A3
Ndlela Leyi Hi Kumeke Bibele Ha Yona
Mutsari ni Musunguri wa Bibele hi yena loyi a nga tlhela a yi hlayisa. Hi Yena loyi a endleke leswaku ku tsariwa marito lawa:
“Rito ra Xikwembu xa hina ri tshama hilaha ku nga heriki.”—Esaya 40:8.
VAKOPI VA HLAYISA RITO RA XIKWEMBU
Matsalwa ya Xiheveru ma vula leswaku Xikwembu xi lerise leswaku ku fanele ku endliwa tikopi ta wona.c Hi xikombiso, Yehovha u lerise tihosi ta le Israyele leswaku ti tiendlela tikopi ta Nawu. (Deteronoma 17:18) Ku engetela kwalaho, Xikwembu xi byele Valevhi leswaku va fanele va hlayisa Nawu va tlhela va wu dyondzisa vanhu. (Deteronoma 31:26; Nehemiya 8:7) Endzhaku ka loko Vayuda va yisiwe evuhlongeni eBabilona, ku ve ni ntlawa wa vakopi kumbe vatsari (Vasofa). (Ezra 7:6) Hi ku famba ka nkarhi, vakopi volavo va endle tikopi to tala ta tibuku ta 39 ta Matsalwa ya Xiheveru.
Eka malembe yo tala lama hundzeke, vatsari va ye emahlweni va kopa tibuku leti hi vukheta swinene. Hi va-500–1500 C.E. ku ve ni ntlawa wa vakopi lava nga Vayuda lava a va tiveka hi vito ra Vamasorete, lava yeke emahlweni ni ntirho lowu wo kopa. Tsalwa ra khale swinene leri kopiweke hi Vamasorete hi leri vuriwaka Leningrad Codex, leri kopiweke hi va-1008 kumbe 1009 C.E. Kambe hi va-1950 C.E., ku kumeke kwalomu ka 220 wa tibuku ta le Bibeleni kumbe swiphemu swa tona exikarhi ka Tibuku leti kumekeke eLwandle leri Feke. Tibuku toleto ta le Bibeleni a ti tlula Leningrad Codex hi malembe yo tlula gidi hi vukhale. Loko ku kambisisiwa Tibuku leti kumekeke eLwandle leri Feke ni Leningrad Codex, ku kumeke leswaku: Hambileswi Tibuku leti kumiweke eLwandle leri Feke ti hambanakanyana hi matsalelo, ku hambana koloko a ku cinci mongo wa mhaka.
Ku vuriwa yini hi tibuku ta 27 ta Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki? Tibuku toleto ti tsariwe ro sungula hi vaapostola van’wana va Yesu Kreste ku katsa ni vadyondzisiwa van’wana vo sungula. Vakreste vo sungula va fambe emikondzweni ya vakopi lava nga Vayuda, hi ku kopa tibuku toleto. (Vakolosa 4:16) Hambileswi Diocletian Hosi ya le Rhoma ni van’wana va ringeteke ku herisa tibuku hinkwato to sungula ta Vakreste, ku ni tibuku to tala swinene leti poneke ku ta fikela namuntlha.
Tibuku toleto ta Vakreste ti tlhele ti hundzuluxeriwa hi tindzimi tin’wana. Tin’wana ta tindzimi ta khale leti Bibele yi hundzuluxeriweke ha tona i Xiameniya, Xicoptic, Xietiyopiya, Xigeorgia, Xilatini ni Xisiriya.
KU HLENGELETIWA KA MATSALWA YA XIHEVERU NI YA XIGRIKI LESWAKU MA TA HUNDZULUXERIWA
A hi tikopi hinkwato ta matsalwa ya Bibele leti tsariweke hi marito lama fanaka. Loko swi ri tano, xana hi ta swi tivisa ku yini leswi a swi tsariwe eka matsalwa yo sungula?
Mhaka leyi yi nga fanisiwa ni mudyondzisi loyi a kombelaka swichudeni swa 100 leswaku swi kopa ndzima yo karhi ya buku. Hambiloko ndzima leyi a swi yi kopa yo lahleka, loko ko kambisisiwa tikopi leta 100 leti tsariweke hi swichudeni, swi nga tiveka leswaku ndzima yoleyo a yi tsariwe njhani. I ntiyiso leswaku swichudeni swi nga ha endla swihoxo swo karhi, kambe a swi nge koteki leswaku hinkwaswo ka swona swi endla swihoxo leswi fanaka. Hilaha ku fanaka, loko swidyondzeki swi kambisisa magidigidi ya tikopi ta tibuku ta Bibele leti swi nga na tona, swa swi kota ku vona xihoxo lexi endliweke hi mukopi ni ku tiva leswaku a ku tsariwe yini eku sunguleni.
“Hi nga vula hi nga tipfinyingi leswaku a ku na tibuku tin’wana ta khale swinene leti hundzuluxeriweke kahle swinene hi ndlela leyi”
Xana hi nga swi tivisa ku yini leswaku leswi a swi tsariwe ku sungula eBibeleni hi swona leswi hi swi hlayaka namuntlha? Loko xi vulavula hi Matsalwa ya Xiheveru, xidyondzeki William H. Green xi te: “Hi nga vula hi nga tipfinyingi leswaku a ku na tibuku tin’wana ta khale swinene leti hundzuluxeriweke kahle swinene hi ndlela leyi.” Loko swi ta eka Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki kumbe Testamente Leyintshwa hilaha van’wana va vulaka hakona, xidyondzeki lexi kambisisaka Bibele F. F. Bruce xi te: “Ku ni vumbhoni byo tala lebyi kombaka leswaku leswi nga eka Testamente Leyintshwa i ntiyiso ku tlula tibuku to tala ta khale naswona a nga kona loyi a nga alaka vumbhoni byolebyo.” U tlhele a ku: “Loko Testamente Leyintshwa a yi fana ni tibuku leti nga riki ta vukhongeri, a yi ta va yin’wana ya tibuku leti tshembiwaka swinene.”
Buku ya Esaya ndzima 40 eka Tibuku leti kumiweke eLwandle leri Feke (yi tsariwe hi va-125 ku ya ka 100 B.C.E.)
Loko yi pimanisiwa ni matsalwa ya Xiheveru lama kopiweke endzhakuka malembe ya gidi, ku kumeke leswaku a ko va ni ku hambana kutsongo ngopfungopfu eka matsalelo
Buku ya Esaya ndzima 40 eka Aleppo Codex, ku nga matsalwa ya nkoka swinene ya Xiheveru lama tsariweke hi Vamasorete ku sukela kwalomu ka 930 C.E.
Matsalwa ya Xiheveru: Bibele ya Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa Bya Matsalwa Ya Xiheveru hi Xinghezi (1953-1960) yi hundzuluxeriwe ku suka eka Biblia Hebraica, hi Rudolf Kittel. Ku sukela hi nkarhi wolowo, ku ve ni matsalwa ya Xiheveru lama pfuxetiweke, ku nga Biblia Hebraica Stuttgartensia na Biblia Hebraica Quinta, lama nga ni vulavisisi lebyintshwa lebyi kumiweke loko ku kambisisiwa Tibuku leti kumiweke eLwandle leri Feke ni tibuku tin’wana ta khale. Eka matsalwa wolawo ku kambisisiwe Leningrad Codex, hi ku tsala marito ya yona ku katsa ni tinhlamuselo ta le hansi ta leswi kumiweke eka matsalwa man’wana, yo fana ni Samaritan Pentateuch, Tibuku leti kumiweke eLwandle leri Feke, Septuagint ya Xigriki, Aramaic Targums, Latin Vulgate na Syriac Peshitta. Loko ku pfuxetiwa Bibele leyi ya Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa ku tirhisiwe Biblia Hebraica Stuttgartensia na Biblia Hebraica Quinta.
Matsalwa ya Xigriki: Hi va 1853–1881 swidyondzeki leswi kambisisaka Bibele swimbirhi ku nga B. F. Westcott na F.J.A. Hort swi kambisise matsalwa ya Bibele lama a ma ri kona hi nkarhi wolowo loko swi ri karhi swi hlengeleta matsalwa ya Xigriki lama a swi vona ma fana swinene ni leswi a swi tsariwile eku sunguleni. Hi va-1950 Komiti Ya Vuhundzuluxeri Bya Bibele Ya Misava Leyintshwa yi tirhise matsalwa wolawo loko yi hundzuluxela. Ku tlhele ku tirhisiwa ni tipapirasi tin’wana ta khale leti ku anakanyiwaka leswaku a ti ri kona hi va-125 ku ya eka 300 C.E. Ku sukela enkarhini wolowo ku kumeke tipapirasi tin’wana to tala. Ku engetela kwalaho, matsalwa man’wana yo fana ni lawa ma hundzuluxeriweke hi Nestle na Aland ni lawa ma hundzuluxeriweke hi United Bible Societies ma kombisa swin’wana leswa ha ku kumiwaka hi swidyondzeki. Swin’wana swa leswi kumiweke loko ku endliwa ndzavisiso lowu swi tirhisiwile loko ku pfuxetiwa Bibele leyi.
Loko ku kambisisiwa matsalwa lawa, swi le rivaleni leswaku tindzimana tin’wana ta Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki leti kumekaka eka Tibibele ta khale to fana na King James Version, ti lo engeteriwa hi lava ti kopeke naswona a ti nga ri xiphemu xa Matsalwa lama humaka eka Xikwembu. Hambiswiritano, leswi ku aviwa ka Bibele hi tindzima ni tindzimana loku amukeriwaka eka vuhundzuluxeri bya Bibele ku veke kona hi va-1550, ku susiwa ka tindzimana leti sweswi ku endla leswaku ku va ni tindzimana leti ku nga tsariwangiki nchumu eka Tibibele to tala. Tindzimana ta kona i Matewu 17:21; 18:11; 23:14; Marka 7:16; 9:44, 46; 11:26; 15:28; Luka 17:36; 23:17; Yohane 5:4; Mitirho 8:37; 15:34; 24:7; 28:29; na Varhoma 16:24. Eka Bibele leyi, leyi pfuxetiweke, laha a ku ri ni tindzimana leti susiweke ku hoxiwe nhlamuselo ya le hansi.
Loko swi ta eka marito yo pfala yo leha ya buku ya Marka 16 (tindzimana 9-20), marito yo pfala yo koma ya Marka 16 ni swiga leswi kumekaka eka Yohane 7:53–8:11, swi le rivaleni leswaku tindzimana toleto a ti nga ri kona eka matsalwa yo sungula. Kutani matsalwa wolawo lama nga riki ya ntiyiso a ma hoxiwanga eBibeleni leyi.d
Marito man’wana ma antswisiwile leswaku ma ta fambisana ni leswi swidyondzeki swa Bibele swi pfumelaka leswaku swi fambisana ni leswi a swi tsariwile eku sunguleni. Hi xikombiso, hi ku ya hi matsalwa man’wana, Matewu 7:13 yi ri: “Nghenani hi nyangwa wo lala, hikuva nyangwa lowu yisaka eku lovisiweni wu anamile naswona ndlela ya kona yi pfulekile.” Eka Bibele ya khale ya Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa, marito lama nge “nyangwa lowu” a ma nga ri kona. Kambe loko ku tlhela ku kambisisiwa matsalwa ya khale ku kumeke leswaku marito lama nge “nyangwa lowu” a ma ri kona eka matsalwa yo sungula. Hikwalaho ma kona eka Bibele leyi. Ku ni tindzimana to tala leti antswisiweke hi ndlela leyi fanaka. Hambiswiritano, ku cinca loku i kutsongo naswona a ku cinci mongo wa Rito ra Xikwembu.
Papirasi leyi nga ni tsalwa ra 2 Vakorinto 4:13–5:4 leyi tsariweke kwalomu ka 200 C.E.
a Ku nga matsalwa ya khale lama a ma tsariwe hi voko.
b Hi ta ma vula Matsalwa ya Xiheveru ku sukela kwala.
c Xivangelo xin’wana lexi a xi endla leswaku matsalwa lawa ma kopiwa, hi leswaku a ma tsariwe eka swilo leswi a swi tala ku hatla swi hlakala.
d Vuxokoxoko byo tala lebyi hlamuselaka leswaku hikwalaho ka yini tindzimana toleto ti tekiwa ti nga ri ta ntiyiso u nga byi kuma eka tinhlamuselo ta le hansi ta New World Translation of the Holy Scriptures—With References, leyi kandziyisiweke hi 1984.