An Jerusalem—“An Siudad kan Dakulang Hade”

‘Dai ka magsumpa huli kan Jerusalem, huli ta iyan an siudad kan dakulang Hade.’—MATEO 5:34, 35.

An Lugar kan “Trono ni Jehova”

4, 5. Paano nagin kalabot si David sa pagtabang sa Jerusalem na magkaigwa nin mahalagang papel sa paghaman kan katuyohan nin Dios?

⁴ Kaidtong ika-11 siglo B.C.E., an Jerusalem nagin bantog sa kinaban bilang an kabisera nin tiwasay asin matoninong na nasyon. Pinanombrahan ni Jehova Dios an hoben na si David bilang hade sa suanoy na nasyon na iyan​—an Israel. Mantang an kabisera nin gobyerno nasa Jerusalem, si David asin an saiyang makahadeng mga gikan an nagtukaw sa “trono kan pagkahade ni Jehova,” o “trono ni Jehova.”​—1 Cronica 28:5; 29:23.

⁵ An may takot sa Dios na tawong si David​—sarong Israelita hale sa tribo ni Juda—​sinakop an Jerusalem hale sa idolatrosong mga Jebuseo. Kan panahon na idto an sakop sana kan siudad iyo an sarong bolod na inaapod Sion, alagad an ngaran na iyan nagkapareho nin kahulogan kan Jerusalem mismo. Pag-abot nin panahon, ipinabalyo ni David sa Jerusalem an kaban kan tipan nin Dios sa Israel, na duman ibinugtak iyan sa sarong tolda. Dakol na taon bago kaini an Dios nakipag-olay sa saiyang propetang si Moises gikan sa sarong panganoron sa ibabaw kan sagradong Kaban na iyan. (Exodo 25:​1, 21, 22; Levitico 16:2; 1 Cronica 15:​1-3) An Kaban simbolo kan presensia nin Dios, huli ta si Jehova an tunay na Hade nin Israel. Kun siring, sa dobleng sentido, masasabi na si Jehova Dios namahala gikan sa siudad nin Jerusalem.

 6. Ano an ipinanuga ni Jehova mapadapit ki David asin sa Jerusalem?

⁶ Nanuga si Jehova ki David na an kahadean kan saiyang makahadeng harong, na irinerepresentar kan Sion, o Jerusalem, dai matatapos. Boot sabihon kaini na mamanahon nin sarong gikan ni David an diretso na mamahala sagkod lamang bilang Linahidan nin Dios​—an Mesiyas, o Cristo.a (Salmo 132:​11-​14; Lucas 1:​31-​33) Ihinahayag man kan Biblia na an permanenteng magmamana na ini kan “trono ni Jehova” mamamahala sa gabos na nasyon, bako sanang sa Jerusalem.​—Salmo 2:​6-8; Daniel 7:​13, 14.

 7. Paano pinalakop ni Hadeng David an dalisay na pagsamba?

⁷ Nagin basang sana an mga paghihingoa na haleon sa puesto an linahidan nin Dios, si Hadeng David. Imbes, nadaog an kaiwal na mga nasyon, asin an mga linderos kan Dagang Panuga pinahiwas sagkod sa itinalaga nin Dios na sagkodan kaiyan. Ginamit ni David an situwasyon na ini tanganing palakopon an dalisay na pagsamba. Asin an dakol sa mga salmo ni David irinurukyaw si Jehova bilang an tunay na Hade sa Sion.​—2 Samuel 8:​1-​15; Salmo 9:​1, 11; 24:​1, 3, 7-​10; 65:​1, 2; 68:​1, 24, 29; 110:​1, 2; 122:​1-4.

8, 9. Paano naghiwas an tunay na pagsamba sa Jerusalem sa paghade ni Hadeng Salomon?

⁸ Durante kan paghade kan aki ni David na si Salomon, nagkaigwa nin bagong kamurawayan an pagsamba ki Jehova. An Jerusalem pinahiwas ni Salomon paamihanan tanganing iiba an bolod nin Moria (an lugar kan sa presenteng aldaw na Tambok kan Gapo). Sa mas halangkaw na kamugtakan na ini, nagkapribilehio siang itogdok an sarong kahangahangang templo sa kaomawan ni Jehova. An kaban kan tipan ibinugtak sa Kabanalbanale kan templong iyan.​—1 Hade 6:​1-​38.

⁹ An nasyon nin Israel nagkamit nin katoninongan mantang itinatao ninda an saindang bilog na pusong pagsuportar sa pagsamba ki Jehova, na nakasentro sa Jerusalem. Magayon na ilinaladawan an situwasyon na ini, an Kasuratan nagsasabi: “Kadakoldakol kan Juda asin Israel, siring kadakol kan mga baybay na yaon sa gilid nin dagat, na nagkakarakan asin nag-iirinom patin naggagayagaya. . . . Asin napasa [ki Salomon] an mismong katoninongan sa lambang rehion nia, sa gabos na palibot. Asin an Juda asin Israel padagos na nag-erok na may seguridad, an lambang saro sa sirong kan saiyang ubasan asin sa sirong kan saiyang higuerra.”​—1 Hade 4:​20, 24, 25.

10, 11. Paano pinatutunayan nin arkeolohiya an sinasabi kan Biblia manongod sa Jerusalem kaidtong naghahade si Salomon?

¹⁰ An mga nadiskobre nin arkeolohiya nagsusuportar sa pagkasaysay na ini dapit sa may prosperidad na paghade ni Salomon. Sa saiyang librong The Archaeology of the Land of Israel, si Propesor Yohanan Aharoni nagsasabi: “An kayamanan na luminaog sa palasyo kan hade hale sa gabos na lugar, asin an maoswag na komersio . . . nagpangyari nin marikas asin risang-risang pagbabago sa gabos na aspekto nin materyal na kultura. . . . An pagliliwat sa materyal na kultura . . . maririsa bako sanang sa mamahalon na mga bagay kundi nangorogna man sa seramika. . . . An kualidad kan mga lalagan na dalipay asin an pagdangdang kaiyan sa kalayo dakulaon an iinoswag.”

¹¹ Kaagid kaiyan, si Jerry M. Landay nagsurat: “Sa pagsakop ni Salomon, an materyal na kultura kan mga Israelita mas uminoswag sa laog kan tolong dekada kisa kaidtong naenot na dos sientos na taon. Maheheling niato sa kinotkot na mga lugar kaidtong panahon ni Salomon an mga tada nin darakulaon na konstruksion, darakulang siudad na may pusog na mga lanob, an biglang pagdakol nin mga erokan na may marahay an pagkahaman na mga istaran nin mayayaman, sarong biglang pag-oswag sa teknikal na abilidad kan paragibo nin koron asin sa saiyang mga proseso sa pagprodusir. Maheheling ta man an mga tada nin mga bagay na nagrerepresentar sa mga paninda na gibo sa hararayong lugar, mga tanda nin makosog na internasyonal na komersio asin negosyo.”​—The House of David.

Hale sa Katoninongan Pasiring sa Pagigin Daing Tawo

12, 13. Paano nangyari na an tunay na pagsamba dai nagpadagos na sinuportaran sa Jerusalem?

¹² An katoninongan asin prosperidad sa Jerusalem, an siudad na namumugtakan kan santuaryo ni Jehova, angay na tema para sa pamibi. Si David nagsurat: “Hagada nindo, O banwaan, an katoninongan nin Jerusalem. An mga namomoot sa saimo, O siudad, magigin daing kahaditan. Magpadagos logod an katoninongan sa laog kan saimong kuta, an kadaihan nin kahaditan sa laog kan saimong mga erokan na torre. Huli sa sakong mga tugang asin sa sakong kairiba mataram ako ngonyan: ‘Magkaigwa logod nin katoninongan dian sa saimo.’” (Salmo 122:​6-8) Minsan ngani nagkapribilehio si Salomon na magtogdok kan kahangahangang templo sa matoninong na siudad na iyan, pag-abot nin panahon nag-agom sia nin dakol na babaeng pagano. Kan sia gurang na, tinentaran ninda sia na suportaran an pagsamba sa falsong mga dios kan panahon na idto. An apostasiyang ini maraot an nagin epekto sa bilog na nasyon, na ikinawara kan tunay na katoninongan kaiyan asin kan mga nag-eerok dian.​—1 Hade 11:​1-8; 14:​21-​24.

¹³ Sa kapinonan kan paghade kan aki ni Salomon na si Roboam, an sampulong tribo nagrebelde asin inestablisar an kahadean sa amihanan nin Israel. Huli sa saindang pagsamba sa mga idolo, tinogotan nin Dios na daogon kan Asiria an kahadean na iyan. (1 Hade 12:​16-​30) An duwang tribong kahadean sa timog nin Juda nagpadagos na nakasentro sa Jerusalem. Alagad pag-abot nin panahon sinda buminaya man sa dalisay na pagsamba, kaya tinogotan nin Dios na an sumbikalan na siudad laglagon kan mga Babilonyo kan 607 B.C.E. Sa laog nin 70 taon an mga desterradong Judio nanruluya bilang mga bihag sa Babilonya. Dangan, huli sa pagkaherak nin Dios, tinogotan sindang bumalik sa Jerusalem asin ibalik an tunay na pagsamba.​—2 Cronica 36:​15-​21.

14, 15. Paano nagkaigwa liwat nin mahalagang papel an Jerusalem pakalihis kan pagkadistiero sa Babilonya, alagad may anong pagkaliwat?

¹⁴ Pakalihis nin 70 taon nin pagigin daing tawo, an raot na mga edipisyo siertong natahoban nin mga doot. Narumpag an lanob kan Jerusalem, na may darakulang pag-oltanan na dati namumugtakan kan mga tata asin nagsusuportar na mga torre. Pero, nagmapuso an nagbaralik na Judio. Nagtogdok sinda nin sarong templo sa lugar kan dating templo asin nagpoon na magdolot nin mga atang aroaldaw ki Jehova.

¹⁵ May malalaoman sa pagpopoon na ini, alagad an ibinalik sa dati na Jerusalem na iyan nungka na giraray na magigin kabisera nin sarong kahadean na an nakatukaw sa trono sarong gikan ni Hadeng David. Imbes, an mga Judio pinamahalaan nin sarong gobernador na ninombrahan kan mga konkistador nin Babilonya asin kinaipuhan sindang magbayad nin buhis sa saindang mga kagurangnan na Persiano. (Nehemias 9:​34-​37) Minsan ngani ‘binabatayan,’ an Jerusalem iyo pa man giraray an siudad sa bilog na daga na espesyalmenteng inoyonan ni Jehova Dios. (Lucas 21:24) Bilang sentro nin dalisay na pagsamba, irinepresentar man kaiyan an diretso nin Dios na gamiton an saiyang soberaniya sa ibabaw kan daga paagi sa sarong gikan ni Hadeng David.

Kinontra kan Kataraed na Falsong Relihion

16. Taano an mga Judiong nagbaralik hale sa Babilonya ta nagpondo sa pagtogdok ninda liwat kan Jerusalem?

¹⁶ Dai nahaloy an mga Judiong nagbaralik hale sa pagkadistiero pasiring sa Jerusalem itinogdok an pundasyon nin sarong bagong templo. Alagad an kataraed na naggigibo nin falsong relihion nagpadara nin mapagbalobaging surat ki Hadeng Artajerjes nin Persia, na nagsasabing marebelde an mga Judio. Kasunod kaiyan, pigprohibir ni Artajerjes an padagos na pagtogdok sa Jerusalem. Maiimahinar nindo na kun kamo nag-iistar sa siudad na iyan kaidto, iisip-isipon kutana nindo kun ano an aabtan kaiyan. Siring kan nangyari, pinondo kan mga Judio an pagtogdok kan templo asin nabangkag sa saindang sadiring materyal na mga okupasyon.​—Esdras 4:​11-​24; Haggeo 1:​2-6.

17, 18. Sa anong paagi na sinierto ni Jehova na ikatogdok liwat an Jerusalem?

¹⁷ Mga 17 taon pagkabalik ninda, ibinangon nin Dios an mga propetang sinda Haggeo asin Zacarias tanganing itanos an kaisipan kan saiyang banwaan. Napahirong magsolsol, ipinadagos kan mga Judio an pagtogdok liwat kan templo. Mientras tanto, si Dario na an hade sa Persia. Binerepikar nia an pagboot ni Hadeng Ciro na itogdok liwat an templo sa Jerusalem. Sinuratan ni Dario an kataraed kan mga Judio, na pinatanidan sinda na ‘rumayo sa Jerusalem’ asin magtao nin pinansial na suporta hale sa buhis sa hade tanganing matapos an pagtogdok.​—Esdras 6:​1-​13.

¹⁸ Nahaman kan mga Judio an templo kan ika-22 na taon kan saindang pagbalik. Masasabotan nindo na an makahulogan na pangyayaring ini magigin sarong bagay na dapat iselebrar na may dakulang paggayagaya. Pero, sa darudakulang kabtang, an Jerusalem asin mga lanob kaiyan garaba pa giraray. An siudad nag-ako nin kinakaipuhan na atension “kaidtong kaaldawan ni Nehemias na gobernador asin ni Esdras na saserdote, an parakopya.” (Nehemias 12:​26, 27) Minalataw na sa katapusan kan ikalimang siglo B.C.E., tapos na nin biyo an pagtogdok liwat kan Jerusalem bilang sarong mayor na siudad kan suanoy na kinaban.

Nagtunga an Mesiyas!

19. Paano rinekonoser kan Mesiyas an daing kaagid na kamugtakan kan Jerusalem?

¹⁹ Pero lumukso kita nin mga pirang siglo pasiring sa sarong pangyayari na may unibersal na importansia, an pagkamundag ni Jesu-Cristo. An anghel ni Jehova Dios sinabihan an birhen na ina ni Jesus: “Itatao sa saiya ni Jehova Dios an trono ni David na saiyang ama, . . . asin dai magkakaigwa nin katapusan an saiyang kahadean.” (Lucas 1:​32, 33) Pakalihis nin dakol na taon, itinao ni Jesus an saiyang bantog na Sermon sa Bukid. Dian, nagtao sia nin pagparigon sa boot asin hatol dapit sa dakol na tema. Halimbawa, sinadol nia an mga naghihinanyog sa saiya na otobon an saindang mga promesa sa Dios alagad na mag-ingat na dai padara sa bakong seryosong panunumpa. Si Jesus nagsabi: “Nadangog nindo na sinabi sa mga tawo kan suanoy na mga panahon, ‘Dai ka magsumpa na dai mo ginigibo, kundi otobon mo an saimong mga promesa ki Jehova.’ Minsan siring, sinasabi ko sa saindo: Dai ka nanggad magsumpa, minsan huli kan langit, huli ta iyan an trono nin Dios; ni kan daga, huli ta iyan an babatayan kan saiyang mga bitis; ni kan Jerusalem, huli ta iyan an siudad kan dakulang Hade.” (Mateo 5:​33-35) Mahalagang mangnohon na rinekonoser ni Jesus an daing kaagid na kamugtakan kan Jerusalem​—na nakamtan kaiyan sa laog nin dakol na siglo. Iyo, iyan “an siudad kan dakulang Hade,” si Jehova Dios.

20, 21. Anong dramatikong pagliliwat an nangyari sa kaisipan kan dakol na nag-eerok sa Jerusalem?

²⁰ Kan madali nang matapos an saiyang daganon na buhay, iinatubang ni Jesus an saiyang sadiri sa mga residente kan Jerusalem bilang an saindang nombradong Hade. Bilang simbag sa nakaoogmang pangyayari na iyan, dakol an magayagayang nagkurahaw: “Omawon sia na minadatong sa ngaran ni Jehova! Omawon an nagdadangadang na kahadean kan samong amang si David!”​—Marcos 11:​1-10; Juan 12:​12-​15.

²¹ Minsan siring, mayo pang sarong semana, tinogotan kan mga kadaklan na mahimo kan mga namomoon sa relihion sa Jerusalem na patumangon sinda ki Jesus. Nagpatanid sia na an siudad nin Jerusalem asin an bilog na nasyon mawawaran kan saindang may pabor na kamugtakan sa atubangan nin Dios. (Mateo 21:​23, 33-​45; 22:​1-7) Halimbawa, si Jesus nagpahayag: “Jerusalem, Jerusalem, an paragadan sa mga propeta asin paragapo sa mga isinugo sa saiya,​—makapirang binoot kong tiriponon an saimong mga aki, siring kan gunakan na minatipon kan saiyang mga siwo sa irarom kan saiyang mga pakpak! Alagad ta kamo huminabo kaiyan. Uya! An saindong harong pinabayaan na sa saindo.” (Mateo 23:​37, 38) Kan panahon kan Paskua kaidtong 33 C.E., an mga nagtutumang ki Jesus daing katanosan na ipinagadan sia sa luwas kan Jerusalem. Minsan siring, binuhay liwat ni Jehova an saiyang Linahidan na Saro asin pinamuraway nia sia paagi sa inmortal na espiritung buhay sa langitnon na Sion, sarong gibo na kita gabos puedeng makinabang.​—Gibo 2:​32-​36.

22. Pagkagadan ni Jesus, sa ano na minaaplikar an dakol na pagsambit sa Jerusalem?

²² Poon kan panahon na idto, an kadaklan na dai pa naotob na hula manongod sa Sion, o Jerusalem, puedeng saboton na minaaplikar sa langitnon na mga areglo o sa linahidan na mga parasunod ni Jesus. (Salmo 2:​6-8; 110:​1-4; Isaias 2:​2-4; 65:​17, 18; Zacarias 12:3; 14:​12, 16, 17) An dakol na pagsambit sa “Jerusalem” o “Sion” na isinurat pagkagadan ni Jesus igwa nin piguratibong kahulogan asin dai minaaplikar sa literal na siudad o lugar. (Galacia 4:​26; Hebreo 12:22; 1 Pedro 2:6; Kapahayagan 3:​12; 14:1; 21:​2, 10) An huring prueba na an Jerusalem bako nang “an siudad kan dakulang Hade” nagdatong kan 70 C.E. kan laglagon iyan kan mga hukbong Romano, siring kan ihinula ni Daniel asin Jesu-Cristo. (Daniel 9:​26; Lucas 19:​41-​44) Dai ihinula kan mga kagsurat kan Biblia maski ni Jesus mismo na sa huri ibabalik an daganon na Jerusalem sa espesyal na pabor ni Jehova Dios na dating yaon dian.​—Galacia 4:​25; Hebreo 13:14.