Η Κομπλούτιος Πολύγλωττος—Ένα Ιστορικό Εργαλείο Μετάφρασης

ΤΟ 1455 περίπου, υπήρξε μια επανάσταση στην έκδοση Αγίων Γραφών. Ο Ιωάννης Γουτεμβέργιος χρησιμοποίησε ένα πιεστήριο για να παραγάγει την πρώτη Αγία Γραφή που τυπώθηκε ποτέ με κινητά τυπογραφικά στοιχεία. Τελικά, τα δεσμά που είχαν κρατήσει τη Γραφή δεμένη με τα λιγοστά χειρόγραφα κείμενα έσπασαν. Επιτέλους, οι Γραφές θα μπορούσαν να παραχθούν σε μεγάλες ποσότητες και με μικρό σχετικά κόστος. Προτού περάσει πολύς καιρός, η Γραφή θα γινόταν το πιο ευρέως διαδεδομένο βιβλίο στον κόσμο.

Η Βίβλος του Γουτεμβέργιου ήταν στη λατινική. Αλλά οι Ευρωπαίοι λόγιοι συνειδητοποίησαν σύντομα ότι χρειάζονταν ένα αξιόπιστο κείμενο της Γραφής στις πρωτότυπες γλώσσες της—την εβραϊκή και την ελληνική. Η Καθολική Εκκλησία θεωρούσε τη λατινική Βουλγάτα ως τη μόνη αποδεκτή μετάφραση της Γραφής, αν και υπήρχαν δύο μεγάλα μειονεκτήματα. Το 16ο αιώνα, οι περισσότεροι άνθρωποι δεν καταλάβαιναν τη λατινική. Επιπλέον, σε μια περίοδο χιλίων ετών, στο κείμενο της Βουλγάτας είχαν συσσωρευτεί πολλά λάθη αντιγραφέων.

Τόσο οι μεταφραστές όσο και οι λόγιοι χρειάζονταν μια Αγία Γραφή στις πρωτότυπες γλώσσες της, όπως και μια βελτιωμένη λατινική μετάφραση. Το 1502, ο καρδινάλιος Χιμένεθ δε Θισνέρος, πολιτικός και πνευματικός σύμβουλος της Ισαβέλλας Α΄ της Ισπανίας, αποφάσισε να ικανοποιήσει τις ανάγκες τους με μία μόνο έκδοση. Αυτό το ιστορικό εργαλείο μετάφρασης έγινε γνωστό ως η Κομπλούτιος Πολύγλωττος. Ο Θισνέρος είχε ως στόχο να παραγάγει μία πολύγλωσση Αγία Γραφή, η οποία θα περιείχε το καλύτερο κείμενο στην εβραϊκή, στην ελληνική και στη λατινική μαζί με μερικά τμήματα στην αραμαϊκή. Η τυπογραφία βρισκόταν ακόμα στα πρώτα της βήματα, επομένως αυτό το επίτευγμα θα αποτελούσε επίσης ορόσημο στην τέχνη της τυπογραφίας.

Ο Θισνέρος άρχισε το φοβερά δύσκολο εγχείρημά του αγοράζοντας αρχαία εβραϊκά χειρόγραφα, από τα οποία υπήρχαν πολλά στην Ισπανία. Συνέλεξε επίσης διάφορα ελληνικά και λατινικά χειρόγραφα. Αυτά θα παρείχαν τη βάση για το κείμενο της Πολυγλώττου. Ο Θισνέρος εμπιστεύτηκε την καθαυτό σύνταξη σε μια ομάδα λογίων τους οποίους οργάνωσε στο νεοσύστατο Πανεπιστήμιο της Αλκαλά δε Ενάρες στην Ισπανία. Ανάμεσα στους λογίους από τους οποίους ζήτησε να συνεργαστούν στην προσπάθεια ήταν και ο Έρασμος από το Ρότερνταμ, αλλά αυτός ο διάσημος γλωσσολόγος απέρριψε την πρόσκληση.

Οι λόγιοι χρειάστηκαν δέκα χρόνια για να συντάξουν εκείνο το μνημειώδες έργο, και κατόπιν αυτή καθαυτή η εκτύπωση διήρκεσε άλλα τέσσερα χρόνια. Οι τεχνικές δυσκολίες αφθονούσαν, εφόσον οι Ισπανοί τυπογράφοι δεν διέθεταν εβραϊκές, ελληνικές ή αραμαϊκές γραμματοσειρές. Γι’ αυτό, ο Θισνέρος εξασφάλισε τις υπηρεσίες ενός αρχιτυπογράφου, του Αρνάλντο Γκιγιέρμο Μπροκάριο, για να ετοιμάσει τις γραμματοσειρές σε αυτές τις γλώσσες. Τελικά, οι τυπογράφοι άρχισαν την παραγωγή το 1514. Οι έξι τόμοι συμπληρώθηκαν στις 10 Ιουλίου 1517, τέσσερις μόλις μήνες πριν από το θάνατο του καρδινάλιου. Τυπώθηκαν εξακόσια περίπου αντίτυπα αυτού του ολοκληρωμένου έργου, παραδόξως την ίδια εποχή που άκμαζε η ισπανική Ιερά Εξέταση.a

Η Σύνθεση του Έργου

Κάθε σελίδα της Πολυγλώττου παρείχε πλούτο πληροφοριών. Στους τέσσερις τόμους που αντιστοιχούσαν στις Εβραϊκές Γραφές, το κείμενο της Βουλγάτας εμφανιζόταν στο κέντρο κάθε σελίδας, το εβραϊκό κείμενο σχημάτιζε την εξωτερική στήλη και το ελληνικό κείμενο μαζί με μια διάστιχη μετάφραση στη λατινική, την εσωτερική στήλη. Στα περιθώρια, εμφανίζονταν οι ρίζες πολλών εβραϊκών όρων. Και στο κάτω μέρος κάθε σελίδας που αντιστοιχούσε στην Πεντάτευχο, οι συντάκτες συμπεριέλαβαν το Ταργκούμ του Ογκέλου (αραμαϊκή παράφραση των πρώτων πέντε βιβλίων της Γραφής) μαζί με μια λατινική μετάφραση.

Ο πέμπτος τόμος της Πολυγλώττου περιείχε τις Ελληνικές Γραφές σε δύο στήλες. Η μία παρουσίαζε το ελληνικό κείμενο και η άλλη το αντίστοιχο λατινικό κείμενο της Βουλγάτας. Ο παραλληλισμός ανάμεσα στα κείμενα των δύο γλωσσών γινόταν μέσω κάποιων μικρών γραμμάτων που κατηύθυναν τον αναγνώστη στην αντίστοιχη λέξη της κάθε στήλης. Το ελληνικό κείμενο της Πολυγλώττου ήταν η πρώτη ολοκληρωμένη συλλογή των Ελληνικών Γραφών ή της «Καινής Διαθήκης» που τυπώθηκε ποτέ, την οποία ακολούθησε λίγο αργότερα η έκδοση του Έρασμου.

Οι λόγιοι φρόντισαν τόσο πολύ τη διόρθωση του κειμένου του πέμπτου τόμου ώστε εμφανίστηκαν μόνο 50 τυπογραφικά λάθη. Λόγω της επισταμένης φροντίδας αυτών των λογίων, οι σύγχρονοι κριτικοί το έχουν χαρακτηρίσει ανώτερο από το περίφημο ελληνικό κείμενο του Έρασμου. Οι καλαίσθητοι ελληνικοί χαρακτήρες ταίριαζαν με την όμορφη απλότητα των παλαιότερων μεγαλογράμματων χειρογράφων. Στο βιβλίο του Η Εκτύπωση Ελληνικών το Δέκατο Πέμπτο Αιώνα (The Printing of Greek in the Fifteenth Century), ο Ρ. Πρόκτορ δηλώνει: «Η Ισπανία κατέχει την τιμή να έχει κατασκευάσει, με την πρώτη της απόπειρα, την αδιαμφισβήτητα καλύτερη ελληνική γραμματοσειρά που κατασκευάστηκε ποτέ».

Ο έκτος τόμος της Πολυγλώττου περιείχε διάφορα βοηθήματα για μελέτη της Γραφής: ένα εβραϊκό και αραμαϊκό λεξικό, ερμηνεία των ελληνικών, εβραϊκών και αραμαϊκών ονομάτων, μια εβραϊκή γραμματική και ένα λατινικό ευρετήριο για το λεξικό. Δεν μας εκπλήσσει το ότι η Κομπλούτιος Πολύγλωττος χαιρετίστηκε ως «μνημείο της τυπογραφικής τέχνης και της Βιβλικής επιστήμης».

Πρόθεση του Θισνέρος με αυτό το έργο ήταν “να αναζωογονήσει το ενδιαφέρον για τη μελέτη των γραφών που είχε ατονήσει”, αν και δεν επιθυμούσε να κάνει διαθέσιμη τη Γραφή στο ευρύ κοινό. Είχε την άποψη ότι «ο Λόγος του Θεού πρέπει να είναι καλυμμένος με βαθύ μυστήριο, απρόσιτος στον κοινό άνθρωπο». Πίστευε επίσης ότι «οι Γραφές πρέπει να περιορίζονται στις τρεις αρχαίες γλώσσες τις οποίες ο Θεός επέτρεψε να υπάρχουν στην επιγραφή που γράφτηκε πάνω από το κεφάλι του σταυρωμένου Γιου του».b Γι’ αυτόν το λόγο, η Κομπλούτιος Πολύγλωττος δεν περιλάμβανε μετάφραση στην ισπανική.

Βουλγάτα Εναντίον Πρωτότυπων Γλωσσών

Η ίδια η φύση της Πολυγλώττου δημιούργησε ορισμένες διαφωνίες ανάμεσα στους λογίους που περιλήφθηκαν στην παραγωγή της. Ο διάσημος Ισπανός λόγιος Αντόνιο δε Νεμπρίχαc διορίστηκε υπεύθυνος να αναθεωρήσει το κείμενο της Βουλγάτας που θα εμφανιζόταν στην Πολύγλωσση Βίβλο. Αν και η Καθολική Εκκλησία θεωρούσε τη Βουλγάτα του Ιερώνυμου ως τη μόνη έγκυρη απόδοση, ο Νεμπρίχα διέκρινε ότι ήταν αναγκαίο να συγκρίνει τη Βουλγάτα με τα πρωτότυπα εβραϊκά, αραμαϊκά και ελληνικά κείμενα. Ήθελε να διορθώσει τα προφανή λάθη που είχαν διεισδύσει στα υπάρχοντα αντίτυπα της Βουλγάτας.

Για να τακτοποιήσει οποιεσδήποτε αντιφάσεις μεταξύ της Βουλγάτας και των πρωτότυπων γλωσσών, ο Νεμπρίχα πρότρεψε τον Θισνέρος: «Άναψε για άλλη μια φορά τους δύο σβησμένους πυρσούς της θρησκείας μας, την εβραϊκή και την ελληνική γλώσσα. Αντάμειψε όσους αφοσιώνονται σε αυτό το έργο». Έκανε επίσης την παρακάτω εισήγηση: «Κάθε φορά που εμφανίζεται κάποια διαφοροποίηση στα λατινικά χειρόγραφα της Καινής Διαθήκης, έχουμε την υποχρέωση να ανατρέχουμε στα ελληνικά χειρόγραφα. Κάθε φορά που υπάρχει διαφωνία μεταξύ των διαφόρων λατινικών χειρογράφων ή μεταξύ των λατινικών και των ελληνικών χειρογράφων της Παλαιάς Διαθήκης, έχουμε την υποχρέωση να ερευνούμε την αυθεντική εβραϊκή πηγή για να εξασφαλίσουμε την ακρίβεια».

Πώς απάντησε ο Θισνέρος; Στον πρόλογο της Πολύγλωσσης Βίβλου, ο Θισνέρος δεν άφησε καμιά αμφιβολία για το ποια ήταν η γνώμη του. «Έχουμε τοποθετήσει τη λατινική μετάφραση του μακαρίου Ιερώνυμου ανάμεσα στο κείμενο της Συναγωγής [το εβραϊκό κείμενο] και σε αυτό της Ανατολικής Εκκλησίας [το ελληνικό κείμενο], όπως ακριβώς οι ληστές ήταν κρεμασμένοι, ένας σε κάθε πλευρά του Ιησού, ο οποίος συμβολίζει τη Ρωμαϊκή ή Λατινική Εκκλησία». Έτσι λοιπόν, ο Θισνέρος δεν επέτρεψε στον Νεμπρίχα να διορθώσει τη λατινική Βουλγάτα σύμφωνα με το κείμενο των πρωτότυπων γλωσσών. Τελικά, ο Νεμπρίχα προτίμησε να εγκαταλείψει το έργο παρά να συνδέσει το όνομά του με μια ελλιπή αναθεώρηση.

Ιωάννειο Κόμμα

Αν και η Πολύγλωσση Βίβλος της Αλκαλά δε Ενάρες αποδείχτηκε γιγαντιαίο βήμα προς τα εμπρός στην παραγωγή ενός καθαρού από αλλοιώσεις κειμένου στις πρωτότυπες γλώσσες της Αγίας Γραφής, σε ορισμένες περιπτώσεις η παράδοση υπερίσχυσε της λόγιας μελέτης. Η Βουλγάτα έχαιρε τόσο μεγάλου σεβασμού ώστε οι συντάκτες πολλές φορές ένιωθαν υποχρεωμένοι να διορθώσουν το ελληνικό κείμενο της «Καινής Διαθήκης» για να διασφαλίσουν ότι θα συμφωνούσε με το λατινικό αντί να κάνουν το αντίθετο. Ένα τέτοιο παράδειγμα αποτελεί η φημισμένη νόθα περικοπή η οποία είναι γνωστή ως Ιωάννειο κόμμα.d Κανένα από τα πρώτα ελληνικά χειρόγραφα δεν περιείχε την εν λόγω φράση, η οποία προφανώς προστέθηκε αρκετούς αιώνες μετά τη συγγραφή της επιστολής του Ιωάννη, ούτε εμφανιζόταν αυτή στα παλαιότερα λατινικά χειρόγραφα της Βουλγάτας. Γι’ αυτό, ο Έρασμος αφαίρεσε τη συγκεκριμένη παρεμβολή από την ελληνική «Καινή Διαθήκη» του.

Οι συντάκτες της Πολυγλώττου ήταν απρόθυμοι να αποχωριστούν ένα εδάφιο που ήταν μέρος του παραδοσιακού κειμένου της Βουλγάτας επί αιώνες. Έτσι λοιπόν, διατήρησαν τη νόθα αναφορά στη λατινική και αποφάσισαν να τη μεταφράσουν και να την προσθέσουν στο ελληνικό κείμενο ώστε οι δύο στήλες να εναρμονίζονται.

Βάση για Νέες Μεταφράσεις της Αγίας Γραφής

Η αξία της Κομπλουτίου Πολυγλώττου δεν εξαρτάται απλώς από το γεγονός ότι περιείχε την πρώτη τυπωμένη έκδοση ολόκληρων των Ελληνικών Γραφών μαζί με τη Μετάφραση των Εβδομήκοντα. Όπως ακριβώς η ελληνική «Καινή Διαθήκη» του Έρασμου έγινε το Παραδεδεγμένο Κείμενο των Ελληνικών Γραφών (η βάση για πολλές μεταφράσεις σε άλλες γλώσσες), έτσι και το εβραϊκό κείμενο της Πολυγλώττου αποτέλεσε κριτικό κείμενο για τις Εβραϊκές-Αραμαϊκές Γραφές.e Ο Γουίλιαμ Τίντεϊλ χρησιμοποίησε αυτή την Πολύγλωττο ως το βασικό εβραϊκό κείμενο για τη δική του μετάφραση της Γραφής στην αγγλική.

Επομένως, το λόγιο έργο της ομάδας που παρήγαγε την Κομπλούτιο Πολύγλωττο συνέβαλε σημαντικά στην πρόοδο της λόγιας μελέτης των Γραφών. Η έκδοσή της ήρθε σε έναν καιρό στον οποίο το αυξανόμενο ενδιαφέρον για τη Γραφή σε όλη την Ευρώπη είχε αρχίσει να προάγει τη μετάφρασή της στην καθομιλουμένη. Η Πολύγλωττος αποδείχτηκε ότι ήταν άλλος ένας κρίκος στην αλυσίδα των πρωτοβουλιών που συνέβαλαν στην καθαρότητα και στη διαφύλαξη του ελληνικού και του εβραϊκού κειμένου. Όλα αυτά εναρμονίζονται με το θεϊκό σκοπό σύμφωνα με τον οποίο “τα καθαρά λόγια του Ιεχωβά”, ο λόγος του Θεού μας, θα παραμείνουν στον αιώνα.—Ψαλμός 18:30· Ησαΐας 40:8· 1 Πέτρου 1:25.

[Υποσημειώσεις]

[Εικόνα στη σελίδα 29]

Ο καρδινάλιος Χιμένεθ δε Θισνέρος

[Ευχαριστίες]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid

[Εικόνα στη σελίδα 30]

Ο Αντόνιο δε Νεμπρίχα

[Ευχαριστίες]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid

[Ευχαριστίες για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 28]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid