyi nga swi tsakeriki ku tshungula Timbhoni, hambi ku ri etimhakeni ta vutshunguri bya vana.
MPHIKAMAKANETA YA DOKODELA
Hi laha ku twisisekaka, ku tshungula Timbhoni ta Yehova swi nga ha vonaka swi tisa xiphiqo eka dokodela loyi a tiyimiseleke ku hlayisa vutomi ni rihanyo hi ku tirhisa vutshila hinkwabyo lebyi a nga na byona. Loko a tsala rito ro rhanga hi tlhelo ra ku hlela eka nxaxamelo wa swihloko leswi vulavulaka hi vuhandzuri lebyikulu eka Timbhoni, Harvey17 u pfumerile a ku, “Ndzi kuma vupfumeri lebyi nga nghenelelaka eka ntirho wa mina byi ri lebyi siringaka.” Kambe ke, u engeterile a ku: “Kumbexana na hina hi swi rivala hi ku olova leswaku vuhandzuri i vuswikoti lebyi titshegeke hi vutshila bya munhu hi xiyexe. Vutshila byi nga antswisiwa.”
Profesa Bolooki18 u xiye xiviko lexi hetaka matimba xa leswaku xin’wana xa swibedlhele leswi khomekeke swinene swa vutshunguri eDade County, Florida, xi ve ni “nawu wo ala hi laha ku heleleke ku tshungula” Timbhoni. U kombise leswaku “maendlelo yo tala ya vuhandzuri eka ntlawa lowu wa vavabyi ma fambisana ni khombo lerintsongo ku tlula leri tolovelekeke.” U engeterile a ku: “Hambi leswi vahandzuri va nga ha vonaka onge va siveriwa ku tirhisa vutshunguri bya manguva lawa . . . ndza tiyiseka leswaku hi ku endla vuhandzuri eka vavabyi lava va ta dyondza swo tala.”
Ematshanwini yo xiya vavabyi lava nga Timbhoni tanihi xiphiqo, madokodela lama engetelekaka ma amukela xiyimo lexi tanihi mphikamakaneta ya vutshunguri. Eku hlangavetaneni ni mphikamakaneta leyi va vumbe mpimanyeto wa ku wu tirhisa eka ntlawa lowu wa vavabyi lowu amukelekaka eka tindhawu to tala ta vutshunguri etikweni hinkwaro. Madokodela lawa hi nkarhi lowu fanaka ma nyikela vutshunguri lebyi nga byinene ku pfuna muvabyi. Hi laha Gardner et al19 a xiyaka ha kona: “Xana i mani loyi a a ta pfuneka loko vuvabyi bya munhu bya le mirini byi horisiwa kambe vutomi bya moya na Xikwembu, hi laha xi byi vonaka ha kona byi landzuriwa, leswi swi yisaka eka vutomi lebyi nga riki na nkoka naswona kumbexana byi ri lebyi biheke ku tlula rifu hi roxe.”
Timbhoni ta swi xiya leswaku hi tlhelo ra vutshunguri, ripfumelo ra vona leri tiyeke ri vonaka ri engetela khombo hi mpimo wo karhi naswona ri nga ha rharhanganisa vutshunguri bya tona. Hi laha ku faneleke, hi ntolovelo va kombisa ku tlangela loku nga tolovelekangiki eka vutshunguri lebyi va byi kumaka. Ku tlhandlekela eka ku va ni swilaveko swa nkoka swa ripfumelo lerikulu ni ku navela loku enteke ka ku hanya, hi ntsako va tirhisana ni madokodela ni vatirhi va swa vutshunguri. Xisweswo, muvabyi ni madokodela va ni vun’we eku hlangavetaneni ni mphikamakaneta leyi yi hlawulekeke.
TINHLAMUSELO
1. Jehovah’s Witnesses and the Question of Blood. Brooklyn, NY, Watchtower Bible and Tract Society, 1977, matl. 1-64.
2. The Watchtower 1978;99 (June 15):29-31.
3. Vutitivati bya nsusumeto lowu nga ehansi wa ngati byi olovisa vuhandzuri bya tinyonga, MEDICAL NEWS. JAMA 1978;239:181.
4. Hetastarch (Hespan)—xiengeteri lexintshwa xa pulasima. Med Lett Drugs Ther 1981;23:16.
5. Hamstra RD, Block MH, Schocket AL:Iron dextran ya le misiheni emurhini wa vukamberi. JAMA 1980;243:1726-1731.
6. Lapin R: Vuhandzuri lebyikulu eka Timbhoni ta Yehova. Contemp Orthop 1980;2:647-654.
7. Fuerst ML: ‘Rikari ra mpfumawulo’ ri hlayisa swindledyana swa ngati. Med Trib 1981;22:1,30.
8. Gonzáles ER: Mhaka ya ‘ngati leyi nga riki ya ntumbuluko’: Fluosol i nkateko lowu hlawulekeke eka Timbhoni ta Yehova. JAMA 1980;243:719-724.
9. Ott DA, Cooley DA: Vuhandzuri bya le mbilwini ni swindledyana swa ngati eka Timbhoni ta Yehova. JAMA 1977;238:1256-1258.
10. Roen PR, Velcek F: Vuhandzuri lebyikulu bya ndlela ya mitsakamiso handle ka mpompelo wa ngati. NY State J Med 1972;72:2524-2527.
11. Nelson CL, Martin K, Lawson N, et al: Ku siviwa loku heleleke ka tinyonga handle ka mpompelo. Contemp Orthop 1980;2:655-658.
12. Herbsman H: Ku tshungula Timbhoni ta Yehova. Emerg Med 1980;12:73-76.
13. Medicolegal Forms With Legal Analysis. Chicago, Nhlangano Wa Vutshunguri Wa Amerika, 1976, tl. 83.
14. Paris JJ: Vutshunguri bya swa mirhi bya nsindziso ni ntshunxeko wa vukhongeri: I nawu wa mani lowu nga ta humelela? Univ San Francisco Law Rev 1975;10:1-35.
15. Kelly AD: Aequanimitas Can Med Assoc J 1967;96:432.
16. Kolins J: Makhombo lama vangiwaka hi mpompelo wa ngati. JAMA 1981;245:1120.
17. Harvey JP: Xivutiso xa vutshila. Contemp Orthop 1980;2:629.
18. Bolooki H: Vutshunguri bya Timbhoni ta Yehova: Xikombiso xa vutshunguri lebyinene. Miami Med 1981;51:25-26.
19. Gardner B, Bivona J, Alfonso A, et al: Vuhandzuri lebyikulu eka Timbhoni ta Yehova. NY State J Med 1976;76:765-766.