A5
Vito ga Nungungulu ka Mitsalo ya ciGreki ya wuKristu
A titlhari ta Bhibhiliya ta vhumela lezvaku a vito ga Nungungulu, gi yimelwako hi Tetragrama (יהוה), gi kumeka a cipimo ca 7000 wa makhati ka Mitsalo ya ciHebheru yo sangula. Hambulezvo, a votala va alakanya lezvaku gi wa nga kumeki ka Mitsalo ya ciGreki ya wuKristu yo sangula. Hi cigelo leco, a maBhibhiliya yo tala ya ciNgiza ya cinyan’waka a ma tirisi a vito Jehovha laha va hundzuluselako a cipandze leci va nge i Testamenta Giswa. Hambu a cikhati leci va hundzuluselako a zvipandze zvi tshahilweko hi ka Mitsalo ya ciHebheru lomu ku kumekako a Tetragrama, a vahundzuluseli vo tala va tirisa gezu “Hosi” wutshan’wini ga vito ga Nungungulu wutsumbu.
A Wuhundzuluseli ga Misava Yiswa ga Mitsalo yo Basa a gi landzeli a mukhuwo lowo wa vanhu vo tala. Gi tirisa a vito Jehovha a 237 wa makhati lomu ka Mitsalo ya ciGreki ya wuKristu. A cikhati leci a vahundzuluseli va nga boha ku maha lezvo, va ehleketile hi timhaka-tshinya timbiri ta lisima: 1) A mabhuku ya ciGreki lawa hi nga nawo nyamutlha a hi wona lawa yo sangula. Ka makume ya mazana ya tikopiya ti nga kona nyamutlha, hi wutsongwani ga kona, a kutala ka tona ti mahilwe ka mazana mambiri ya malembe andzhako ka kuva ku mahilwe a mabhuku yo sangula. 2) Ka cikhati leco, lava va nga kopiyara a mabhuku va vhaletile a Tetragrama hi Kýrios, gi nga gezu ga ciGreki gi wulako “Hosi”, kutani ku kopiyara ka mabhuku lawa lezvo zvi nga sina zvi mahilwe.
A Kometi ya Wuhundzuluseli ga Misava Yiswa ga Bhibhiliya yi chikelele magumo ya lezvaku ku na ni zvikombiso zvi tiyisako lezvaku a Tetragrama yi wa kumeka lomu ka mabhuku yo sangula ya ciGreki. A ciboho leco ci wa seketelwa ka wukustumunyu legi:
Ka tikopiya ta Mitsalo ya ciHebheru ti nga tirisiwa masikwini ya Jesu ni ya vapostoli vakwe, ku wa hi ni Tetragrama ka mitsalo yontlhe. Cikhatini ci hundzileko, vanhu va tsongwani va nga kanakanela lezvo. Kanilezvi, kota lezvi a tikopiya leto ta Mitsalo ya ciHebheru ta zana ga malembe go sangula ti nga vhevhuliwa kusuhani ni le Qumran, a ku na cigelo ni cin’we ca ku zvi kanakanela.
Masikwini ya Jesu ni ya vapostoli vakwe, a Tetragrama yi wa kumeka kambe ka wuhundzuluseli ga ciGreki ga Mitsalo ya ciHebheru. Hi mazanazana ya malembe, a titlhari ti wa alakanya lezvaku a Tetragrama yi wa nga kumeki ka mabhuku ya Septuaginta ga ciGreki, gi nga wuhundzuluseli ga Mitsalo ya ciHebheru. Kanilezvi, cikari ka va 1900, a zvipandze zvo kari zva kaleloko zva Septuaginta ga ciGreki zvi nga hi kona masikwini ya Jesu zvi no kombiwa titlhari. A zvipandze lezvo zvi na ni vito ga Nungungulu gi tsalilweko hi maletra ya ciHebheru. Hikwalaho, masikwini ya Jesu, a tikopiya ta Mitsalo hi ciGreki ti wa hi ni vito ga Nungungulu. Hambulezvo, ka zana ga malembe ga wumune Nguveni ya Hina, a mabhuku-tshinya ya Septuaginta ga ciGreki, yo kota a Khodhise ya Vhatikano ni Khodhise ya Sinayitiko, ma wa nga ha hi na vito ga Nungungulu ka mabhuku ma sukelako ka Genesisi kala ka Malaki (lomu gi nga hi kona ka mitsalo ya kale). Hikwalaho, a zvi hlamalisi lezvi a mitsalo leyi yi hlayisilweko kusukela cikhatini leco yi nga hiko na vito ga Nungungulu ka cipandze leci va nge i Testamenta Giswa, kutani Mitsalo ya ciGreki ya Bhibhiliya.
Jesu i wulile zviku dlunya, aku: “Ndzi tile hi vito ga Papayi wa mina.” I wulile kambe lezvaku a mitiro yakwe yi wa mahiwa ‘vitweni ga Papayi’ wakwe
A Mitsalo ya ciGreki ya wuKristu ha yoce yi bika lezvaku a kutala ka zvikhati Jesu i wa kumbuka a vito ga Nungungulu ni ku gi tivekisa ka van’wani. (Johani 17:6, 11, 12, 26) Jesu i wulile zviku dlunya, aku: “Ndzi tile hi vito ga Papayi wa mina.” I wulile kambe lezvaku a mitiro yakwe yi wa mahiwa ‘vitweni ga Papayi’ wakwe. — Johani 5:43; 10:25.
Kota lezvi a Mitsalo ya ciGreki ya wuKristu yonawu yi pimiselweko a ku fana ni Mitsalo yo basa ya ciHebheru, a ku a vito ga Jehovha gi ku halahala gi n’walala ka mitsalo leyo zvi wa nga ta zwala. Kwalomo cikari ka zana ga malembe go sangula Nguveni ya Hina, mupizani Jakobe i no byela a madhota le Jerusalema, aku: “Simeyoni i hlawutele hi kumbhelela lezvi Nungungulu, hi khati go sangula, a nga yisisa zvona kupima ka matiko, a hlawula vanhu cikari ka wona lava va to vitaniwa hi vito gakwe.” (Mitiro 15:14) Zvi wa nga ta zwala a ku Jakobe a wula magezu lawo loku ku hi ku ne mun’we ka zana ga malembe go sangula i wa nga gi tivi a vito ga Nungungulu kutani ku gi tirisa.
A vito ga Nungungulu ga kumeka, na gi komisilwe, ka Mitsalo ya ciGreki ya wuKristu. Ka Kuvhululelwa 19:1, 3, 4, 6, a vito ga Nungungulu gi chelilwe lomu ndzeni ka gezu “Haleluya”. Gita hi ka gezu ga ciHebheru legi hi kukongoma gi wulako ku “Dhumisani Jah”. A ku “Jah” i vito gi komisilweko gaku Jehovha. A mavito yo tala ma tirisilweko ka Mitsalo ya ciGreki ya wuKristu mata hi ka vito ga Nungungulu. Kunene, a mabhuku ma tlhamusela lezvaku a vito ga Jesu gi wula ku “Jehovha Kuhanyisa”.
A mitsalo ya kale ya ciJudha yi komba lezvaku a maKristu ya maJudha ma wa tirisa a vito ga Nungungulu mitsalweni yabye. A Tosefta, gi nga bhuku ga milayo ya kuya hi ku hlawutela, gi mbhelileko ku tsaliwa kwalomo ka 300 Nguveni ya Hina, gi wula lezvi xungetano hi mitsalo ya wuKristu leyi yi nga hisiwa hi sabhadho: “A mabhuku ya vabiki va Ivhangeli ni mabhuku ya minim [va alakanyelwako lezvaku maKristu ya maJudha] [a vakaneti] a va ma ponisi ndzilweni. Kanilezvi ma hisiwa kwalaha ma nga kona, wona zvin’we ni Vito ga Nungungulu gi nga ka wona.” A bhuku galegi gi tshaha Rabi Yosé, a muGalileya, a hanyileko kusanguleni ka zana ga malembe ga wumbiri Nguveni ya Hina na aku, ka man’wani masiku ya vhiki, “ku wa tsemiwe ka wona [ku alakanyelwa lezvaku ku wuliwa a mitsalo ya wuKristu] a Vito ga Nungungulu, gi hlayisiwa ku gumesa ku hisiwa a zvipandze lezvi zvin’wani.”
A titlhari to kari to gondza a Bhibhiliya ti ngalo zvo khwatsi a vito ga Nungungulu gi wa kumeka ka Mitsalo ya ciGreki ya wuKristu yi tshahilweko ka Mitsalo ya ciHebheru. Lahasi ka cihlokwana ca mhaka caku “A Tetragrama ka Testamenta Giswa”, The Anchor Bible Dictionary gi ngalo: “Ku na ni wukustumunyu ga lezvaku a Tetragrama, a Vito ga Nungungulu, Yahweh, gi wa kumeka ka T[estamenta] G[iswa] ka matshamu yo kari kutani wontlhe ma tshahilweko ka T[estamenta] ga K[ale] a cikhati leci a mitsalo ya T[estamenta] G[iswa] yi nga tsaliwa hi khati go sangula.” George Howard, a tlhari yo kari, i ngalo: “Kota lezvi a Tetragrama yi nga ha tsaliwa ka tikopiya ta Bhibhiliya ga ciGreki [a Septuaginta] legi gi nga wumba a Mitsalo ya chichi yo sangula, zva zwala a ku kholwa lezvaku a vatsali va T[estamenta] G[iswa], a cikhati leci va nga tshaha a Mitsalo, va hlayisile a Tetragrama ndzeni ka mitsalo ya Bhibhiliya.”
A vahundzuluseli va Bhibhiliya lava va nduma va tirisile a vito ga Nungungulu ka Mitsalo ya ciGreki ya wuKristu. A vokari va vahundzuluseli lava va mahile lezvo na ka ha kiyela kule nguvhu kasi a Wuhundzuluseli ga Misava Yiswa gi humesiwa. A vahundzuluseli lavo ni maBhibhiliya yabye hi lava: A Literal Translation of the New Testament . . . From the Text of the Vatican Manuscript, ga Herman Heinfetter (1863); The Emphatic Diaglott, ga Benjamin Wilson (1864); The Epistles of Paul in Modern English, ga George Barker Stevens (1898); St. Paul’s Epistle to the Romans, ga W. G. Rutherford (1900); The New Testament Letters, ga J.W.C. Wand, bhixopo wa Londres (1946). Ahandle ka lezvo, ka wuhundzuluseli ga ciPanyoli, kusanguleni ka zana ga malembe ga wu 20, muhundzuluseli Pablo Besson i tirisile vito “Jehová” ka Luka 2:15 ni ka Judha 14, niku a cipimo ca 100 wa mitlhamuselo ya lahasi ka wuhundzuluseli gakwe yi nyika maalakanyo ya vito ga Nungungulu ni lezvi kuzvilava gi nga hundzuluseliswako zvona. Mahlweni ka wuhundzuluseli legi, a maBhibhiliya ya ciHebheru ya Mitsalo ya ciGreki ya wuKristu, ya kusukela ka zana ga malembe ga wu 16 zviya mahlweni, ma tirisile a Tetragrama matshan’wini yo tala. Ka lirimi la ciAlemanya loce, a vito Jehovha (kutani kutsala vito legi ga ciHebheru hi maletra ya hina “Yahweh”) gi tirisiwa a cipimo ca 11 wa wuhundzuluseli ga Mitsalo ya ciGreki ya wuKristu hi wutsongwani ga kona; a van’wani vahundzuluseli va mune va engetela a vito legi gaku Jehovha lomu ka maparente andzhako ka cikhundla “Hosi”. A 70 wa wuhundzuluseli ni ku hundza, ga lirimi la ciAlemanya, gi tirisa a vito ga Nungungulu ka mitlhamuselo ya lahasi kutani ka mahungu yo engetela.
Vito ga Nungungulu ka Mitiro 2:34 ka The Emphatic Diaglott, ga Benjamin Wilson (1864)
A wuhundzuluseli ga Bhibhiliya hi tirimi to hundza 100 gi na ni vito ga Nungungulu ka Mitsalo ya ciGreki ya wuKristu. A tirimi to tala ta Afrika, ni ta Amerika, ni ta Azia, ni ta Europa, ni ta le zvihlaleni zva Pasifiko ti tirisa a vito ga Nungungulu hi kutlhatlheka. (Wona a xaxameto wa tona ka mapajina 2190 ni 2191.) A vahundzuluseli va maBhibhiliya lawo va bohile a ku tirisa a vito ga Nungungulu hi zvigelo zvo khwatsi hi lezvi zvi kumbukilweko laha hehla. A wuhundzuluseli go kari ga Mitsalo ya ciGreki ya wuKristu gi sangulile ku woneka ka masikwana lawa, go kota a Bhibhiliya ga lirimi la Rotumano (1999), legi gi tirisako a vito “Jihova” a 51 wa makhati ka 48 wa mavhesi, ni Bhibhiliya ga lirimi la ciBhataki (Tobha) (1989) ga Indonésia, legi gi tirisako a vito “Jahowa” a 110 wa makhati.
Vito ga Nungungulu ka Marku 12:29, 30 ka wuhundzuluseli ga ciHavhayi
Handle ko kanakana, ku na ni zvigelo zvo tiya zva ku tlhelisela a vito ga Nungungulu, Jehovha, ka Mitsalo ya ciGreki ya wuKristu. Kuve zvalezvo a vahundzuluseli va Wuhundzuluseli ga Misava Yiswa va nga maha. Va na ni cichavo co eta hi vito ga Nungungulu niku va zvi chava nguvhu a ku susa ni cihi ci nga hi ka mitsalo yo sangula. — Kuvhululelwa 22:18, 19.