33 yatichäwi

¿Machañax kunatsa jan walïkpacha?

INAS jumax akhamanak jisktʼasirïsta: “¿Machjayir umanak umañax kunatsa jan walïkpacha? ¿Usuntayistaspati? ¿Jan ukax nayakich jan umañajäkpacha, ukat jilïrinakax umasipkaspacha?” sasa. Yaqhip markanakanxa kamachinak jan istʼasaw jumjam walja wayn tawaqunakax umañ yatipxi, ukat inas tatamas mamamas umapxarakirïchi. Maysa tuqitxa televisionan utjki uka wakichäwinakansa jan ukax peliculanakansa umañax wali sumäkaspas ukham uñachtʼayapxi.

Chiqansa, kunapachatï maynix amuyumpi umxattʼi ukhaxa wali askïspawa. Chuymsa qhanartʼayaspawa, ukat manqʼas sumarakïspawa, ukhamwa Bibliax uñachtʼayi (Eclesiastés 9:7). Ukampis kunapachatï wal umxapxi ukhaxa, kunayman jan walinakaruw puripxi, awk taykampis jan ukax yatichirinakampis tuqiyasipxi, policiansa katuntata ukhamaw uñjasipxi, ukat jiwañar kunaw puripxi. Kunjamtï Bibliax siskixa: “Vinox jaqirux jan amuyun tukuyi, [...] khititix ukhama machjasiñana sarnaqki ukaxa, janiw yatiñ kankañampi kuns lurkiti” (Proverbios 20:1). Ukatwa sapa maynisa umañ tuqitx sum amuytʼasipxañapa.

Ukampis ¿alcohol tuqit qhawqsa jumax yatta, ukat kunarus puriyistaspa uk amuytati? Aka aynachan utjki ukaw uk amuytʼañ yanaptʼistaspa. Kuntï siski ukax chiqati jan ukax kʼaricha uk qhanañchañamawa:

1. Machañ umanakax chhujtayiriwa․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․ ____

2. Jukʼa jan ukax walja umantañas jan waliwa․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․ ____

3. Alcoholas vinos ukat cervezas mäkiw wilar puri․․․․․․․․․․․․․․․․․ ____

5. Taqinirus alcoholax thiyapatwa macharayaspa․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․ ____

6. Machjasiñax wali umirimpi sasiwa․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․ ____

Jichhax 270 janan utjki uka qhanañchäwinakwa uñxatarakïta. ¿Alcohol umañ tuqit janit sum amuykatäta? Chiqansa jan sum uñtʼasax jiwañar kunaw purisma. Maynix wal machjasxi ukhaxa ‘mä katarjamawa achjasi, wali usuyasi’ sasaw Bibliax qhanañchi (Proverbios 23:32).

Jichhax Juan sat jaqit amuytʼañäni, jupax qʼaxu waynitükasinwa jaqichasitayna. Warmipampi tuqisisaw mä arumax utat wali phiñasita mistuwayatayna, machantasiñ amtampi. Ukat vodka sat machjayir alcoholwa jan saytʼas chika litro umantatayna, ukat niyapuniw jiwxatayna. Qullirinakas ukat yanapirinakapas jan yanaptʼapkaspäna ukhaxa jiwañaruw purispäna. Chiqansa alcohol mäki umantañaxa jiwañaruw puriyistaspa, janiw jupax uk yatkänti. Jan amuytʼasirïsax niyapuniw jiwatayna.

Jukʼampwa llakisiyistaspa

Alcoholax pʼiqi muytayiriwa, janiw chhujtayirïkiti. Ukat maynix umatäxi ukhaxa janis kuna llakis utjkaspa ukhamaw jikxatasispa, ukat apaqtayasxi ukhaxa jukʼampwa llakisispa. Inas kuna llakinsa uñjaschisma, ukampis umatax wali sumakis jikxataskasma ukhamwa amuyasisma. Chiqansa ukhamwa machañ umanakax sallqjistaspa. Ukhamasti, kunapachatï maynix jan machjasiñjam amuyasisa umxattʼi ukhaxa “tʼaqhisiñanakapatsa” mä jukʼa samartʼkaspa ukhamaw chuymapan jikxatasi (Proverbios 31:6, 7). Pablo sat mä waynax familian jan walinak utjatapatwa umañ yatirïna. Ukat akham siwa: “Qʼaxu waynitutpachwa nayax umañ yatiqta, llakinak armañsa yanaptʼkitaspa ukhama. Umasax sumakiw amuyasirïta” sasa.

Ukham lurasax jan walinakaruw pursna. Machasax jukʼamp llakisiñaruw pursna. Umat apaqtayasisax wasitatwa llakix apxattistaspa. ¡Ukat jukʼampi llakisiñaw utjaspa! Kun lurañas wakiskaspa ukhamaw jan inaktʼasa sarnaqasma. Ukat umat qʼal apaqtayasiñatakix niya mä uru jornälaw munasispa. Ukat mä jukʼa umxattʼasax wasitatwa llakix apaqtiristamxa. Ukampis apaqtayasxäta ukhaxa jukʼampikiw llakisxäta. Ukhamaw sapa kuti aynachtʼaskasma.

Ukhamasti machañ umanakax janiw llakinakxa armasiykistaspati. Jan ukasti jukʼampiw llakisiyistaspa. Ukat umat apaqtayasisax jan walinakax utjaskakiwa, janiw askichaskiti.

Machañax aynachtʼayistaspawa

Ukat yaqhipax umxattʼatapuniw kunsa sum lurtanxa sasaw sapxi. Sañäni, Dennis sat waynax wali axsarirïnwa, yaqhanakampi mä jukʼa parltʼasiñas jupatakix wali chʼamänwa, ukampis jupax mä jukʼa umxattʼasaw axsarañatxa armasirïtayna. Akham sänwa: “Mä qhawqha umxattʼasaw jan axsarxtti” sasa.

Ukampis mä jan waliw ukham lurañan utji, janiw jan walinakar atipañ yatkiti, kunjamtï Dennisax lurkänxa, janiw amuytʼasiñ yatiqkänti. Ukampis waynatpach amuytʼasiñ yatiqäta ukhaxa jan walinakar atipañwa yatiqasktaxa, jilïrïxäta ukhaxa, jan walinakar atipasmawa. Ukat machjayir umanakax janiw jan axsarirïñxa Dennisar yanaptʼkataynati. Ukat akham saskakiwa: “Umat apaqtayasxta ukhaxa wasitampiw wal axsarayasxta” sasa. Ukampis ¿kunjamakis walja maranak qhipatxa jupax jikxataspacha? Jupax akham saskakiwa: “Chiqpachansa, janipuniw jichhakamax kunjamtï chuymajan jikxataskta ukarjamax jaqinakampi sum parltʼasiñ yatiqktti. Chiqansa uka tuqitxa aynachtʼataw uñjasta”.

Ukat kunapachatï maynix llakinak armañataki umañ yatki ukhaxa ukhamarakiw aynachtʼaski. Joan sat waynax qʼaxu waynäkasinwa ukham luratayna, ukat akham siwa: “Jichhakiw llakin uñjasta, ukat akham sistwa: ‘¡Añchhita jaqxattʼirista ukhaxa, walipunïspawa!’ sasa. Umxattʼatakis maynix kunsa sum lurkaspa ukham amuyasiñjamawa” sasa. Ukampis ukax janiw chiqäkiti.

Mä kutixa uka tuqitwa New York State Journal of Medicine sat revistanxa akham qillqapxatayna: “Kunapachatï maynix yatiqañ utanakan jan waltʼayxasasa jan ukax yaqhanakampi jan sum apasisasa llakit sarnaqki ukat uka llakinak armañatakix droganakampi qulljaski ukhaxa, janiw uka jan walinakar atipañxa yatiqkiti. Ukat jilïr jaqïxani ukhasa ukhamakïskaspawa, ukhaw yaqhanakampi sum apasiñasa jan ukax sum parltʼasiñasa wali wakisixa, ukat saparstʼatäkaspas ukhamaw amuyasispa” sasa. Ukhamasti jan walinakar saykatañax askiwa, ukat atipañataki chʼamachasiñasawa.

“Janiw umtʼañ munkänti”

Jesusat amuytʼañäni. Aka Uraqin jakañap tukuyañapäxäna uka qhipa arumaxa wali llakitaw uñjasïna. Maynix jupar aljantäna, katuntapxäna ukat kʼari qhanañchirinakar istʼasa jan wal taripapxäna, ukhamaw paqar arum jan ikini uñjasiyapxatayna. Ukham tʼaqhisiyasaw jupar jiwayañ amtapxatayna (Marcos 14:43–15:15; Lucas 22:47–23:25).

Ukatsti jan sinti tʼaqhisiñapatakiw mä qulla churapxatayna, ukhamatwa chuym qalarayasisin jan sinti tʼaqhiskaspänti. Bibliax akham siwa: “Vino luqtapxäna, mirra qullampi chhaxrtata, ukampis Jesusax janiw umtʼañ munkänti” sasa (Marcos 15:22, 23). Ukampis Jesusax janiw uka qullanakampi tunurayasiñ munkänti. Jan ukasti amuytʼasir chuymampiw uka tʼaqhisiñar saykatañ munäna. ¡Jupax janiw jan walinakat jaltirïkänti! Ukat mä jukʼampirux jan droganakani vino churapxarakïna, ukampis Jesusax uman pharjataw uk katuqäna (Juan 19:28-30).

Ukhamasti kuna jan walinakantï jumax uñjaskta ukanakax janiw kunäkisa. Ukampis yaqha tuqitwa Jesusat yatiqaraksna. Jan walinakat jan ukax llakinakat alcohol umañampi jithhiqtañat sipansa, wali askiwa amuyumpi saykatasin atipjañaxa. Ukat uka jan walinakar saykatañ yatiqäta ukhaxa, atipañatakix wakichatäxätawa. Ukhamatwa sum amuytʼasiñ yatiqätaxa.

Tiempompix walja maranïxäta ukhaxa, alcohol umañax kunjamtï marka kamachinakax siski ukhamarjamax wakisiniti janicha ukaxa jumatäxaniwa, ukampis sum amuytʼasxañamawa, inas awk taykax amuytʼayapxarakiristma. Ukampis janiw ukxa jan amuytʼasirjam lurätati, jan ukasti yatiñani jaqjamaw amtañama. Ukat jan umañ amtkäta ukhaxa, janiw khitirus achikasiñamäkiti. Ukat walja maranïxäta kunjamtï kamachinakax siski ukat uka umanak awisax umxattʼañ munäta ukhaxa, amuyumpipuniw umxattʼañama. Janipuniw jan walinakat jithiqtañatakisa jan ukax chachjam kun lurañatakis umañamäkiti. Diosan Arupax akham siwa: “Vinox jaqirux jan amuyun tukuyi, machjasiña umañanakasti jan walinakwa parlayaraki; khititix ukhama machjasiñana sarnaqki ukaxa, janiw yatiñ kankañampi kuns lurkiti” sasa (Proverbios 20:1).

Amuytʼañataki

◻ ¿Kunatsa walja wayn tawaqunakax alcohol umapxi?

◻ ¿Kunjamsa yaqhipax umañ tuqit amuyapxi?

◻ ¿Umatäsin auto apnaqañas kunatsa jan walïki?

◻ ¿Jan walinakat jithiqtañataki umañax kunatsa jan walïki?

◻ ¿Wayn tawaqunakax jan walin uñjasisax kunsa lurapxañapa, ukat kunatsa?

[268 janan qhanañchäwipa]

Wayn tawaqunakaax umat apaqtayasisax jan walinakan uñjasisipkakiniwa, janiw askichapkiti

[271 janan qhanañchäwipa]

“Jichhakiw llakin uñjasta, ukat akham sistwa: ‘¡Añchhita jaqxattʼirista ukhaxa, walipunïspawa!’ sasa. Umxattʼatakis maynix kunsa sum lurkaspa ukham amuyasiñjamawa”—Qʼaxu waynäkasin wali umir wayna

[264 janan recuadropa]

‘Kunatsa umañ qallttanxa’

Machir wayn tawaqunakaruw jisktʼasïna

Jisktʼiri: ¿Kunatsa umirïyäta?

Bill: Qalltanxa masinakaj laykuw umta. Sábado domingox walipuniw umañax utji, jichha uñstat isïkaspas ukhama.

Dennis: Umañxa 14 maranïkasaw qalltta. Tatajaw sinti umiri. Utajanxa wal fiestanakax utjiri, umañas ukhamaraki. Maynix amigonak taypin umañapapunïkaspas ukham wawatpach amuytxa. Ukat jachʼäxasinxa, jan wal sarnaqir masinakampis chikachasta. Jupanakamp katuqayasiñatakiw umañ qalltta.

Marcos: Nayax pelot anatiriw sarirïta. Ukat 15 maranïkasaw básquet anatirinakamp chika umañ qalltta. Kunjamäpachas umañax uk yatiñ laykukiw umañ qalltta.

Joan: Nayarux televisionaw jan wal amuyayitu. Umir jaqinakaw uñstani, ukat nayax jupanakjamäñ munirïta.

Pablo: Tatajaw wali umirïna. Ukatwa kunayman jan walinakanxa uñjasipxirïta, jichhakiw uk amuyasta. Ukampis nayax janiw ukham jakañ munirïkti, ukatwa jayar sarxañ amtayäta. Ukhamatwa nayax umir misturakta.

Joan: Awk taykajax janiw alcohol añcha apnaqapxirïkänti. Ukampis tatajax fiestanakan wal umantasax wal jachʼañchasiri. Nayax jupjamas amuykirista ukhamarakiwa, wali askïkaspas ukham amuyirïta. Mä kutixa walja wayn tawaqunakampiw mä fiestar sarapxta. Walja horanakaw umapxta. Nayax janiw mayninakjam wal machantaskti. Ukat akham sista: “Tatajjamätwa” sasa. Alcohol umañ tuqit jupjamas amuykirista ukhamätwa.

Jisktʼiri: Ukampis ¿kunatsa yaqhipax wal machjasipxi?

Marcos: Ukatakiw umapxta, machjasiñatakiw umapxta. Kunjam umas walikiwa.

Jisktʼiri: Ukhamax ¿machjasiñatakiti umapxta?

Mark: Jïsa.

Harry: Nayax ukhamaraki sirista. Mä escalerar makatañäkaspas ukhamawa. Maynix umjasi ukhaxa, mä jukʼamp umjasiñwa muni, kunjamtix maynix mä escalera mä jukʼampi makatañ munkixa ukhama.

[270 janan recuadropa]

Chiqaw jan ukax kʼariw sas qhanañchañataki (263 jana)

1. KʼARIWA. Machjayir umanakax samartʼayiriwa. Umatax wali sumsa jikxataskaspa ukhamwa amuyasispa, llakinaksa apaqkaspa ukhama, ukatwa maynix umatäsinxa janis kuna llakis utjkaspa ukham jikxatasispa.

2. KʼARIWA. Mä jukʼa alcohol umxattʼañax walikïskiwa, janiw jankʼaki cuerposar mayjtʼaykiti. Ukampis sapa kuti wal umañax chuymarusa, lixwirusa (laxwi) kʼiwcharusa ukat yaqhanakarus jan waltʼayaspawa.

3. KʼARIWA. Chiqansa alcoholas jan ukax yaqhip machjayir umanakas jankʼakiw wilar puri, cervezat jan ukax vinot sipansa.

4. KʼARIWA. Inas café umantasas jan ukax chʼuchʼu umampi jariqasisas mä jukʼa amuytataschisma, ukampis alcoholax wilan utjaskakiwa, kʼiwchan sapa horatjam mä jukʼita mayjtʼañapkama.

5. KʼARIWA. Inas maynix likʼisitüchi, jan ukax janïr umkasax inas manqʼantchi, ukarjamaw jankʼakis jan ukax jayatsa machjasispa.

6. KʼARIWA. Inas maynix wal umantasin machjaschispa. Ukampis wali umtʼirix alcoholampipuniw jaki, kunjamatsa umañ munakipuniwa. Ukat janiw taqi machirinakax wali umirïpkaspati, ukat wali umirinakas janirakiw machjasipkapunispati.

7. CHIQAWA. Kunapachatï kitthapisin umantapki ukhaxa, jankʼakiw maynirux pʼiqi muytayaspa, alcohol sapas jan ukax droga sapas janiw ukham lurkaspati. Ukat ukham qullanakampi alcoholar kitantasin umantasaxa, jankʼakiw ukar yatinuqtañjamäspa, inas maynix sinti jan walir purchispa jan ukax jiwañar kun purchispa. Ukhamasti alcoholamp chika qullanak umasax jan amuykaywa mäki pʼiqir makataspa. ¡Ukat uka droganakax mä ukhat mä ukhampi chʼamaniruw alcohol tukuyaspa, ukat sipansa wali jila chʼamaniw tukuspa!

8. KʼARIWA. Qhawqha alcoholay cuerpor mantchi ukarjamaw maynix machjasi, kawkir machjayir uma umasas kikpakwa machjasiskaspa.

9. KʼARIWA. Janiw alcoholax kunjamatix manqʼax wilar purkixa ukham jayat purkiti. Jan ukasti, chikatan niya chikatapaxa jankʼakiw purakatxa mä qhawqhax wilar puri. Ukat jiltʼki ukhaxa jiphill tuqirakiw wilar puriraki.

[266, 267 jananakan recuadropa/fotonakapa]

Machatäsin auto apnaqañax jiwañaruw apistaspa

“Machatäsin apnaqasaw 16 maranit 24 marankam walja wayn tawaqunakax jiwañar puripxi”, sasaw Report on the National Conference for Youth on Drinking and Driving, (Estados Unidos markan machasin auto apnaqañ tuqit wayn tawaqunakataki mä aruskiptʼäwi) qillqatax 1984 maran qhanañchäna. Chiqansa, “machatäsin qʼaxu wayn tawaqunakax auto apnaqapxi ukhaxa, yaqhanakat sipansa niya pusi kutiw kuna chijirus puripxaspa” (Just Along for the Ride [Muyttʼirikiw mistta]). Ukampis kunayman säwinakwa umañ tuqitxa apnaqapxi, ukanakar chiqäy sasaw yaqhipax ukham jan walir purtʼasipxi. Aka mä qhawqhat amuytʼañäni:

SÄWI: Pä cerveza umantasax janiw khitis chijir purkaspati.

KUNJAMASA: “Maynix pä jiskʼa lata cervezanak mä horan umantasax janiw jankʼaki kaysa amparsa apnaqkaspati. Amuytʼañataki, mä auto 89 kilometronak mä horan wal tʼijuyaskaspa, ukat mayak saytʼayañ munaspa ukhaxa, mä 10 metronakampwa jan amuyasisa sarayaskakispa, ukhamatwa kuna chijirus purispa”.—Development of a Traffic Safety and Alcohol Program for Senior Adults (Alcohol umañampita auto sum apnaqañampita jilïrinakataki mä wakichäwi.) Ukax James L. Malfetti ukat Darlene J. Winter, jupanakan qillqatawa.

SÄWI: Jan machatjamäsax apnaqasksnawa.

KUNJAMASA: Maynix walikis jikxataskaspa ukham amuyasi ukhaxa jan waliruw purispa. Taqi kunas sumakïskaspasa, jani kuna jan walis utjkaspa ukhamwa umirix amuyasispa, ukampis janiw sum saytʼirjamäkaspasa.

Chiqansa taqiniw umat apnaqasax chijir puripxaspa, ukampis qʼaxu wayn tawaqunakax jukʼampïpxiwa. Kunapachatï wayn tawaqunakax umat apnaqapxi ukhaxa, “jukʼamp jan walinakaruw puripxaspa, jupanakax jichhaw auto apnaqañ yatiqasipki, janiw sum apnaqañ yatipkiti. Mä arunxa qʼaxu wayn tawaqunakax janiw autxa sum apnaqapkaspati, ukat janirakiw umañsa yatipkiti, ukhamasti umatäsin apnaqañxa janiw yatipkiti”.—Senior Adults, Traffic Safety and Alcohol Program Leader’s Guide, ukax Darlene J. Winter uka amuytʼir warmin luratawa.

Ukampis wayn tawaqunakax jilïrinakat sipansa mä jukʼa alcoholampis umjasipxakiwa. Chiqansa janïraw suma chʼamthapitäpkiti, ukat jan chʼamthapit jaqin cuerpopanxa janiw alcoholax jankʼaki chhaqtkiti. Ukat walja alcoholax jañchipan jikxatasini ukhaxa, wali machatäniwa.

“Chʼikhi jaqix jan waltʼaña uñjasinxa jaltxiwa, ukampis jan amuytʼasir jaqixa mantaskakiwa, ukatsti ñanqha luräwinak jikxati.” (Proverbios 22:3.) Ukat jumax umañ tuqit ‘chʼikhïsta’ ukhaxa akwa amuyäta, janipuniw umatax auto apnaqkäti sasaw amuytʼasïtaxa. Ukham luräta ukhaxa janiw jumakix chijinakat qhispkätati, jan ukasti yaqhanakan jakañapsa respetatam uñachtʼayarakïtaxa.

Ukatxa akanak amtañamarakiwa: 1) kawk sarañatakisa janipuniw mä machatampi apnaqat autot sarañamäkiti ukat 2) janirakiw mä machat amigompix kuna autsa apnaqayañamäkiti. Inas jan apnaqayañ munatax thitchispa, ukampis chʼuqirtatäxani ukhaxa walikipun ukham jarkʼistax siristamwa (Salmo 141:5 uñxattʼarakïta).

[Fotonaka]

Kawk sarañatakisa janipuniw mä machatampi apnaqat autot sarañamäkiti, janirakiw mä machat amigompix kuna autsa apnaqayañamäkiti

[262 janan fotonakapa]

Awk taykaw umapxi, ukat televisionansa uk uñachtʼayapxaraki, ukatwa wayn tawaqunakax awisax umapxaraki

[265 janan fotopa]

Alcohol jan wal apnaqktan ukhaxa, “mä katarjamawa achjasina wali usuyasi”

[269 janan fotonakapa]

Umantäsin auto apnaqañax akhamaruw puriyistaspa