KAPITULO DOSE
“Bako daw na Iyan Pakamidbid sa Sako?”
1, 2. Taano ta bakong madonong na si Joaquim magpatogdok nin palasyo?
SI Hadeng Joaquim nagpapatogdok nin dakulaon na harong. Sa plano nia, igwa iyan nin mahiwason na mga kuarto sa kisiera duwang eskalon. Igwa man nin darakulang bintana tanganing makalaog an liwanag kan saldang asin pirmeng may preskong aire, kaya magigin komportable an hade asin an saiyang pamilya. Lalanoban iyan nin mahamot na sedro hale sa Lebanon. An laog kaiyan pipintahan nin mapulahon na bermilyon, na hale pa sa ibang nasyon asin gustong-gusto kan mga prominente saka poderoso na taga ibang nasyon.—Jer. 22:13, 14.
2 Dakulaon an gagastoson sa proyekto. Kadungan kaiyan, minalataw na ubos na an pondo huli sa ginagastos sa depensa kan nasyon asin sa ibinubuhis sa Egipto. (2 Ha. 23:33-35) Alagad si Joaquim nakaisip nin paagi tanganing may pampatogdok sia nin bagong palasyo. Dai nia binayadan an mga trabahador! Trinatar sinda ni Joaquim siring sa oripon, na pinapagtrabaho nin magabat bilang tabang ninda sa saiyang monarkiya.
3. Ano an pagkakalaen ni Joaquim saka kan saiyang ama, asin taano?
3 Paagi ki Jeremias, kinondenar nin Dios si Joaquim huli sa kaimotan kaini.a Ipinagirumdom nia sa hade na an ama kaini, si Hadeng Josias, nagpaheling nin pambihirang kabootan asin pagkamatinao sa mga trabahador asin dukha. Ipinagdepensa pa ngani ni Josias an saindang mga kaso-legal sa korte. Tanganing idoon ki Joaquim an pagkamakonsiderasyon ni Josias sa mga hamak, naghapot si Jehova: “Bako daw na iyan pakamidbid sa sako?”—Basahon an Jeremias 22:15, 16.
4. Taano ta maninigong mahalaga sa saindo an pakamidbid ki Jehova?
4 Mantang naggagrabe an mga kamugtakan sa kinaban ni Satanas, kaipuhan niato an tabang asin proteksion na itinatao ni Jehova sa mga nakakamidbid na marhay sa saiya. Kaya, maninigo kitang orog pang magin harani sa Dios. Kaipuhan man niatong ipaheling an marahay na mga kualidad nia tanganing magin mapanggana sa paghuhulit kan maogmang bareta. Pero, tibaad isip-isipon nindo, ‘Paano daw si Jehova mamimidbid nin sarong Kristiano siring kan pakamidbid sa saiya ni Hadeng Josias?’
KUN ANO AN KAHULOGAN KAN PAKAMIDBID SA DIOS
5, 6. (a) Ano an nagigin impluwensia nin marahay na ama sa saiyang mga aki? (b) Bakong arog ki Joaquim, ano an maninigong magin reaksion niato sa mga pagtratar ni Jehova?
5 Isip-isipa an nagigin impluwensia nin marahay na ama sa buhay kan saiyang mga aki. Halimbawa, kun naheheling ninda kun paano sia nagtatao sa mga tikapo, sinda posibleng marhay na napapahiro na magin matinao. Kun naheheling ninda an mamomoton asin magalang na pagtratar nia sa saindang ina, puedeng makatabang iyan sa sainda na magin makonsiderasyon sa mga bakong kasekso. Kun aram ninda na an saindang ama midbid na rasonable asin onesto pag-abot sa kuarta, iyan siertong makakapahiro sa sainda na magin rasonable asin onesto man. Iyo, kun aram nin mga hoben an ugale asin mga kualidad kan saindang ama, sinda puedeng dumakula na gusto man na trataron an iba arog kan pagtratar kan ama ninda.
6 Kaagid kaiyan, an Kristiano na midbid si Jehova arog ni Josias bako sanang minimidbid Sia bilang Unibersal na Soberano. Paagi sa pagbasa sa Biblia, naaaraman kan Kristianong iyan kun paano an pagtratar nin Dios sa iba, dangan gusto man niang arogon an saiyang langitnon na Ama. Minararom an saiyang pagkamoot ki Jehova mantang aroaldaw niang ginigibo an mga gusto nin Dios asin linilikayan an mga habo Nia. Sa kabaliktaran, dai nakakamidbid sa tunay na Dios an saro na binabaliwala an mga ley asin pagirumdom Nia, na huli kaini habo nia na an Dios magkaigwa nin ano man na impluwensia sa saiyang buhay. Sia kapareho ni Joaquim, na iinapon sa kalayo an tataramon ni Jehova paagi ki Jeremias.—Basahon an Jeremias 36:21-24.
7. Taano ta dapat nindong booton na mamidbid si Jehova arog ni Hadeng Josias?
7 An satong kapangganahan sa sagradong paglilingkod asin an satong oportunidad na mabuhay sa bagong kinaban nakadepende sa tunay na pakamidbid niato ki Jehova. (Jer. 9:24) Siyasaton niato an pira sa mga kualidad nin Dios na ihinayag sa mga isinurat ni Jeremias. Durante kan pagtokar na ini sa personalidad nin Dios, mag-isip kamo nin mga paagi kun paano sia personal na mamimidbid saka maaarog nindo siring kan ginibo ni Hadeng Josias.
Taano ta masasabi niato na si Jehova midbid na marhay ni Hadeng Josias? Ano an kalabot sa pagmidbid mo ki Jehova arog ni Josias?
“AN SAIYANG MAMOMOTON NA KABOOTAN SAGKOD SA PANAHON NA DAING TALAAN!”
8. Ano an mamomoton na kabootan?
8 An aspekto kan personalidad nin Dios na inaapod na mamomoton na kabootan, o maimbod na pagkamoot, depisil tawan nin halipot sanang kahulogan sa dakol na lenguahe. Segun sa sarong diksionaryo sa Biblia, an terminong ginamit sa Hebreo kombinasyon kan mga kualidad na kosog, karigonan, asin pagkamoot. An diksionaryong iyan nagsabi pa: “An ano man na pakasabot sa terminong iyan na dai kaiba an tolong [kualidad na] iyan dai nanggad nagtatao kan bilog na kahulogan kaiyan.” Kaya, an saro na nagpapaheling nin mamomoton na kabootan bako sanang basta marahay na tawo. Huli sa odok na pagmakolog, pinagmamaigotan nia sagkod sa pinakamakakaya nia na tabangan an iba na mapanigoan an saindang mga pangangaipo, nangorogna sa espirituwal. An pangenot na dahelan na sia bakong maimot iyo na gusto niang mapaogma an Makakamhan sa Gabos na Dios.
9. Ano an pinatunayan kan pagtratar ni Jehova sa Israel?
9 An pinakamarahay na paagi na masabotan an kahulogan kan pananaram sa Biblia na “mamomoton na kabootan” iyo an pag-adal sa nagin pagtratar nin Dios sa tunay na mga nagsasamba sa saiya sa nag-aging mga panahon. Prinotehiran asin pinakakan ni Jehova an mga Israelita kan sinda 40 taon na nasa kaawagan. Sa Dagang Panuga, an Dios nagbugtak nin mga hokom tanganing iligtas sinda sa mga kaiwal asin ibalik sinda sa tunay na pagsamba. Huling dai sinda binayaan ni Jehova sa marahay saka masakit na mga panahon durante kan mga siglong idto, nasabi nia sa nasyon: “Namotan taka nin pagkamoot na sagkod sa panahon na daing talaan. Kaya ngani dinagka taka paagi sa mamomoton na kabootan.”—Jer. 31:3.b
10. Siring kan nangyari sa mga Judio sa Babilonya, paano si Jehova nagpapaheling nin mamomoton na kabootan sa paghinanyog nia sa mga pamibi?
10 Sa satong panahon, an Dios padagos na nagpapaheling nin mamomoton na kabootan sa mga paagi na direktang nakikinabang an mga nagsasamba sa saiya. Isip-isipon nindo an pamibi. Dinadangog ni Jehova an gabos na sinserong pamibi, alagad sia nagtatao nin orog na atension kun namimibi sa saiya an dusay na mga lingkod nia. Dawa pa kun dakol na taon na niatong ipinapamibi an iyo man sanang mga problema na dai nahahale, dai sia nauubosan nin pasensia sa sato; ni nagsasawa man sia sa pagdangog sa satong mga pamibi. Sarong beses, isinugo ni Jehova si Jeremias na magpaabot nin mensahe sa sarong grupo nin mga Judio na bihag na sa Babilonya. Labing 800 kilometros an distansia ninda sa templo, na harayo sa saindang pamilya asin mga katood sa Juda. Minsan siring, an pagigin harayo ninda sa templo dai nakaolang ki Jehova na dangogon an saindang mga paghagad nin pabor asin an saindang mga pag-omaw. Mantang nasa isip nindo an saindong sinserong mga pamibi, isipon nindo an karangahan na namatean kan mga Judio kan madangog ninda an mga tataramon nin Dios, na yaon sa Jeremias 29:10-12.—Basahon.
11, 12. (a) Ano an ipinaabot ni Jehova sa mga taga Jerusalem? (b) Anong tabang an maaasahan nin saro na tinawan nin kinakaipuhan na disiplina?
11 Maheheling niato sa pagigin positibo ni Jehova an saro pang ebidensia kan saiyang mamomoton na kabootan. Mantang nagdadangadang an pagbagsak kan Jerusalem asin nagpapadagos an pagrebelde kan mga nakaistar sa siudad, na sa katunayan pagrebelde sa Dios, ano an mangyayari sa sainda? Sinda daw magagadan sa gutom o sa espada kan mga Babilonyo? Kun dai man, sinda tibaad idistiero nin haloy asin magadan sa ibang nasyon. Minsan siring, si Jehova nagpaabot nin positibo asin “marahay na tataramon” sa mga nagsolsol asin nagbakle. Sia nanuga na ‘itatao nia sa sainda an saiyang atension.’ ‘Ibabalik nia sinda sa lugar na ini,’ an saindang sadiring nasyon, hale sa harayong Babilonya. (Jer. 27:22) Bilang resulta, sinda makurahaw: “Omawa nindo si Jehova nin mga hukbo, huli ta marahay si Jehova; huli ta an saiyang mamomoton na kabootan sagkod sa panahon na daing talaan!”—Jer. 33:10, 11.
12 Huli sa mamomoton na kabootan ni Jehova, sia Gikanan nin pagparigon sa mga nasa masakit na kamugtakan sa pagheling nin tawo. May nagkapira ngonyan na dating miembro kan Kristianong kongregasyon alagad tinawan nin kinakaipuhan asin makatanosan na disiplina. Tibaad labi-labi an saindang pakamate nin kasalan asin nag-aalangan nang makiasosyar giraray sa banwaan nin Dios. Tibaad iniisip-isip ninda kun baga sinda mapapatawad pa asin aakoon liwat ni Jehova. An Makakamhan sa Gabos na Dios may “marahay na tataramon” para sa sainda gabos. Makakaako sinda nin maboot na tabang tanganing magibo an ano man na kaipuhan na pagbabago sa saindang kaisipan asin mga gibo-gibo. Asin an prinsipyo kan nabasa niato sa sinundan na parapo puedeng aplikado man sa sainda—‘sinda ibabalik ni Jehova sa saindang lugar’ kaiba kan saiyang maogmang banwaan.—Jer. 31:18-20.
13. Taano ta siertong makakaparigon sa saindo an pagsuportar ni Jehova ki Jeremias?
13 Bilang Dios nin mamomoton na kabootan, may kaimbodan man na sinusuportaran ni Jehova an saiyang maimbod na mga lingkod. Sa huring mga aldaw na ini kan kinaban ni Satanas, may dahelan kitang magtiwala na sususteniran asin poprotehiran ni Jehova an gabos na ineenot an saiyang Kahadean. Girumdomon na kan huring mga aldaw nin Jerusalem, si Jeremias nagsarig ki Jehova para sa kakanon asin proteksion. Nungkang pinabayaan nin Dios an propeta. (Jer. 15:15; basahon an Lamentacion 3:55-57.) Kun kamo nag-aagi nin ano man na grabeng kasakitan, makakasierto kamo na nagigirumdoman ni Jehova an saindong maimbod na mga gibo. Huli sa saiyang mamomoton na kabootan, gusto niang suportaran kamo tanganing dai ‘kamo mapoho.’—Lam. 3:22.
Anong aspekto kan mamomoton na kabootan ni Jehova an nakakaparani kan boot mo sa saiya? Taano ta nasabi mo iyan?
“BUHAY SI JEHOVA . . . SA HUSTISYA!”
14. Anong mga inhustisya an naheheling nindo ngonyan?
14 May mga nabibilanggo nin dakol na taon huli sa mga krimen na dai ninda ginibo. May mga kaso pa ngani na igwang nasentensiahan nin kagadanan, asin pagkatapos gadanon saka sana naglataw an ebidensia na sia mayo palan nin sala. May mga magurang sa nagkapirang nasyon na haros mayong makakan kaya ipinapabakal an saindang mga aki bilang oripon tangani sanang may makakan an saindang pamilya. Ano an namamatean nindo kun nababaretaan nindo an siring na inhustisya ngonyan? Ano sa paghona nindo an namamatean ni Jehova? Malinaw na sinasabi sa Biblia na gusto niang haleon an gabos na dahelan nin pagsakit. Sia sana an may kakayahan na gibohon iyan. Huli kaini, puedeng maparigon an boot kan mga dukha asin mayong sala na nagsasakit ngonyan. Si Jehova, an Dios nin hustisya, may ginigibong mga lakdang tanganing iligtas sinda sa saindang kasakitan ngonyan.—Jer. 23:5, 6.
15, 16. (a) Anong katunayan manongod ki Jehova an idinoon ni Jeremias? (b) Taano ta makakapagtiwala kamo sa mga ley asin panuga nin Dios?
15 Kan panahon ni Jeremias, may mga nakakaaram sa nangongorog na kualidad nin Dios na hustisya. Halimbawa, sinabi kan propeta an posibilidad na an Israel puedeng magsolsol sa saindang mga kasalan asin, bilang prueba kan pagbakleng ini, garo man sana masabi: “Buhay si Jehova sa katotoohan, sa hustisya asin sa katanosan!” (Jer. 4:1, 2) Totoo iyan huling mayo nin inhustisya sa katuyohan ni Jehova. Alagad igwa nin iba pang prueba na si Jehova mamomoton sa hustisya.
16 Daing duda na inootob nin Dios an saiyang tataramon asin sia bakong ipokrito. Minsan ngani dakol an dai nag-ootob kan mga panuga ninda, si Jehova bakong arog kaiyan. Masasarigan pati an mga ley nin naturalesa na ginibo nia asin pinapakinabangan niato. (Jer. 31:35, 36) Makakasarig man kita sa saiyang mga panuga asin hudisyal na mga desisyon, huling iyan pirmeng marahay.—Basahon an Lamentacion 3:37, 38.
17. (a) Ano an ginigibo ni Jehova kun sia naghohokom? (b) Taano ta makakapagtiwala kamo sa pag-asikaso kan kamagurangan sa mga problema sa kongregasyon? (Helingon an kahon na “Sinda Representante ni Jehova sa Paghokom,” sa pahina 148.)
17 Kun naghohokom, si Jehova nungkang nakokontento sa pangluwas sanang itsura nin sarong bagay. Bako sanang an naheheling an sinisiyasat nia tanganing makua an gabos na detalye. Sinisiyasat man nia an mga motibo. An mga doktor nakakagamit na ngonyan nin espesyal na aparato asin mga pamamaagi tanganing helingon an puso nin pasyente mantang iyan nagbobomba nin dugo, kaya nakakakua sinda nin impormasyon manongod sa kamugtakan kaiyan. O puede nindang eksaminon an mga bato, na nagsasara kan dugo. Orog pa dian an kayang gibohon ni Jehova. Sinisiyasat nia an piguratibong puso asin mga motibo saka an piguratibong mga bato, na nagrerepresentar sa kalaoglaoging mga pagmate nin saro. Huli kaiyan, maaaraman ni Jehova kun taano ta nagibo nin saro an sarong bagay asin kun ano an saboot nia sa nagibo nia. Asin an Makakamhan sa Gabos dai nasasakitan sa kadakol na detalyeng naheheling nia sa saiyang maingat na pagsiyasat. Bakong arog kan pinakamadonong na tawong hokom, ginagamit Nia an gabos na impormasyon na iyan sa tama asin timbang na paagi bilang basehan sa paghokom nia sa sato.—Basahon an Jeremias 12:1a; 20:12.
18, 19. Ano an puedeng magin epekto sa sato kan pakaaram sa kualidad nin Dios na hustisya?
18 Huli kaini, igwa kamo nin masarig na basehan na magtiwala ki Jehova, dawa kun beses medyo nakokonsensia kamo huli sa mga sala na nagibo kan nakaagi. Nungkang paglingawan na si Jehova bakong siring sa mahigpit na piskal na naghahanap nin dahelan tanganing magpadusa, kundi imbes, sia mapagmalasakit na Hokom na gustong tumabang. Kun kamo napupurisaw huli sa nagibo nindo kan nakaagi o sa sala na nagibo sa saindo nin ibang tawo, makiolay ki Jehova na tabangan kamong mapangganahan “an mga pakikipaglaban,” o mga kasakitan sa emosyon, tanganing malingawan na nindo iyan.c Sa tabang nia, maheheling nindo na pinapahalagahan na marhay nin Dios an padagos na pakikikabtang nindo sa sagradong paglilingkod.—Basahon an Lamentacion 3:58, 59.
19 Siempre, mawot kan Dios nin sangkap na hustisya na an mga gustong magkamit kan saiyang pag-oyon magpaheling man nin hustisya. (Jer. 7:5-7; 22:3) An paghuhulit kan maogmang bareta na mayo nin tawong ipinapalaen mahalagang paagi nin pagpaheling kan hustisya nin Dios. Kun kamo talagang nagdadalaw liwat asin nagkokondukta nin mga pag-adal sa Biblia, ipinapaheling nindo sa talagang kapakipakinabang na paagi an mas halangkaw na pamantayan nin Dios sa hustisya. Taano man? Mawot nia na an gabos na klase nin tawo makanood manongod sa saiya asin maligtas. (Lam. 3:25, 26) Sarong pribilehio nanggad nindo na magin kapwa trabahador nin Dios, na ipinapaheling an saiyang hustisya sa nagliligtas-buhay na gibohon na iyan!
Paano ka nararanga kan hustisya ni Jehova? Paano mo mararanga an iba paagi sa pag-arog sa hustisya nin Dios?
“DAI AKO MAGDADANAY NA NAGHIHINANAKIT SAGKOD SA PANAHON NA DAING TALAAN”
20. (a) Anong aspekto kan pagtratar nin Dios sa mga tawo an itinampok ni Jeremias? (b) Ano an koneksion kan ‘pagbasol’ asin pagpapatawad ni Jehova? (Helingon an kahon na “Ano an Boot Sabihon kan ‘Nagbabasol’ si Jehova?”)
20 Para sa dakol, an laog kan libro nin Jeremias asin Lamentacion mga pagdenunsiar sana sa karatan. Binabaliwala kan punto de vistang iyan an nakakaogmang mga pag-alok ni Jehova nin kapatawadan sa saiyang banwaan, na nakasurat sa mga librong ini. Sinadol nia an mga Judio: “Tumalikod tabi an lambang saro sa saindo sa saiyang maraot na dalan, asin pakarhaya an saindong mga dalan asin an saindong mga ginigibo.” Sa ibang panahon, sinadol pa sinda ni Jeremias: “Pakarhaya an saindong mga dalan asin an saindong mga ginigibo, asin kuyoga nindo an tingog ni Jehova na saindong Dios, asin si Jehova magbabasol huli sa kapahamakan na sinabi nia tumang sa saindo.” (Jer. 18:11; 26:13) Sa satong panahon, padagos na pinapatawad ni Jehova an gabos na sinserong nagbabasol asin minapondo sa paggibo nin maraot.
21. Ano an katuyohan ni Jehova kun pinapatawad nia an saro?
21 Pero, si Jehova dai sana nagtataram manongod sa pagpapatawad. Ginigibo nia iyan. Ginamit ni Jehova si Jeremias na magsadol: “Magbalik ka, O rebeldeng Israel . . . Dai ako anggot na madungaw sa saindo . . . Dai ako magdadanay na naghihinanakit sagkod sa panahon na daing talaan.” (Jer. 3:12) An Dios dai nagdadanay na anggot o maraot an boot sa siisay man sa saiyang banwaan na pinatawad na nia. Imbes, minsan ngani may nagibong sala an saro, gusto ni Jehova na pakarhayon an naraot na relasyon. Sa ibong kan mga kasalan na nagibo, kun an nagkasala tunay na nagsosolsol asin naghahagad kan kapatawadan nin Dios, ‘sia ibabalik’ ni Jehova sa Saiyang pabor asin bendisyon. (Jer. 15:19) An pag-asegurar na iyan maninigong makadagka na bumalik sa tunay na Dios an siisay man ngonyan na naparayo sa saiya. Bako daw maoyon kamo na napaparani an boot niato ki Jehova huli sa saiyang pagigin mapagpatawad?—Basahon an Lamentacion 5:21.
22, 23. Mantang inaarog nindo an pagpapatawad ni Jehova, ano an maninigo nindong magin pasohan?
22 Kun may nakakolog sa saindo huli sa pabiglabiglang pagtaram asin paghiro, aarogon daw nindo si Jehova? Mapadapit sa suanoy na mga Judio, sinabi nin Dios na “dadalisayon” nia an mga pinatawad nia. (Basahon an Jeremias 33:8.) Magigibo niang dalisayon, o linigon, an mga nagsosolsol paagi sa dai na paggirumdom sa sala ninda, asin pinapapoon giraray sinda sa paglilingkod sa Saiya. Totoo, an pagkamit kan kapatawadan nin Dios dai nangangahulogan na an saro dinalisay na sa minanang pagkabakong sangkap kaya sia sangkap na o mayo nang kasalan. Pero, may manonodan kita sa sinabi nin Dios manongod sa pagdalisay sa mga tawo. Puede kitang magmaigot na lingawan na an sala nin saro, na piguratibong dinadalisay sa satong puso an pagmansay niato sa tawong iyan. Paano man?
23 Halimbawang pinamanahan kamo nin alahas bilang regalo. Kun iyan maati na o may mga itom-itom na, iyan daw iaapon tolos nindo? Dai nanggad. Posibleng marhay na maghihingoa kamong maingat na linigon iyan, na hinahale an ano man na itom-itom o ati. Gusto nindong maheling an kagayonan kaiyan, an pagkinang kaiyan sa liwanag kan saldang. Sa kaagid na paagi, puede kamong magmaigot na haleon an ano man na kaanggotan o pagkauyam sa sarong tugang na nakakolog sa saindo. Labanan an tendensia na pagparagirumdomon pa an makolog na mga sinabi o ginibo nia. Kun nakakaya na nindong lingawan iyan, dinadalisay nindo sa saindong puso an saindong pagheling asin memorya dapit sa tawong pinatawad na nindo. Kun mayo na sa saindong puso an negatibong saboot sa tawong iyan, mas andam na giraray kamong ikabalik an pagigin dayupot na magkatood na garo baga permanente nang nawara.
24, 25. Ano an makukua nindong mga pakinabang kun mamimidbid nindo si Jehova siring kan pakamidbid sa saiya ni Hadeng Josias?
24 Siniyasat niato an nagkapira sana sa mga kualidad asin ginibo ni Jehova na nanonodan niato mantang sia orog niatong namimidbid. Nasasabotan niato na an personal na mga pakinabang kan pakamidbid na marhay ki Jehova makosog na nakakamotibar sa sato na sambahon sia sa paaging inaako nia. Kun mamimidbid niatong marhay si Jehova siring kan pakamidbid sa saiya ni Hadeng Josias, an satong buhay magsosopay sa kaogmahan, na saro pang aspekto kan personalidad nin Dios.
25 Magigin mas marahay an satong relasyon sa iba mientras na orog niatong namimidbid si Jehova. Paagi sa satong paghihingoa na magpaheling nin mamomoton na kabootan, hustisya, asin pagpapatawad arog ni Jehova, orog na magigin dayupot asin mahalaga an satong pakipagkatood sa mga tugang sa kongregasyon. Dugang pa, magigin mas may kakayahan kita na magtokdo mantang kita nagdadalaw liwat asin nagkokondukta nin progresibong mga pag-adal sa Biblia. An mga interesado magigin mas kombensido sa Kristianong pamumuhay na naheheling ninda sa sato. Huli kaini, mas matatabangan niato sinda na sambahon si Jehova sa paaging inaako nia asin sunodon “an marahay na dalan.”—Jer. 6:16.
Anong mensahe an ipinapasabot sa saimo kan Lamentacion 5:21?
a Mapadapit sa makaturotristeng kinaabtan ni Joaquim, helingon an Kapitulo 4, parapo 12, kan librong ini.
b Ini an pagkatradusir kan The New English Bible sa mga tataramon ni Jehova: “Namotan takang marhay poon pa kan suanoy, asin pinapagdadanay ko pa man giraray an sakong dai nagbabagong pagmakolog sa saimo.”
c Kun an sarong tugang may nagibo na malinaw na kontra sa ley nin Dios, iyan dapat na ipaaram sa kamagurangan sa kongregasyon tanganing maasikaso ninda iyan asin makatao nin sono sa Kasuratan na tabang.—Sant. 5:13-15.