Bibliankir libron jakhupa 45: Romanos

Qillqiri: Pablo

Kawkins qillqasïna: Corinto

Kuna marans tukuyasïna: 56 jakʼana

CRISTIANOR tukut judionakaruw Pablox jan sinttʼasis arknaqäna, ukampis qhiparux Diosan arunakap yaqha chiqanakar apiri Criston apostolapäxänwa, ukwa Hechos libronxa uñjawaytanxa. Nayrax fariseo ukat qhiparux Diosan taqi chuyma luqtiripa Pablox 14 cartanakwa qillqatayna, ukhamaxa Romanos satäki ukampi qalltapxañäni. Pablox janïr Romanos libro qillqkasax pä kutiw jaya chiqanakar sarasax Diosan arunakapxa apäna, ukat kimsïr saräwipansti jaypachaw Diosan arunakapat yatiyäna. Diosan amuytʼayataw phisqa cartanak qillqarakïna: Tesalonicankirinakarux pä cartampi, Corintonkirinakatakiraki pä cartampi, ukat Galaciankirinakarurakiw qillqäna. Romanos qillqatax mayninakat sipansa nayrankkaspa ukhamaw machaq Biblianakanxa, ukax judionakan ukat yaqha markankirinakan mayakïpxatapwa uñachtʼayi, Pablox jan yaqhachasaw judionakarus jan judionakarus Diosan arunakapxa yatiyäna. Diosax janiw markaparux nayrjam uñjxänti ukwa aka cartax qhanañchi ukatxa Hebreo Arut Qullan Qillqatanakax Diosan arunakapax jan judío jaqinakarurakiw yatiyasini sataynawa, ukwa qhanañcharaki.

² Pablox Tercio qillqiripampi qillqayasax jankʼakiw amuytʼäwinaksa ukat Hebreo Arut Qullan Qillqatanakatsa walja jiskʼa tʼaqanakatsa sum amuytʼäna, uka librox Griego Aruta Qullan Qillqatanakatxa wali muspharkañawa. Urunakapanxa cristian tamanakanxa judionakasa griegonakasa mayakiw tantachasipxäna, ukatxa jan waltʼayasiñanakaw utjäna. Uka tuqinakatxa wali amuyumpiw sum parli. ¿Judionakax Abrahaman wawanakapäpxatap laykux mayninakat sipansa suma uñjatäpxañapänti? Niyakixay Moisesax katuqkäna uka Leyinak jan phuqapkchïnxa, ¿ukhamax amuytʼani cristianonakax jan axsartʼasati munatanakap thaqhapxañapäna judío jilatanakar jan yäqasa?, yaqhip judío jilat kullakanakax janïraw sum amuyapkänti, nayrjam sarnaqañ munasipkakïnwa. Aka libronxa akwa Pablox sum qhanañchäna; judionakasa jan judionakasa Diosatakix mayakïtapa, jaqinakax janiw Moisesax katuqkäna uka Leyiparjamax judio satäpkiti, jan ukasti Jesucristor iyawsasawa Diosan khuyapayasiñapat ukham uñtʼatäpxi sasaw säna. Ukatxa taqi apnaqirinakar istʼañaswa Diosax munaraki.

³ ¿Kunjamatsa uka tamax qalltäna? Roma markanwa walja judionakax utjäna, Pompeyox 63 maran Jerusalén katuntkäna ukhatwa uka markar sarapxpachäna. Uka judionakatxa mä qhawqhanix 33 maran Pentecostés fiestankapxänwa Jerusalén markana, ukanwa suma yatiyäwinakxa istʼapxäna sasaw Hechos 2:10 qillqatax sum qhanañchi. Uka judionakax apostolanakat yatiqañatakix mä qhawqha tiempompiw Jerusalenan qhiparapxäna, ukampis uka Roma markaruw mayampi kuttʼxapxpachäna, ukat inas Jerusalenan arknaqat uñjasisax uka markar sarxapxarakchïna (Hech. 2:41-47; 8:1, 4). Uka urunakanxa jaqinakax yaqha markanakar sarapxapunirïnwa, ukhamatwa Pablox uka tamankir walja jilat kullakanakarux sum uñtʼpachäna, inas yaqhipax Grecia markana jan ukax Asia markana Pablot suma yatiyäwinak istʼapxchïna.

⁴ Kunjamsa uka tamax qalltäna ukaxa Pablon qillqat cartankiwa, ukanxa chiqap parli. Uka libronwa uka tamax jan judionakani ukat judionakani ukhamätapax yatisi, ukatxa taqi chuymaw irnaqasipkäna ukax wali askipuniwa. Pablox akham siwa: “Jumanakan Diosar iyawsapxatamatsti taqi chiqanwa parlasi”, ukatxa: “Taqiniw yatipxi kunjämtix jumanakax Diosarux jaysapktas ukxa” sasa (Rom. 1:8; 16:19). Claudio sat apnaqirix (41-54) apnaqkäna ukhaxa Roma markat yaqha markar apayataw judionakax uñjasipxäna sasaw Suetonio qillqirix 100 maranakan säna. Ukampis uka qhipatxa kuttʼxapxänwa, Aquilampi Priscilampixa uka Roma markankasipkänwa. Uka jilat kullakanakax judiüpxänwa, Claudiox judionakar yaqha markar apaykäna ukhaw Pablox jupanakarux Corinto markan uñtʼäna, ukampis Pablox Romankirinakar qillqat apaykäna ukhaxa jupanakax uka Roma markaruw kuttʼxapxäna (Hech. 18:2; Rom. 16:3).

⁵ Uka cartax Diosan amuytʼayatäskapuniwa. Qalltanxa akham siwa: “Naya Pablox Jesucriston serviripätwa. Apostolüñaxatakix Diosaw jawsitu [...]. Jichhaxa taqi jumanakaruw qillqanipxsma Roma markan jakirinakaru, khitinakarutix Diosax wal munapktamxa, ukhamarak jupatak yaqhachatäñataki jawsatäpxtawa” sasa (Rom. 1:1, 7). Ukampis yaqha tuqitwa Diosan amuytʼayatätapax yatisiraki, Griego Arut yaqha Qullan Qillqatanakan utjaraki. Pedrox niya ukham arunakampirakiw nayrïr cartapxa qalltarakïna, inas suxta jan ukax kimsaqallq maranak qhipat qillqchïna, ukatxa yatxattʼat jaqinakaxa Romanos qillqatxa uñxatpachänwa sasaw sapxi. Uka cartax Pablon qillqatapjamapuniw uñtʼasïna, ukatwa akïr jaqinakax uka cartat parlapxäna; Romankir Clemente, Esmirnankir Policarpo ukat Antioquiankir Ignacio, jupanakax 100 mara tukuy uka jakʼanakaw jakapxäna.

⁶ Romanos qillqatanakax Pablon qillqata mayni kimsaqallqu cartanakap chikawa Papiro Chester Beatty 2 (P⁴⁶) ukan jikxatasi. Uka nayra librotxa sir Frederic Kenyon chachax akham siwa: “Ukanwa Pablon qillqata taqi cartanakapax niya phuqatpach utji, inas 200 maranakax qalltaskäna uka maranakan qillqatächïna”a sasa. Chester Beatty sat griego arut qillqatanakax Sinaítico ukat Vaticano 1209 griego arut wali uñtʼat qillqatanakat sipansa jukʼamp nayra qillqatawa, uka paypachasti 300 maranakatawa. Uka taypinkarakiw Romanos libroxa.

⁷ ¿Kawkinsa ukat kunapachas Romanos librox qillqasïna? Yatxatasin Biblia tuqit parlirinakax Grecia markan qillqasïna sasaw sapxi, Pablox kimsïr saräwinxa Corinto markaruw sararakïna, inas uka phaxsinakan qillqchïna. Ukampis uka pachpa qillqataw Corinton qillqatätapxa uñachtʼayi. Gayon utapankkasaw Pablox qillqäna, jupax Corinto tamaruw saräna, ukatxa Febe kullakatwa parlaraki, uka kullakax Cesareankir tamankänwa, ukax Corinton puertopankänwa. Febe kullakas Pablon cartap Roma markar apkaspa ukhamjamawa (Rom. 16:1, 23; 1 Cor. 1:14). Romanos 15:23 jiskʼa tʼaqanxa akham siw Pabloxa: “Jichhax luräwixxa akäwjanxa tukuyxtwa” sasa, ukat 24 jiskʼa tʼaqanxa inti jalant tuqiruwa, mä arunxa España tuqiruw yatiyir sarañ munta sasaw Pablox qhanañchi. Inas kimsïr saräwip tukuyasax ukham qillqchïna, mä arunxa 56 mara qalltanwa qillqpachäna.

KUNATSA WALI ASKIXA

²⁰ Romanos libronxa akham siwa: “Diosan jan uñjkay yänakapax jupan luratanakap tuqiw uñachtʼayasi. Qhanpachwa uñachtʼayasi kunapachatix aka uraqix luratäkäns ukürutpacha jupax Diosätapa, chʼamapax jan tukuskirirakïtapa” sasa, ukhamatwa Diosar iyawsañatakix sum uñachtʼayi. Ukat janiw ukakïkiti, Diosax taqi kunsa chiqaparuw uñji, khuyapayasiriwa, ukatxa wali munasiñaniwa, ukanakwa wali sum qhanañchi. Mä olivo quqat parläna, ukampiw sum amuytʼayistu, uka quqan tunupat layminakap apaqasin yaqha ayrunakan layminakapsa ayrkatapkaspa jan ukax mallkkatapkaspa ukhamänwa. Diosan khuyapayasiñapa ukat amtanakapa uñjasax Pablox akham siwa: “¡Kunja sumas Diosan yatiñ kankañapaxa, munañapasa, amuytʼapasa! Janiw jupan amtäwinakapxa qhanañchksnati, ni jupan thakipsa amuytʼkaraksnati” sasa (1:20; 11:33).

²¹ Jan amuytʼkañ Diosan amtapax uka tuqitwa sum qhanstaskäna. Cristian tamanxa judionakas yaqha markankirinakas mayakïpxänwa, ukatxa taqi markankirinakaw Diosan munasiñapxa Jesucristo tuqi katuqapxaspa. “Diosax janiw yaqha yaqha uñjkiti jaqiruxa, jupatakix taqi jaqis mayakiwa.” “Chiqpach judiöñaxa, taqi chuymampi iyawsañawa. Circuncidatäñapasti chuyman circuncidatäñawa. Ukasti janiw kuna leyitsa jutkiti”. “Janirakiw yaqha yaqhäñax utjkiti judionakatakixa, ni yaqhanakampisa, jupakirakiw taqinin Tatitupaxa taqi jupar artʼaski ukanakarusti taqi kuns churarakiwa.” Ukat taqinis ukham iyawsäwinïsaw chiqapar uñjatänixa, janiw luratanakapatakxa (2:11, 29; 10:12; 3:28).

²² Roma markankir cristianonakataki uka iwxanakax jichha tiempo cristianonakatakix ukham askirakiwa, Diosar jan yupaychir akapachan jan waltʼayataw uñjasipxaraki. “Taqinimpis jumanakax sumankapxam” sasaw cristianonakarux iwxasi, jan cristianonakarus ukham uñjapxañasarakiwa. Ukatxa taqiniw ‘autoridadanakarux jaysapxañapa’, jupanakax Diosan utjayatawa ukatxa jan kamachinak phuqirinakar axsarayañatakiwa, ukat kamachinak phuqirinakax janiw axsarapkiti. Cristianonakax janiw axsarañ laykukix marka apnaqirinakarux istʼapxañapäkiti, jan ukasti Criston arkiripjam chuymanïsaw istʼapxañapa; ukatwa impuesto qullqsa churapxi, kunatï wakiski uksa churapxaraki, lurañanakapsa phuqapxarakiwa, ukatxa janiw khitirus manüpkiti, jan ukasti ‘jupanak pura munasiñanakwa manüpxiʼ. Munasiñax kamachinak phuqapuniwa (12:17-21; 13:1-10).

²³ Jaqinakar yatiyañ tuqitwa Pablox amtayaraki. Maynix chiqapar uñjatäñatakix chuymapansa iyawsäwinïkchisa, qhispiyasiñatakix lakampiw arsuñapa. “Taqi khititix [Jehová] Tatitun sutipa artʼaski ukax qhispiyatäniwa.” Ukatakix Diosan arunakapat yatiyirinakax ‘sumankañ arunak apapxañapawa ukatxa yatiyapxañaparakiwa’. Diosan arunakap qhanañchirinakan “parlatapax taqi tuqinwa istʼasi, arunakapasti taqi uraqpachanrakwa yatisi”, jiwasax uka taypinkstan ukhax wal kusisiñasawa (10:13, 15, 18). Ukat yatiyir sarañataki wakichatäñasatakixa, Diosan amuytʼayata Qillqatanak sum uñtʼañasawa, kunjamtï Pablox uñtʼkäna ukhama, kunattix aka jiskʼa tʼaqanakanakwa (10:11-21) Hebreo Arut Qullan Qillqatanakatxa walja kutix arsu (Isa. 28:16; Joel 2:32; Isa. 52:7; 53:1; Sal. 19:4; Deu. 32:21; Isa. 65:1, 2). Ukatwa jupax akham säna: “Taqi kunatix nayratpach Qillqatan uchatäkän ukanakax jiwasanakaruw yatichistu, llampʼu chuyma tuqi suytʼañasataki, ukanrakwa mä samarañsa jikxattanxa” sasa (Rom. 15:4).

²⁴ Kunjamsa cristiano tama taypinxa taqinis sum apasipxaspa uka tuqitsa sumwa yaticharaki. Maynix kuna markatäskpasa kuna kasta jaqïskpansa taqiniw Diosar luqtañatakixa amuyunakapxa machaqaptayapxañapa, ukhamata “kunatix askïki, kunatix Diosarux kusisiyki, qʼumäkaraki” ukanakarjam phuqañataki (11:17-22; 12:1, 2). ¡Romanos 12:3-16 qillqatankki uka amuytʼapaxa wali askipuniwa! Altʼat chuymanïñatakisa, cristian taman taqinimpi sum apasiñataki munasiñanïñatakisa ukat taqi chuyma Diosar luqtañatakisa wali suma iwxanakanipuniwa. Tukuyanxa Pablox taman jan waltʼayirinakat amuyasiñatakiw wal iwxtʼi, ukat kunapachatï tamanakanxa sum apasipxi ukhaxa kusisiñaw utji ukat taqi kunas sumarakiwa, uka tuqinakatwa parlaraki (16:17-19; 15:7, 32).

²⁵ Cristianjamax kunjamsa mayninakampi apasisktan uka tuqit sum amuyasiñasawa. “Diosan reinopax janiw manqʼañäkis ni umañäkisa, jan ukasti chiqa sarnaqaña, kusisiña, sumankaña qullan ajayu tuqi ukawa” (14:17). Khitinakatix ‘Cristomp chika apnaqapkani’ ukanakaw sumankañansa chiqansa kusisiñansa phuqatpach jikxatasipxi. Ukat ak amuyarakiñäni, Diosax Apnaqäwipat Edenan arskäna uka arunakapax kunjamsa phuqasiskän uka tuqitwa akham sasa qhanañcharaki: “Samarañ churir Diosaxa jankʼakiw Supayarux chʼusaru tukuyani, jumanakampi uka Supayaru takxatayasa” sasa (Rom. 8:17; 16:20; Gén. 3:15). Uka aski chiqa yatichäwinakar iyawstanwa, ukhamax kusisita ukat suman jikxatasisa wal suytʼasa sarxarupxañäni. Diosan Apnaqäwip tuqit mä Wawax utjkixa ukampi sarxarupxañäni, kunattix janipuniw kunas alaxpachansa ni aka Uraqinsa “ni kuna yaqha yänakasa Diosan munañapatxa apaqkistaspati, uka munasiñsti Cristo Jesús Tatitus tuqwa uñachtʼayistu” (Rom. 8:39; 15:13).

[Qhanañchäwi]