An Ley Bago si Cristo

“Kanigoan an sakong pagkamoot sa saimong ley! Sa bilog na aldaw iyan sakong pinaghohorophorop.”​—SALMO 119:97.

 1. Ano an nagkokontrol sa mga paghiro kan mga bagay sa langit?

POON sa pagkaaki, si Job posibleng may pagngalas na nagtiorong sa mga bitoon. Posible na tinokdoan sia kan saiyang mga magurang kan ngaran kan darakulang konstelasyon asin kan aram ninda manongod sa mga ley na nagkokontrol sa paghiro kan mga konstelasyon sa langit. Total, an mga tawo kaidtong suanoy na mga panahon ginamit an daing pagliwatliwat na paghiro kan mahiwas, eleganteng mga konstelasyon na ini sa pagtanda sa pabarobagong panahon. Alagad sa gabos na panahon na sia nagtiorong sa mga iyan na may paghanga, dai aram ni Job kun anong makokosog na puersa an nakapagpapadanay sa mga pagkaareglar na ini sa mga bitoon. Sa siring, dai sia nakasimbag kan hapoton sia ni Jehova Dios: “Nasabotan mo daw an langitnon na mga ley?” (Job 38:​31-​33, The New Jerusalem Bible) Iyo, an mga bitoon kontrolado nin mga ley​—mga ley na eksakto asin komplikadong marhay kaya an mga sientista ngonyan dai lubos na nakasasabot dian.

 2. Taano ta masasabi na an gabos na linalang kontrolado nin ley?

² Si Jehova an Kaharohalangkaweng Paraboot sa uniberso. An gabos niang gibo kontrolado nin ley. An saiyang namomotan na Aki, “an panganay sa gabos na linalang,” fiel na nagkukuyog sa ley kan saiyang Ama bago nagkaigwa nin pisikal na uniberso! (Colosas 1:15) Dinidirehiran man nin ley an mga anghel. (Salmo 103:20) Minsan an mga hayop kontrolado nin ley mantang kinukuyog ninda an nasa kanaturalan na mga pagboot na ibinugtak sa sainda kan saindang Kaglalang.​—Talinhaga 30:​24-​28; Jeremias 8:7.

 3. (a) Taano ta nangangaipo nin mga ley an katawohan? (b) Paagi sa ano na pinamahalaan ni Jehova an nasyon nin Israel?

³ Kumusta man an katawohan? Minsan ngani kita binendisyonan nin mga balaog na arog baga nin intelihensia, moralidad, asin espirituwalidad, kaipuhan pa man giraray niato an ley nin Dios tanganing maggiya sa sato sa paggamit kan mga abilidad na ini. An enot niatong mga magurang, si Adan asin Eva, sangkap, kaya pira sanang ley an kaipuhan na gumiya sa sainda. An pagkamoot sa saindang langitnon na Ama maninigo kutanang nagtao na sa sainda nin bastanteng dahelan na maogmang kumuyog. Alagad ta nakisuway sinda. (Genesis 1:​26-​28; 2:​15-​17; 3:​6-​19) Bilang resulta, an mga aki ninda makasalan na mga linalang na nagkaipo nin mas dakol na ley na matao nin paggiya. Sa pag-agi nin panahon, mamomoton na pinanigoan ni Jehova an pangangaipong ini. Tinawan nia si Noe nin espesipikong mga ley na dapat niang ipaabot sa saiyang pamilya. (Genesis 9:​1-7) Pakalihis nin mga siglo, paagi ki Moises, an bagong nasyon nin Israel tinawan nin Dios nin detalyado, nasusurat na Ley. Ini an enot na pangyayari na pinamahalaan ni Jehova an sarong enterong nasyon paagi sa ley nin Dios. An pagsiyasat sa Ley na iyan makatatabang sa sato na masabotan an mahalagang marhay na kabtang kan ley nin Dios sa buhay nin mga Kristiano ngonyan.

Ley ni Moises​—An Katuyohan Kaiyan

 4. Taano ta magigin kadepisilan na magpaluwas kan ipinanugang Banhi an piniling mga gikan ni Abraham?

⁴ Si apostol Pablo, sarong mataling estudyante kan Ley, naghapot: “Kun siring, taano ta itinao pa an Ley?” (Galacia 3:19) Tanganing masimbag, kaipuhan na girumdomon niato na ipinanuga ni Jehova sa saiyang katood na si Abraham na an saiyang pamilya luluwasan nin sarong Banhi na matao nin darakulang bendisyon sa gabos na nasyon. (Genesis 22:18) Alagad may kadepisilan digdi: An piniling mga gikan ni Abraham, an mga Israelita, bakong gabos mga tawo na namomoot ki Jehova. Sa pag-agi nin panahon, an kadakol nagin matagas an payo, rebelde​—an iba haros dai mapamahalaan! (Exodo 32:​9; Deuteronomio 9:7) Para sa mga siring, an pagigin kabilang sa banwaan nin Dios huli sana sa pagkamundag, bakong huli sa pagpili.

 5. (a) Ano an itinokdo ni Jehova sa mga Israelita paagi sa Ley ni Moises? (b) Paano ginibo an Ley tanganing makaapektar sa paggawe kan mga nagsususog dian?

⁵ Paano an siring na banwaan makapaluluwas kan asin makikinabang sa ipinanugang Banhi? Imbes na kontrolon sinda na garo mga robot, tinokdoan sinda ni Jehova paagi sa saiyang ley. (Salmo 119:​33-​35; Isaias 48:17) Sa katunayan, an termino sa Hebreo para sa “ley,” an toh·rahʹ, nangangahulogan “pagtotokdo.” Ano an itinokdo kaiyan? Sa pangenot itinokdo kaiyan sa mga Israelita an saindang pangangaipo sa Mesiyas, na mabalukat sa sainda sa saindang makasalan na kamugtakan. (Galacia 3:24) An Ley nagtokdo man nin diosnon na takot asin pagkuyog. Kaoyon sa panuga ki Abraham, an mga Israelita maglilingkod bilang mga saksi ni Jehova sa gabos na ibang nasyon. Kaya an Ley kaipuhan na magtokdo sa sainda nin halangkaw, nobleng mga susundon sa paggawe na magigin marahay na representasyon ki Jehova; tatabangan kaiyan an Israel na magdanay na siblag sa maraot na mga gibo kan mga nasyon sa palibot.​—Levitico 18:​24, 25; Isaias 43:​10-​12.

 6. (a) Mga pira an reglamento sa Ley ni Moises, asin taano ta dai iyan maninigong ibilang na sobra? (Helingon an nota sa ibaba.) (b) Anong pakarorop an puede niatong kamtan paagi sa pag-adal sa Ley ni Moises?

⁶ Kun siring, bakong makangangalas na an Ley ni Moises igwa nin dakol na reglamento​—labing 600.a An nasusurat na mga susundon na ini nagdirehir sa pagsamba, gobyerno, moral, hustisya, pati sa pagkakan saka pangangataman sa salud. Pero iyan daw nangangahulogan na an Ley saro sanang tambak nin indiperenteng mga regulasyon saka halipot asin diretso sa puntong mga pagboot? Dai nanggad! An pag-adal sa Ley na ini nagtatao nin dakulaon na pakarorop sa mamomoton na personalidad ni Jehova. Helinga an nagkapirang halimbawa.

Ley na Nagpaparisang Gayo nin Pagkaherak Asin Pagkamadinamayon

7, 8. (a) Paano idinoon kan Ley an pagkaherak asin pagkamadinamayon? (b) Paano maheherakon na ipinaotob ni Jehova an Ley sa kaso ni David?

⁷ An Ley nagdoon nin pagkaherak asin pagkamadinamayon, nangorogna para sa mga hamak o sa daing maginibo. Ipinalaen an mga balo asin ilo para sa proteksion. (Exodo 22:​22-​24) An mga hayop na pantrabaho prinotehiran sa panriringis. Iginalang an pundamental na mga diretso sa rogaring. (Deuteronomio 24:​10; 25:4) Minsan ngani hinagad kan Ley an penalidad na kagadanan para sa paggadan, iyan nagpangyaring makamtan an pagkaherak sa kaso nin dai tuyong paggadan. (Bilang 35:11) Minalataw na an mga hokom na Israelita tinawan nin kadikit na libertad na magdesisyon sa itataong penalidad sa nagkapirang kasalan, depende sa aktitud kan nagkasala.​—Ikomparar an Exodo 22:​7 asin Levitico 6:​1-7.

⁸ Si Jehova nagtao nin halimbawa sa mga hokom paagi sa pag-aplikar kan Ley na may karigonan kun kaipuhan alagad may pagkaherak sagkod sa mapupuede. Si Hadeng David, na nakaginibo nin pagsambay asin paggadan, pinahelingan nin pagkaherak. Bako na sia dai pinadusahan, ta dai sia ilinikay ni Jehova sa grabeng mga resulta na ibinunga kan saiyang kasalan. Pero, huli sa tipan sa Kahadean asin huli ta si David maheherakon asin may nagsosolsol na gayong aktitud sa puso, dai sia ginadan.​—1 Samuel 24:​4-7; 2 Samuel 7:​16; Salmo 51:​1-4; Santiago 2:13.

 9. Ano an nagin kabtang kan pagkamoot sa Ley ni Moises?

⁹ Dugang pa, idinoon kan Ley ni Moises an pagkamoot. Imahinara an saro sa mga nasyon ngonyan na may ley na aktuwal na nag-oobligar nin pagkamoot! Sa siring, an Ley ni Moises bako sanang nangalad nin paggadan; iyan nagboot: “Kamotan mo an saimong kapwa nin siring sa saimo man sana.” (Levitico 19:18) Dai sana kaiyan ipinangalad an bakong makatanosan na pagtrato sa nakikihimanwa; iyan nagboot: “Kamotan mo sia nin siring sa saimo man sana, huli ta kamo nagin mga nakikihimanwa sa daga nin Egipto.” (Levitico 19:34) Dai sana kaiyan ipinagbawal an pagsambay; iyan nagboot sa agom na lalaki na pagayagayahon an saiyang agom na babae! (Deuteronomio 24:5) Sa libro sanang Deuteronomio, an mga termino sa Hebreo na nangangahulogan kan kualidad na pagkamoot ginamit nin mga 20 beses. Sinierto ni Jehova sa mga Israelita an saiya mismong pagkamoot​—kan nakaagi, sa presente, asin sa ngapit. (Deuteronomio 4:​37; 7:​12-​14) An totoo, an kadarudakulaing pagboot kan Ley ni Moises iyo ini: “Kamotan mo si Jehova na saimong Dios sa bilog mong puso asin sa bilog mong kalag patin sa bilog mong kosog.” (Deuteronomio 6:5) Sinabi ni Jesus na an bilog na Ley nasasarig sa pagboot na ini, kaiba kan pagboot na kamotan an kataed. (Levitico 19:​18; Mateo 22:​37-​40) Bakong makangangalas na an salmista nagsurat: “Kanigoan an sakong pagkamoot sa saimong ley! Sa bilog na aldaw iyan sakong pinaghohorophorop.”​—Salmo 119:97.

An Salang Paggamit sa Ley

10. Sa kadaklan, ano an nagin pagtratar kan mga Judio sa Ley ni Moises?

¹⁰ Makaturotriste nanggad, kun siring, na sa kadaklan an Israel mayo nin pag-apresyar sa Ley ni Moises! An banwaan nakisuway sa Ley, dai iyan inintindi, o liningawan iyan. Saindang dinigtaan an dalisay na pagsamba kan makababaldeng relihiosong mga gawe nin ibang mga nasyon. (2 Hade 17:​16, 17; Salmo 106:​13, 35-​38) Asin trinaydor man ninda an Ley sa iba pang paagi.

11, 12. (a) Paano an mga grupo nin mga namomoon sa relihion guminibo nin danyos pakalihis kan mga aldaw ni Esdras? (Helingon an kahon.) (b) Taano ta pinaghona kan suanoy na mga rabi na kaipuhan na ‘kudalan an palibot kan Ley’?

¹¹ An iba sa pinakagrabeng danyos sa Ley ginibo kan mismong mga naghingako na nagtotokdo asin nag-iingat kaiyan. Ini nangyari pakalihis kan kaaldawan kan fiel na eskribang si Esdras kaidtong ikalimang siglo B.C.E. Si Esdras nakipaglaban nin maigot tumang sa nakararaot na mga impluwensia nin ibang mga nasyon asin nagdoon kan pagbasa saka pagtotokdo kan Ley. (Esdras 7:​10; Nehemias 8:​5-8) An nagkapirang paratokdo kan Ley naghingakong nagsusunod sa mga gira ni Esdras asin inorganisar an inapod na “Dakulang Sinagoga.” Kabilang sa mga sarabihon kaiyan an direktiba na: “Kudale sa palibot an Ley.” An mga paratokdong ini nangatanosan na an Ley garo mahalagang marhay na hardin. Tangani na mayo ni saro na lumaog na daing permiso sa hardin na ini paagi sa paglapas sa mga ley kaiyan, naggibo sinda nin dagdag na mga ley, an “Berbal na Ley,” tanganing olangon an mga tawo sa paggatigati na magkasala nin siring.

¹² An iba tibaad mangatanosan na an namomoon na mga Judio may katanosan na magkaigwa nin arog kaining saboot. Pakalihis kan kaaldawan ni Esdras an mga Judio nadominar nin ibang mga nasyon, nangorogna an Grecia. Tanganing paglabanan an impluwensia kan pilosopiya asin kulturang Griego, may naglataw na mga grupo nin mga namomoon sa relihion sa tahaw kan mga Judio. (Helingon an kahon, pahina 10.) Pag-abot nin panahon an iba sa mga grupong ini nagin karibal kan asin linabihan pa ngani an mga saserdoteng Levita bilang mga paratokdo kan Ley. (Ikomparar an Malaquias 2:7.) Pag-abot kan 200 B.C.E., an berbal na ley nagpopoon nang makaimpluwensia sa Judiong pamumuhay. Kan primero an mga ley na ini bawal na isurat, ta tibaad iyan ibilang na kapantay kan nasusurat na Ley. Alagad luway-luway na ipinaorog an kaisipan nin tawo sa kaisipan nin Dios, kaya sa kahurihurihi an “kudal” na ini sa katotoohan nakadanyar sa mismong “hardin” na poprotehiran daa kaiyan.

An Digta nin Farisaismo

13. Paano ipinangatanosan nin nagkapirang Judiong namomoon sa relihion an paggibo nin dakol na susundon?

¹³ Nangatanosan an mga rabi na mantang an Torah, o Ley ni Moises, sangkap, iyan kaipuhan na igwa nin simbag sa lambang hapot na tibaad lumataw. An ideyang ini bako nanggad na magalang. An totoo, iyan nagtao sa mga rabi nin lisensia na gumamit nin tusong pangangatanosan nin tawo, na pinalalataw na an Tataramon nin Dios basehan nin mga susundon sa gabos na klase nin pinagdidiskutiran​—an iba personal, an iba daing halagang mga bagay.

14. (a) Paano an prinsipyo sa Kasuratan na pagigin siblag sa mga nasyon pinasobrahan kan Judiong mga namomoon sa relihion sagkod na magin bako nang sono sa Kasuratan? (b) Ano an nagpapaheling na an mga susundon hale sa mga rabi dai nakaprotehir sa mga Judio sa mga impluwensiang pagano?

¹⁴ Paorootro an mga namomoon sa relihion pinasobrahan nin labi-labi an mga prinsipyo sa Kasuratan. Halimbawa, an Ley ni Moises nagsuportar sa pagigin siblag sa mga nasyon, alagad an mga rabi naghulit nin daing rason na pagmenus sa gabos na bagay na bakong Judio. Itinokdo ninda na an sarong Judio dai dapat na iwalat an saiyang baka sa sarong dadagusan na Hentil, ta an mga Hentil “pinagsususpetsaran na nakidodorog sa hayop.” An sarong Judia dai tinotogotan na tumabang sa sarong babaeng Hentil na pinagpoporosan ta paagi kaiyan sia “matabang na ikapangaki an sarong aki para sa idolatriya.” Huli ta tama sana na sinda daing tiwala sa Griegong mga dyimnasium, ipinangalad kan mga rabi an gabos na atletikong ehersisyo. Pinatutunayan nin kasaysayan na ini gabos mayong gayong nagibo na protehiran an mga Judio sa mga paniniwalang Hentil. An totoo, an mga Fariseo mismo nagtokdo kan Griegong doktrina na inmortalidad kan kalag!​—Ezequiel 18:4.

15. Paano biniribid kan Judiong mga namomoon sa relihion an mga ley manongod sa pagdalisay asin incesto?

¹⁵ Biniribid man kan mga Fariseo an mga ley manongod sa pagdalisay. May sarabihon na kun magkakaoportunidad dadalisayon kan mga Fariseo an saldang mismo. An saindang ley nagsabi na an pag-atraso sa pagduman sa kasilyas makapararamog sa tawo! An paghanaw nin kamot nagin komplikadong rituwal, na may mga susundon kun arin na kamot an maninigong enot na hanawan asin kun paano. An mga babae ibinilang na partikularmenteng maramog. Basado sa pagboot kan Kasuratan na dai “rumani” sa siisay man na paryente (na an totoo sarong ley tumang sa incesto), an mga rabi nagboot na an agom na lalaki dai dapat na maglakaw kasunod kan saiyang agom; ni kaolayon man nia sia sa sadan.​—Levitico 18:6.

16, 17. Paano dinadagdagan kan berbal na ley an pagboot na otobon an semanal na Sabbath, asin may anong resulta?

¹⁶ Nangorognang midbid an espirituwal na paglapastangan kan berbal na ley sa ley manongod sa Sabbath. An Israel tinawan nin Dios nin simpleng pagboot: Dai magtrabaho sa ikapitong aldaw kan semana. (Exodo 20:​8-​11) Minsan siring, an berbal na ley pinalawig an ley paagi sa pagdagdag nin mga 39 laen-laen na klase nin trabahong ipinangangalad, kaiba an pagbutngol o pagbadbad nin butngol, pagtahi nin duwang tusok kan dagom, pagsurat nin duwang letrang Hebreo, asin iba pa. Dangan an kada saro sa mga klaseng ini nagkaipo nin daing katapusan na dugang pang mga susundon. Arin na mga butngol an ipinangangalad asin arin an puede? An berbal na ley nagsimbag paagi sa mga regulasyon na sa sadiri sanang opinyon. An pagpaomay ibinilang na trabahong ipinangangalad. Halimbawa, ipinangalad an pagsulit sa nabarian kun Sabbath. An tawong makolog an ngipon puedeng timplahan nin suka an saiyang kakanon, alagad dai nia dapat na supsupon an suka na umagi sa saiyang mga ngipon. Tibaad maomayan kaiyan an saiyang ngipon!

¹⁷ Huling natahoban na kan ginatos na susundon na gibo nin tawo, an ley sa Sabbath nawaran kan espirituwal na kahulogan kaiyan kun para sa kadaklan na Judio. Kan si Jesu-Cristo, an “Kagurangnan kan sabbath,” gumibo nin pambihira, nakaoogmang mga milagro sa aldaw nin Sabbath, an mga eskriba asin Fariseo dai napahiro an boot. An inintindi sana ninda iyo na garo baga inignoro nia an saindang mga regulasyon.​—Mateo 12:​8, 10-​14.

Pakanood nin Leksion sa Karungawan kan mga Fariseo

18. Ano an nagin epekto kan pagdagdag nin berbal na mga ley asin tradisyon sa Ley ni Moises? Iilustrar.

¹⁸ Sa halipot, puede niatong sabihon na an idinugang na mga ley asin tradisyon na ini nagin katakod kan Ley ni Moises kun paanong an mga sisi minadokot sa kasko nin barko. An kagsadiri nin barko nagmamaigot na marhay na karoson an makauuyam na mga hayop na ini sa saiyang barko ta pinaluluway kaiyan an dalagan kan sakayan asin rinaraot an pinturang dai tinatakla. Siring man, an berbal na mga ley asin tradisyon nakapagabat sa Ley asin isinapeligro iyan sa salang paggamit na nakararaot sa kahaloyan. Minsan siring, imbes na karoson an daing halagang mga ley na iyan, orog pa iyan na dinagdagan kan mga rabi. Kaidtong umabot na an Mesiyas sa pag-otob kan Ley, an “barko” patos nang marhay nin mga “sisi” na haros dai na iyan makalataw sa tubig! (Ikomparar an Talinhaga 16:25.) Imbes na protehiran an tipan kan Ley, nagibo kan mga namomoon na ini sa relihion an karungawan na lapason iyan. Pero, taano ta dai nagin mapanggana an saindang “kudal” na mga susundon?

19. (a) Taano ta dai nagin mapanggana an ‘kudal sa palibot kan Ley’? (b) Ano an nagpapaheling na mayo nin tunay na pagtubod an Judiong mga namomoon sa relihion?

¹⁹ An mga namomoon sa Judaismo dai nakasabot na an pakikilaban tumang sa karatan pinaglalabanan sa puso asin bakong sa mga pahina nin mga libro nin ley. (Jeremias 4:14) An paaging kamtan an kapangganahan iyo an pagkamoot​—pagkamoot ki Jehova, sa saiyang ley, asin sa saiyang matanos na mga prinsipyo. An siring na pagkamoot nagbubunga nin kaibang pagkaongis sa ikinaoongis ni Jehova. (Salmo 97:​10; 119:​104) An mga an puso pano nin pagkamoot nagdadanay na fiel sa mga ley ni Jehova sa maraot na kinaban na ini. An Judiong mga namomoon sa relihion nagkaigwa kan dakulang pribilehio na tokdoan an mga tawo tangani na palakopon asin imotibar an siring na pagkamoot. Taano ta dai ninda nagibo iyan? Minalataw na kulang sinda nin pagtubod. (Mateo 23:​23, nota sa ibaba) Kun nagkaigwa sinda nin pagtubod sa kapangyarihan kan espiritu ni Jehova na magkaepekto sa puso nin fiel na mga tawo, dai kutana sinda nakamate nin pangangaipo na direhiran sa dai mababagong paagi an buhay nin iba. (Isaias 59:​1; Ezequiel 34:4) Huling mayo nin pagtubod, dai sinda nakatao nin pagtubod; pinagabatan ninda an mga tawo nin mga togon na gibo nin tawo.​—Mateo 15:​3, 9; 23:4.

20, 21. (a) Ano an pankagabsan na epekto sa Judaismo nin makitradisyon na kaisipan? (b) Anong leksion an nanonodan niato sa nangyari sa Judaismo?

²⁰ An Judiong mga namomoon na idto dai nagpalakop nin pagkamoot. An mga tradisyon ninda nagbunga nin sarong relihion na bangkag sa mga pan-ibabaw, sa mekanikal na pagkuyog para sa pagpasikat​—sarong marahayon na patuboan nin pagsaginsagin. (Mateo 23:​25-​28) An mga regulasyon ninda nagpaluwas nin dai mabilang na dahelan sa paghusgar sa iba. Sa siring an mapalangkaw, autoritaryong mga Fariseo naghonang may katanosan na tatsaran si Jesu-Cristo mismo. Liningawan ninda an pangenot na katuyohan kan Ley asin isinikwal an iyo-iyong tunay na Mesiyas. Bilang resulta, kinaipuhan na sabihan nia an Judiong nasyon: “Uya! An saindong harong pinabayaan na sa saindo.”​—Mateo 23:38; Galacia 3:​23, 24.

²¹ Ano an leksion para sa sato? Malinaw, an dai mababago, makitradisyon na kaisipan dai nagpapaoswag sa dalisay na pagsamba ki Jehova! Alagad ini daw nangangahulogan na an mga parasamba ki Jehova ngonyan dai dapat na magkaigwa nin mga susundon apuera sana kun an mga ini espesipikong sinasabi sa Banal na Kasuratan? Dai. Para sa kompletong simbag, sunod niatong pag-olayan kun paano sinalidahan ni Jesu-Cristo an Ley ni Moises nin bago asin mas marahay na ley.

[Nota sa Ibaba]

Ikapaliliwanag daw Nindo?

◻ Paano an gabos na linalang kontrolado kan ley nin Dios?

◻ Ano an pangenot na katuyohan kan Ley ni Moises?

◻ Ano an nagpapaheling na an Ley ni Moises nagdoon nin pagkaherak asin pagkamadinamayon?

◻ Taano ta dinagdagan kan Judiong mga namomoon sa relihion nin dai mabilang na mga susundon an Ley ni Moises, asin may anong resulta?

[Kahon sa pahina 10]

An Judiong mga Namomoon sa Relihion

Mga Eskriba: An pagheling ninda sa saindang sadiri mga kasalihid ni Esdras asin mga paraesplikar kan Ley. Sono sa librong A History of the Jews, “an mga eskriba bakong gabos nobleng tawo, asin an mga pagprobar ninda na magpaluwas sa ley nin natatagong mga kahulogan sa parate nahoholog sa pagigin daing kahulogan na mga pormula asin daing kamanungdanan na mga restriksion. An mga ini nagin kostumbre, na dai nahaloy nagin daing herak na maisog na poon.”

Hasidim: An ngaran nangangahulogan “mga banal” o “mga santo.” Enot na nasambitan bilang sarong grupo kaidtong mga 200 B.C.E., sinda makapangyarihan sa politika, panatikong mga parasorog sa kadalisayan kan Ley tumang sa sakit huli sa impluwensiang Griego. An Hasidim nabanga sa tolong grupo: an mga Fariseo, an mga Saduceo, asin an mga Eseno.

Mga Fariseo: May mga iskolar na naniniwala na an ngaran kinua sa mga termino para sa “Mga Siblag,” o “Mga Separatista.” Tunay na sinda panatiko sa saindang maigot na paghihingoa na magin siblag sa mga Hentil, alagad ibinilang man ninda an saindang fraternidad na siblag sa​—asin nakalalabi sa—​ordinaryong mga Judio, na ignorante sa mga pagkakomplikado kan berbal na ley. An sarong historyador nagsabi manongod sa mga Fariseo: “Sa pankagabsan, trinato ninda an mga tawo na garo mga aki, na inaaprobaran asin tinatawan nin kahulogan an kasaditsaditing espesipikong detalye nin rituwal na mga seremonya.” An sabi nin saro pang iskolar: “An Farisaismo nagpaluwas nin kadakoldakol na legal na susundon dapit sa gabos na situwasyon, na an dai malilikayan na resulta pinadakula ninda an saradit na bagay asin sa paggibo kaiyan pinasadit an halaga nin darakulang bagay (Mt. 23:23).”

Mga Saduceo: Sarong grupo na konektadong marhay sa mga aristokrata asin mga saserdote. Maigot nindang tinumang an mga eskriba asin Fariseo, na sinasabi na an berbal na ley bakong balido arog kan nasusurat na Ley. Na daog sinda sa argumentong ini ipinaheheling mismo kan Mishnah: “Orog na pagkaestrikto an minaaplikar sa [pag-otob kan] mga tataramon kan Mga Eskriba kisa sa [pag-otob kan] mga tataramon kan [nasusurat na] Ley.” An Talmud, na may dakol na komentaryo sa berbal na ley, suminagkod sa pagsabi: “An mga tataramon kan mga eskriba . . . mas mahalaga kisa sa mga tataramon kan Torah.”

Mga Eseno: Sarong grupo nin mga asetiko na ilinaen sa iba an saindang sadiri sa separadong mga komunidad. Sono sa The Interpreter’s Dictionary of the Bible, an mga Eseno mas esklusibo pa kisa sa mga Fariseo asin “kun beses puedeng labihan sa pagka-Fariseo an mga Fariseo mismo.”

[Retrato sa pahina 8]

Posible na an mga magurang ni Job tinokdoan sia manongod sa mga ley na nagkokontrol sa mga konstelasyon