Bibliankir libron jakhupa 44: Hechos

Qillqiri: Lucas

Kawkins qillqasïna: Roma

Kuna marans tukuyasïna: 61 jakʼana

Qhawqha marats parlasi: 33–61

DIOSAN amuytʼayata 42 libronxa Lucasax Jesusampin ukat arkirinakapampin jakäwinakapata sarnaqäwinakapata ukat luratanakapat qillqatayna, Jesusan alaxpachar sarxäna ukhakama. Ukat Qullan Qillqatanakankir 44 libronxa apostolanakan luräwinakapat parli, nayra cristianonakatwa parli, kunjamsa tamax qullan ajayun yanaptʼatax uttʼasïna ukanakatwa parlaraki. Kunjamsa Diosan arunakapat yatiyañax nayrar sartäna uksa uñachtʼayarakiwa, nayraqatxa judionakaruw yatiyasïna ukatsti yaqha markankirinakarurakiw yatiyasïna. Nayrïr tunka payani jaljanakanxa Pedron luratanakapatwa parli, ukat 16 qhipa jaljanakasti Pablon luräwinakapatwa parli. Lucasax Pabloruw wal yatkattäna, jupamp chikaw sarirïna.

² Uka librox Teofilotaki qillqatarakiwa. Niyakixay “munat” sischixa, inas Teofilox marka apnaqirinak taypin irnaqchïna, jan ukax inas wali sum apasipxatap laykuki “munat” sas sarakchi (Luc. 1:3). Cristian tamax kunjamsa uttʼasïna ukat kunjams jiltäna ukanakxa sumwa qhanañchistu. Jesusax jaktxasin arkirinakapar uñstkänxa ukhatwa parlañ qallti ukat kunanakas 33 maran lurasïna ukanakatsa parlarakiwa, ukatxa 61 marakamaw parli, ukhamaxa niya 28 maranakatwa taqpachax parli.

³ Hechos librox Lucasan qillqatäskapuniw sasaw nayratpach sapxirïna. Paypach librosti Teofilotaki qillqatawa. Kunarutï Lucas librox tukuyki ukampirakiw Hechos librox qallti, ukhamatwa uka pä libronakxa Lucasax mayaruk apthapi, ukhamasti uka pä libronakax mä qillqirinikiwa. Hechos libro qillqañxa 61 maranwa tukuypachäna, Pablompi Roma markan niya pä mara tukuyasin sarxañampïskäna ukhaw tukuypachäna. Niyakixay ukhakam parlchixa, ukhamax janiw uka marat nayrax Hechos librox tukuyaskasapänti, ukatxa niyakixay Pablox Cesarampi taripatäñ suyaskchïnxa, ukampis kunjam uñjatänsa ukaxa janiw yatisxiti, ukhamasti uka maratakixa Hechos librox tukuyatäxpachänwa.

⁴ Qillqirinakatakix nayratpachwa Hechos librox Diosan Arupjam uñtʼatänxa. Amparampi qillqat nayra qillqatanakaw Griego Arut Qillqatanakax utji, uka taypinwa Hechos librot mä qhawqha qillqatax utjaraki, ukanakasti akanakarakiwa; Michigan 1571 jakhu (P³⁸), ukax pä patak jan ukax kimsa patak maranakatawa, ukat Chester Beatty 1 (P⁴⁵), ukasti pä patak maranakatarakiwa. Hechos librox Diosan amuytʼayata yaqha libronakamp chikaw apnaqasïna, ukxa uka nayra qillqatanakaw uñachtʼayi, ukhamax nayratpachpunwa uka libronak taypin apnaqasïna. Lucas librox kunjam suma qillqatäkitix ukham qillqatarakiw Hechos libroxa. Sir William M. Ramsay chachax Hechos libro qillqirirux “wali aytasita suma qillqirinak taypiruw uchi”, ukat ukax kamsañs muni ukxa akham sasaw qhanañchi: “Mä suma qillqirix chiqpunwa qillqañapa, ukat kuntï siski ukax chiqapapunïñapawa”a sasa.

⁵ Lucasan qillqatanakapax suma qhanañchatapuniwa, uk amuytʼañatakix kuntï Edwin Smith chachax siskäna uka tuqit amuytʼañäni, jupax Uraqpachan Nayrïr Chʼaxwäwix utjkäna ukhaw britaniconakamp chʼaxwañataki jachʼa botenakxa Mediterraneo qutan pʼiqtʼäna, ukatxa The Rudder marzo 1947 maran apsuta qillqatanxa akham sänwa: “Nayra botenakax janiw jichha tiempo botenakjam mä timonampi apnaqaskänti, jan ukasti pä remonakampiw apnaqasïna; ukatwa san Lucasanxa waljatsa parlkaspa ukham qillqataxa [Hech. 27:40]  [...] Bellos Puertos satäki uka chiqat sartawayasin Maltar saytʼañkamax kunjamsa botex saräna uka tuqitxa wali sum Lucas librox qhanañchi, ukaw amuyasi, ukat ukhamat janicha uk yatiñatakix yaqha tuqitwa yantʼasiraki; ukatxa qhawqha tiempos qutan tuyuskäna ukaxa qhawqha jayänsa ukarjamänwa; ukat kawkirutï puripkäna uka tuqitxa parlarakiwa ukatxa ukhamäskapuniwa. Chiqpachansa Lucasax kunjamtï qillqkixa, ukhampuniw pasaskäna, ukatxa uñjatanakapasa arunakapasa chiqaw sañjamänwa, jan kunat payachasiñas utjkänti”b sasa.

⁶ Ukat kunanakatï nayra qillqatanakat jikxataski ukanakaxa Lucasan qillqatapax chiqäskapuniwa, uk uñachtʼayaraki. Amuytʼañataki, Éfeso markanxa, Ártemis diosan templopsa ukat Pablor kutkatirinakax tantachasipxäna uka teatro utsa uraqit allsusaw jikxatapxäna (Hech. 19:27-41). Ukat Lucasax Tesalónica marka apnaqiripan irnaqirinakapat parlkasaxa “marka apnaqirinaka” sasaw parli, ukax chiqäskapuniwa, ukwa jikxatat nayra qillqatanakax uñachtʼayi (17:6, 8). Lucasax Publio chachat parlkasax Malta markanxa jupaw ‘jilïr jaqïnxa’ sasaw parli, ukat pä qillqatanakarakiw ukax chiqäskatappunxa uñachtʼayaraki (28:7)c.

⁷ Pedron arstʼäwinakapasa, Estebanan, Cornelion, Tertulon, ukat Pablon yaqhanakampin arstʼäwinakapasa mayja mayjawa janiw kikpakïkiti. Ukatxa Lucasax Pablon may may arstʼäwinakapsa pachpa arunakampiw kunjamtï jupax arstʼkaspax ukham qillqäna. Ukhamasti Lucasax kuntï istʼkäna ukanakwa qillqatayna, janiw yaqhan satakix qillqkänti, ukwa ukax uñachtʼayistu. Lucasax janiw siw säwinak qillqirïkänti.

⁸ Lucasax kunjamsa jakasïna uka tuqitxa jukʼakiw yatisi. Jupax janiw apostoläkänti, ukampis apostolanakamp chikaw sarnaqirïna (Luc. 1:1-4). Pablox kimsa kutiw Lucasarux sutipat aytasi (Col. 4:10, 14; 2 Tim. 4:11; File. 24). Mä qhawqha maranakaxa Pablomp chikapuniw sarnaqirïna, ‘munat qulliri’ sänwa. Qillqatanxa “jupanaka” ukat “jiwasa” sas arunakaw utji, ukhamasti Lucasax Pablon payïr saräwipanwa jupamp chika Troas markankaskpachäna, ukat inas Filipos markan qhiparchïna Pablon mä qhawqha maranakat kuttʼaniñapkama, ukat Pablompi may kutimpi jikisisax Roma markaruw jupamp chika saräna, ukanwa Pablorux taripapxañapäna (Hech. 16:8, 10; 17:1; 20:4-6; 28:16).

KUNATSA WALI ASKIXA

³² Jesusan sarnaqäwipat qillqatanakaruw Hechos librox phuqachtʼi, ukatxa Hebreo Arut Qullan Qillqatanakax Diosan amuytʼayatätapwa uñachtʼayi. Pentecostés jakʼaxa, “kunjämtï qullan ajayux David tuqi Judasxat parlkäna” uka tuqitxa pä profecía qhanañchäna (Hech. 1:16, 20; Sal. 69:25; 109:8). Walja profecianakaw phuqasiski sasaw Pedrox Pentecostesanxa muspharat jaqinakarux säna: “Jichhax phuqhasiskiw kuntix Diosax Joel profetap tuqi arsuwaykäna ukhamarjama” sasaw säna (Hech. 2:16-21; Joel 2:28-32; ukat Hechos 2:25-28, 34, 35 uñxatasax Salmo 16:8-11 ukat 110:1 uñxatarakïta).

³³ Templo anqäxanxa jaqinakar amuytʼayañatakirakiw Pedrox Hebreo Arut Qullan Qillqatanakat parlarakïna, Moisesat parläna ukat akham sasaw säna: “Samuel profetat aksaruxa, taqi profetanakaw aka arunakatxa parlapxarakïna” sasa. Ukat Salmo 118:22 jiskʼa tʼaqatwa judionakan chuyman irpirinakarux (Sanedrín) parläna, jupanakan jan iyawsata Cristox ‘esquina qalaru tukutapa’ uñachtʼayañataki (Hech. 3:22-24; 4:11). Kunjamsa Isaías 53:7, 8 qillqatanakax phuqasïna ukwa Felipex mä eunuco jaqirux yatiyäna, ukat uk istʼasax wali altʼat chuymampiw bautisit sasax mayïna (Hech. 8:28-35). Pedrox Jesusxat Corneliompi parlkäna ukhaxa ukhamarakiw akham sas qhanañchäna: “Taqi profetanakarakiw uka Jesusxat parlapxäna” sasa (10:43). Circuncisión tuqit jiskhisipxäna ukhaxa kuna amtarutï puripkäna ukaruw Santiagox yanaptʼäna akham sasa: “Akasti profetanakan arsutaparjamaw phuqhasiski, kunjämtï Qillqatan sixa [ukhama]” sasa (15:15-18). Apóstol Pablox ukhamarak parläna (26:22; 28:23, 25-27). Nayra cristianonakasa ukat istʼirinakasa Diosan Arupjampunwa Hebreo Arut Qullan Qillqatanakxa iyawsapxäna, ukhamax Diosan Amuytʼayat arunakapäskapuniwa.

³⁴ Nayra cristian tamax kunjamsa qullan ajayun yanaptʼatax qalltäna ukat kunjamsa jiltäna uk amuyañatakix wali askipuniwa Hechos libroxa. Kunjamsa Diosax markapar jiltayäna uka tuqitxa wali sum uka muspharkañ qillqatanxa qhanañchasi, ukatxa jan axsartʼasaw wali kusisita nayra cristianonakax jikxatasipxäna, arknaqatas janipuniw Diosan kamachinakap pʼakintapkänti, ukat kunjamtï Pablox jayankkasax Macedonia markar saram sataxa iyawsänwa, ukham taqi chuyma kuns iyawsirïpxänwa, taqi ukanakarakiw Hechos libronxa uñachtʼayasi (4:13, 31; 15:3; 5:28, 29; 8:4; 13:2-4; 16:9, 10). Jichhürunakan utjki uka cristian tamax ukhamarakiwa, kunattix wali munasiñaw jupanakanx utji, ukat “Diosan jachʼa muspharkañ luräwinakapxata” qullan ajayun yanaptʼatax mä amtakiwa sarnaqasipxi (2:11, 17, 45; 4:34, 35; 11:27-30; 12:25).

³⁵ Cristianonakax kunjamsa Diosan Apnaqäwipatxa qhanañchapxañapa ukxa sumpunwa Hechos librox uñachtʼayi. Pablot yatiqasiñasawa, jupax akham sänwa: “Jumanakar Tatitun arunakapat parlañatxa janiw inaktʼkäyätti, jumanakatak askïtap layku. Utanakansa, ukhamarakiw mayninakarusa taqin uñjkatarakiw jumanakarux yatichapxsma” sasa. Ukatxa: ‘sumpun sapxsmaxa’ sasaw säna. ‘Sumpun sapxsma’ siski uka arunakax wali sum amuyasi uka libronxa, ukat tukuyanakapanxa wali sumpun ukanakax qhanañchasi, Pablox carcelan katuntatasa taqi chuymapuniw Diosarux yupaychäna, yatichatapampisa ukat jaqinakar yatiyatapampisa, ukaxa aka arunakan uñjasi: “Alwat jaypʼukamarakiw jupax Diosan reinopat jupanakarux parläna. Moisesan leyinakap tuqita, ukhamarak profetanakan qillqatanakapampita Jesusxat amuytʼayañ munäna”. ¡Jiwasax ukhamarakiw taqi chuyma mä amtaki Diosan Apnaqäwipatakix chʼamtʼañasa! (20:20, 21; 28:23; 2:40; 5:42; 26:22.)

³⁶ Irpir chuymaninakataki Éfeso markan arstʼkäna ukax wali askirakiwa jichha tiempo irpir chuymaninakatakixa. Niyakixay qullan ajayun uttʼayatäpxchixa, ukhamax ‘jumanak kikpasa amuyasipxañapawa, taqi iyawsirinakarus uñjapxañaparakiwaʼ, ukatxa wali munasiñampiw uñjapxañapa, qamaqir uñtat jan wali luririnakatsa jarkʼaqapxañaparakiwa. ¡Ukanak lurañax chʼamakiwa! Irpir chuymaninakax amuyasipxañapapuniwa, ukat Diosax khuyapayasiñapat arunakap churkistu ukxa yatiqapxañapapuniwa. Ukat “kuntï Tatit Jesusax sawayki uka arunakat amtasisa: ‘Katuqirit sipansa jukʼamp kusisiñaniw khititï churki ukaxa’” siskäna uka arunak chʼamaniw mayninakar yanapasipki (20:17-35).

³⁷ Pablon yaqha arstʼäwinakapax wali sumarakiwa, kunattix wali suma iwxanakwa Diosan Arupatxa qhanañchi. Kunjamtï jupax arstʼirïkän ukax wali uñtʼatawa, kunjamtï Aerópago chiqanxa estoiconakar ukat epicureonakar yatichkäna ukhama. Mä altaran qillqxatat ‘jan uñtʼat Diosat’ parlañwa qallti, ukhamata khitis chiqpach Diosax uk qhanañchañataki, khititix alaxpachsa ukhamaraki aka Uraqsa lurkixa ukat mä jaqitaki taqi markanakar tukuykixa uka Diosätap uñachtʼayañatakiw uka tuqitxa parli, “Diosax chiqpachana janiw jayankkiti sapaqat jiwasanakatxa”. Ukatxa jupanakan wali uñtʼata poetanakapan arunakaparaki amti, ‘Kuna laykutix jupan jathaparakïtanwa’ siskixa uka arunaka sarakïna, jupanakax qurita, qullqita jan ukax qalat lurat diosanakat jutatäpxtwa sapxänwa, ukax jan wali amuyütap uñachtʼayäna. Ukhamatwa jakkir Diosan jachʼakankañapxa amuyumpi jachʼar apti. Ukatxa tukuy arunakapanxa, jiwatanakax jaktanipxaniw sasaw parli, ukampis janiw Criston sutipxa aytaskiti. Diosax taqi kunxaru munañanïtapwa qhanañchäna, ukhamatwa mä qhawqhanix cristianor tukupxäna (17:22-34).

³⁸ ‘Taqi Qillqata’ wali amuyumpi sum yatiqañatakiw Hechos librox chʼamañchistu. Pablox Berea markan Diosan arunakap yatiyañ qalltäna, ukat uka judionakasti “taqi chuymaw Pablompir Silasampirux ischʼukipxäna. Sapürurakiw Qillqatanaksa yatxatapxäna: ‘Uka arunakax ¿chiqapunïpachati janicha?’ sasa”, ukatxa ‘suma chuymanit’ uñtʼatäpxänwa (17:11). Jichhürunakanxa ukhamarakiw Jehová Diosan tamapanxa Qillqatanakatxa sum yatiqasi, uka tamaxa qullan ajayuniwa, ukhamatwa payachasiñas jan utjkiti, ukatxa iyawsäwisas chʼamañchasirakiwa. Ukham yatiqasaw maynix Diosan iwxanakapxa sum amuyaspa. Hechos 15:29 qillqatanxa ukham suma iwxanakaw utjaraki. Ukatwa Jilïr Irpir jilatanakas ukat Jerusalenankir yatxattʼat chuyman jilatanakas circunsidasiñax janiw wakiskiti ‘Diosan chiqpach wawanakapatakixa’ ukampis yaqha diosanakar yupaychañatsa, wilatsa, qʼañu lurañanakatsa jithiqtapxam sapxänwa.

³⁹ Diosan amuytʼayat Qillqatanakatxa chiqapuniw uka cristianonakax yatiqapxirïna ukatwa uka tuqinakatxa parlapxirïna ukat wakisïna ukhasa ukarjamarakiw sarnaqapxirïna. Diosan Arupat sum yatiqasa ukat qullan ajayun chʼamapampiw sinti jan walinakan arknaqatas saytʼasipxäna. Chiqa chuymani taqi cristianonakaxa Juanampita Pedrompita yatiqasiñasawa, jupanakax akham sasaw uñisiri apnaqirinakarux sapxäna: “Amuytʼapxam. ¿Walikïspati Diosan nayraqatapanxa, Diosat sipan jumanakar nayraqat istʼañaxa? Nanakax janipuniw amuktʼapkiristti kuntï uñjapkta istʼapkarakta ukanakat arsuñxa” sasa. Ukat mayampi jilïrinakan ukarux apapkäna ukhaxa, jan Jesusan sutipxaru kunäkipansa yatichxapxamti ‘sasaw sapxäna’, ukampis jupanakax jan payachasisaw akham sapxäna: “Nanakanxa Diosar nayraqat istʼapxañaxaw wakisi, jaqinakar sipansa” sasa. Ukham jan axsartʼasaw uka apnaqirinakarux qhanañchapxäna, ukatwa Ley yatichiri wali uñtʼat Gamaliel chachax yupaychäwix jan jarkʼatäñapatakiw arsüna, ukhamatwa apostolanakax jan katuntatäxapxänti (4:19, 20; 5:28, 29, 34, 35, 38, 39).

⁴⁰ Jehová Diosan Apnaqäwipataki suma amtapaxa Bibliapachanwa sum qhanañchasi, ukax Hechos libronxa wali sum qhanañchasi. Nayraqatax Jesusat parli, alaxpachar janïr sarkasax 40 urunakaw “Diosan reinopxat parlawayäna”, uka urunakatwa parli. Arkirinakapan jisktʼataw jupax Diosan Apnaqäwipa jutañapatakix taqi chiqanwa nayraqat yatipxañapa sasin säna (1:3, 6, 8). Jerusalenat qalltasax jan axsartʼasaw Jesusan arkirinakapax Diosan Apnaqäwipat yatiyapxäna. Arknaqataw Estebanax jiwayat uñjasïna, ukat mayninakasti arknaqatarakiw yaqha chiqanakar sarxapxäna (7:59, 60). Felipex ‘Diosan Apnaqäwipat suma yatiyäwinakawa’ sasaw Samaria markanxa satayna, ukham qillqatawa, ukat Pablox Asia markansa, Corinto, Éfeso ukat Roma markanakansa ‘Diosan Apnaqäwipawa’ sarakiw yatiyäna. Taqi uka nayra cristianonakax taqi chuymapuniw Diosarus ukhamaraki chʼam churiri ajayuparus atinisipxäna, jiwasax jupanakat yatiqasiñasawa (8:5, 12; 14:5-7, 21, 22; 18:1, 4; 19:1, 8; 20:25; 28:30, 31). Jupanakax jan axsarasapuniw taqi chuyma Diosatakix irnaqapxäna, ukat chʼamtʼapxatapatxa Diosax wal jupanakarux bendicïna, ukanak uñjasax jiwasax taqi chuymarakiw Jehová Diosar luqtañasa, ukatxa ‘Diosan Apnaqäwipatxa sumpachpuni yatiyañasa’ (28:23).

[Qhanañchäwinaka]