An Biblia—Tataramon nin Dios o nin Tawo?
Kasumpay kan Kapitulo 4: Gurano Kamapaniniwalaan an “Daan na Tipan”?
Iba Pang Nagsusuportar na Ebidensia
18. Anong impormasyon an itinatao kan arkeolohiya tanganing patunayan an katoninongan asin prosperidad na ibinunga kan paghade ni David?
18 Tunay na ipinaheling nin dakol na nadiskobre nin arkeolohiya an pagigin eksakto kan Biblia sa kasaysayan. Halimbawa, ibinabareta kan Biblia na kan si Hadeng Salomon sumalihid na sa saiyang ama, si David, sa paghade, an Israel nagin maoswag nanggad. Mababasa niato: “Kadakoldakol kan Juda asin Israel, siring kadakol kan mga baybay na yaon sa gilid nin dagat, na nagkakarakan asin nag-iirinom patin naggagayagaya.” (1 Hade 4:20) Bilang pagsuportar sa mga tataramon na ini, mababasa niato: “Ihinahayag kan ebidensia nin arkeolohiya na nagkaigwa nin biglang pagdakol kan populasyon sa Juda durante asin pakalihis kan ikasampulong siglo B.C. kan papangyarihon kan katoninongan asin prosperidad na itinao ni David an pagtogdok nin dakol na bagong banwaan.”
19. Anong dugang na impormasyon an itinatao kan arkeolohiya may labot sa paglalaban nin Israel asin Moab?
19 Sa huri, an Israel asin Juda nagin duwang nasyon, asin nadaog kan Israel an kataed na daga nin Moab. Sarong beses an Moab, sa pagsakop ni Hadeng Mesa, nagrebelde, asin an Israel nakialyansa sa Juda asin sa kataed na kahadean nin Edom tanganing makilaban tumang sa Moab. (2 Hade 3:4-27) Pambihira nanggad, kan 1868 sa Jordan, nadiskobre an sarong stela (inukit na halakbang na gapo) na nasusuratan sa lenguaheng Moabita kan sadiring pagsaysay ni Mesa dapit sa pagkakalaban na ini.
20. Ano an sinasabi sa sato nin arkeolohiya manongod sa paglaglag kan mga Asirio sa Israel?
20 Dangan, kan taon 740 B.C.E., itinogot nin Dios na an rebeldeng amihanan na kahadean nin Israel laglagon kan mga Asirio. (2 Hade 17:6-18) Sa pagtaram manongod sa pagkasaysay kan Biblia dapit sa pangyayaring ini, an arkeologong si Kathleen Kenyon nagkomento: “An saro puedeng magsuspetsa na an iba digdi pasobrang pagtaram.” Alagad iyo daw? Idinugang nia: “An ebidensia nin arkeolohiya sa pagbagsak kan kahadean nin Israel haros mas garo naiimahinar kisa sa rekord kan Biblia. . . . An biyong pagkapara kan mga banwaan nin Israel na Samaria asin Hazor saka an kaibang pagkalaglag kan Megido iyo an totoong ebidensia nin arkeolohiya na dai nagpapasobra sa pagtaram an kagsurat [kan Biblia].”
21. Anong mga detalye manongod sa pagsakop kan mga Babilonyo sa Juda an itinatao nin arkeolohiya?
21 Mas huri pa, sinasabi sa sato kan Biblia na an Jerusalem na sakop ni Hadeng Joachin sinalikopan kan mga Babilonyo asin nadaog. An pangyayaring ini narerekord sa Babilonyong Cronica, sarong tablang cuneiforme na nadiskobre nin mga arkeologo. Dapit digdi, mababasa niato: “An hade nin Akkad [Babilonya] . . . sinalikopan an siudad nin Juda (iahudu) asin sinakop kan hade an siudad sa ikaduwang aldaw kan bulan nin Addaru.” Si Joachin dinara sa Babilonya asin ibinilanggo. Alagad kan huri, sono sa Biblia, pinaluwas sia sa bilanggoan asin tinawan nin rasyon na pagkakan. (2 Hade 24:8-15; 25:27-30) Ini suportado nin mga dokumento administratibo na nakua sa Babilonya, na dian nalilista an mga rasyon na itinao ki “Yaukîn, hade nin Juda.”
22, 23. Sa pankagabsan, ano an relasyon nin arkeolohiya asin kan historikong mga pagkasaysay kan Biblia?
22 Mapadapit sa relasyon nin arkeolohiya asin kan makasaysayan na mga pagkasaysay kan Biblia, si Propesor David Noel Freedman nagkomento: “Minsan siring, sa pankagabsan, an arkeolohiya may tendensiang suportaran an pagigin totoo sa kasaysayan kan biblikal na estorya. An mahiwas na kronolohikong rekord poon kan mga patriarka sagkod sa mga panahon kan B[agong] T[ipan] kaoyon kan arkeolohikong impormasyon. . . . An maabot na mga diskobremiento posibleng magsuportar sa presenteng paninindogan na tama sana na an biblikal na tradisyon nakagamot sa kasaysayan, asin fiel na ipinaabot, minsan ngani iyan bakong kasaysayan sa kritikal o sientipikong sentido.”
23 Dangan, mapadapit sa mga paghihingoa nin mga mas halangkaw na gradong kritiko na halean nin marahay na dangog an Biblia, sia nagsasabi: “An mga pagprobar na liwaton an biblikal na kasaysayan nin mga intelektuwal sa presenteng panahon—halimbawa, an opinyon ni Wellhausen na an panahon nin mga patriarka ladawan kan nabangang monarkiya; o an pagsikwal sa pagigin makasaysayan ni Moises asin kan exodo saka an kasunod na pagliwat sa kasaysayan nin Israel ni Noth asin kan saiyang mga parasunod—dai nakapasar sa arkeolohikong impormasyon saka sa biblikal na estorya.”
An Pagbagsak kan Jerico
24. Anong impormasyon an itinatao sa sato kan Biblia manongod sa pagbagsak nin Jerico?
24 Ini daw nangangahulogan na oyon an arkeolohiya sa Biblia sa gabos na kaso? Dai, may nagkapirang dai pagkakaoyon. An saro iyo an dramatikong pagkadaog sa Jerico na ilinadawan sa kapinonan kan kapitulong ini. Sono sa Biblia, an Jerico iyo an enot na siudad na dinaog ni Josue sa pangengenot nia sa mga Israelita palaog sa daga nin Canaan. Ipinaririsa kan kronolohiya sa Biblia na an siudad buminagsak kan enot na kabangaan kan ika-15 siglo B.C.E. Pagkadaog, an Jerico biyong sinolo dangan pinabayaan na daing nag-iistar sa laog nin ginatos na taon.—Josue 6:1-26; 1 Hade 16:34.
25, 26. Anong duwang magkalaen na konklusyon an naabot nin mga arkeologo bilang resulta kan pagkotkot sa Jerico?
25 Bago kan ikaduwang guerra mundial, an lugar na sa paniniwala iyo an Jerico kinotkot ni Propesor John Garstang. Nadiskobre nia na an siudad suanoy nang marhay asin dakol nang beses na nalaglag asin itinogdok liwat. Nadiskobre ni Garstang na sa saro kan mga pagkalaglag na ini, an mga lanob nagaba na garo huli sa linog, asin an siudad biyong sinolo. Nagtutubod si Garstang na ini nangyari mga 1400 B.C.E., bakong gayong harayo sa petsang ipinaririsa kan Biblia para sa paglaglag ni Josue sa Jerico.
26 Pagkaguerra, an saro pang arkeologo, si Kathleen Kenyon, nagkotkot pa sa Jerico. Nakaabot sia sa konklusyon na an natumpag na mga lanob na sinabi ni Garstang may petsang mas naenot nin ginatos na taon kisa sa paghona kaini. May sinabi siang grabeng pagkalaglag kan Jerico kan ika-16 na siglo B.C.E. alagad sinabi nia na mayo nin siudad sa lugar kan Jerico kaidtong ika-15 siglo—sa panahon na sinasabi kan Biblia na sinasalakay ni Josue an nasyon na iyan. Ipinadagos niang ibareta an posibleng mga tanda nin saro pang kalaglagan na tibaad nangyari sa lugar na iyan kan 1325 B.C.E. asin nagsuherir: “Kun an kalaglagan nin Jerico iaasosyar sa pagsalakay sa pangengenot ni Josue, [an nahuhuring] ini iyo an petsang isinusuherir nin arkeolohiya.”
27. Taano ta dai maninigong ikaribok nin labi-labi kan satong isip an mga dai pagkakaoyon kan arkeolohiya asin kan Biblia?
27 Ini daw nangangahulogan na sala an Biblia? Dai man. Kaipuhan na girumdomon niato na minsan ngani an arkeolohiya nagseserbing bintana niato sa nakaagi, iyan bakong pirmeng malinaw na bintana. Kun beses iyan malibog nanggad. Arog kan sabi nin sarong komentarista: “An makamomondo, an ebidensia nin arkeolohiya pirupidaso sana, asin kun siring limitado.” Ini nangorognang totoo manongod sa mas enot na mga panahon sa kasaysayan nin Israel, na bakong malinaw an ebidensia nin arkeolohiya. Sa katunayan, an ebidensia mas bako pang malinaw sa Jerico, ta natumpag nang marhay an lugar.
An mga Limitasyon nin Arkeolohiya
28, 29. Ano an nagkapirang limitasyon nin arkeolohiya na inadmitir nin mga intelektuwal?
28 An mga arkeologo mismo inaadmitir an mga limitasyon kan saindang siensia. Halimbawa, si Yohanan Aharoni nagpapaliwanag: “Pag-abot sa historiko o historio-geograpikong interpretasyon, an arkeologo minaluwas sa abot kan eksaktong mga siensia, asin kaipuhan siang manarig sa mga paghusgar basado sa sadiring pamantayan asin sa mga teoriya tanganing makabilog nin kompletong historikong ladawan.” Mapadapit sa mga petsa na itinatao sa laen-laen na mga diskobremiento, idinugang nia: “Kun siring, kaipuhan na pirme niatong girumdomon na bakong gabos na petsa absoluto asin sa laen-laen na grado dapat na pagdudahan,” minsan ngani pinaghohona nia na an mga arkeologo ngonyan puedeng magin mas kompiado sa saindang pagtatao nin petsa kisa sa kan mga nakaagi.
29 An The World of the Old Testament naghahapot: “Gurano kabasado sa katunayan o tunay na sientipiko an paagi nin arkeolohiya?” Iyan minasimbag: “An mga arkeologo mas basado sa katunayan kun nagkokotkot kan mga katunayan kisa sa kun nag-iinterpretar kaiyan. Alagad an saindang sa tawong mga preokupasyon makaaapektar man sa mga paaging ginagamit ninda sa ‘pagkotkot.’ Dai ninda malikayan na laglagon an saindang ebidensia mantang sinda nagkokotkot pairarom sa pagkasuonsuon kan daga, kaya nungka nindang mapoprobaran an saindang ‘eksperimento’ paagi sa pag-otro kaiyan. Huli kaini nagigin daing kapareho an arkeolohiya sa mga siensia. Dugang pa, ginigibo kaiyan na pinakaeksido asin pano nin peligrong trabaho an arkeolohikong pagrereport.”
30. Ano an pagmansay sa arkeolohiya nin mga estudyante sa Biblia?
30 Kaya dakula an ikatatabang nin arkeolohiya, alagad arog nin arin man na paghihingoa nin tawo, iyan puedeng masala. Minsan ngani interesado kitang ineestudyaran an arkeolohikong mga teoriya, nungka na ibilang niato iyan na dai mapagdududahan na katotoohan. Kun an pag-interpretar nin mga arkeologo sa saindang mga diskobremiento sa paagi na tumang sa Biblia, dai maninigong automatikong honaon na an Biblia sala asin tama an mga arkeologo. May mga interpretasyon sindang liniwat.
31. Anong bagong suhestion an kasuarin pa sana itinao mapadapit sa pagbagsak nin Jerico?
31 Interesanteng mangnohon na kan 1981 siniyasat liwat ni Propesor John J. Bimson an pagkalaglag nin Jerico. Maingat niang pinag-adalan an pagkasolo nin Jerico na nangyari—sono ki Kathleen Kenyon—sa kabangaan kan ika-16 na siglo B.C.E. Sono sa saiya, bako sana na an pagkalaglag na iyan tama sa pagkasaysay kan Biblia manongod sa paglaglag ni Josue sa siudad kundi an arkeolohikong ladawan nin Canaan sa kabilogan tamang-tama sa pagkaladawan kan Biblia sa Canaan kan sumalakay an mga Israelita. Huli kaini, isinusuherir nia na sala an arkeolohikong pagpetsa asin ipinoproponer na an pagkalaglag na ini talagang nangyari sa kabangaan kan ika-15 siglo B.C.E., kaidtong panahon na nabuhay si Josue.
An Biblia Tunay na Kasaysayan
32. Ano an narisang tendensia nin nagkapirang intelektuwal?
32 Ini nag-iilustrar kan bagay na an mga arkeologo parateng nagkakaralaenlaen an opinyon. Kun siring, bakong makangangalas na an nagkapira dai oyon sa Biblia mantang an iba oyon dian. Minsan siring, an nagkapirang intelektuwal nagkakaigwa na nin paggalang sa pagigin historiko kan Biblia sa pankagabsan, kun bakong sa gabos na detalye. Si William Foxwell Albright nagrepresentar sa sarong grupo na parareho an opinyon kan sia sumurat: “Nagkaigwa nin pankagabsan na pagbuelta sa pag-apresyar sa pagkaeksakto, kapwa sa pankagabsan asin sa totoong detalye, kan relihiosong kasaysayan kan Israel. . . . Bilang sumaryo, puede na giraray niatong ibilang ngonyan an Biblia poon sa kapinonan sagkod sa katapusan bilang masasarigan na dokumento nin relihiosong kasaysayan.”
33, 34. Paano an Hebreong Kasuratan mismo nagtatao nin ebidensia sa pagigin eksakto sa kasaysayan?
33 Sa katunayan, an Biblia mismo may tanda nin eksaktong kasaysayan. An mga pangyayari konektado sa espesipikong mga panahon asin petsa, bakong arog kan sa kadaklan na suanoy na osipon asin leyenda. An dakol na pangyayari na nasusurat sa Biblia suportado nin mga inskripsion na an petsa kaidtong mga panahon. Kun may kalaenan an Biblia asin an sarong suanoy na inskripsion, an dai pagkakaoyon sa parate ikaaatribwir sa paghabo kan suanoy na mga namamahala na isurat an sainda mismong mga pagkadaog asin sa saindang kamawotan na padakulaon an saindang mga kapangganahan.
34 Sa katunayan, an dakol sa suanoy na mga inskripsion na idto bakong kasaysayan kundi opisyal na mga propaganda. Sa kabaliktaran, an mga kagsurat kan Biblia nagpapaheling nin pambihirang pagkaprangka. An bantog na mga apoon na arog ni Moises asin Aaron ipinamimidbid kaiba an gabos nindang kaluyahan asin kakosogan. Pati an mga pagkukulang kan dakulang hadeng si David sadiosan na sinasabi. An mga pagkukulang kan nasyon sa kabilogan paorootrong ibinubuyagyag. An pagkaprangkang ini nagrerekomendar kan Hebreong Kasuratan bilang totoo saka masasarigan asin nagtatao nin gabat sa mga tataramon ni Jesus na nagsabi, sa pamimibi sa Dios: “An saimong tataramon katotoohan.”—Juan 17:17.
35. Ano an nasudyang gibohon nin rasyonalistikong mga pensador, asin ano an linalaoman nin mga estudyante sa Biblia tanganing patunayan na ipinasabong an Biblia?
35 Si Albright nagpadagos sa pagsabi: “Sa paano man an Biblia labaw sa gabos na mas naenot na relihiosong babasahon kun dapit sa laog; asin iyan labaw sa siring kanakagugulat na paagi sa gabos na suminunod na babasahon sa direktang pagkasimple kan mensahe kaiyan asin sa pagigin pankagabsan [mahiwas na sakop] kan pan-akit kaiyan sa mga tawo hale sa gabos na nasyon asin panahon.” An ‘labaw na mensaheng’ ini, imbes na an patotoo nin mga intelektuwal, iyo an nagpapatunay na ipinasabong an Biblia, arog kan maheheling niato sa masunod na mga kapitulo. Alagad tandaan niato digdi na an rasyonalistikong mga pensador sa presenteng panahon nasudyang patunayan na an Hebreong Kasuratan bakong tunay na kasaysayan, mantang an mga kasuratan mismong ini nagtatao kan gabos na ebidensia na iyan eksakto. Masasabi man daw ini manongod sa Kristianong Griegong Kasuratan, an “Bagong Tipan”? Eestudyaran niato ini sa masunod na kapitulo.