An Biblia—Tataramon nin Dios o nin Tawo?
Kapitulo 5: An “Bagong Tipan”—Kasaysayan o Osipon?
“An Bagong Tipan masasabi ngonyan na an pinakanaimbestigar na libro sa literatura kan kinaban.” Iyan an sabi ni Hans Küng sa saiyang librong “On Being a Christian.” Asin tama sia. Sa nakaaging 300 na taon, an Kristianong Griegong Kasuratan bako sanang inimbestigar. Iyan mas biyong siniyasat asin mas pinag-analisar sagkod sa kasaditsaditing detalye kisa sa arin pa man na ibang literatura.
1, 2. (Iiba an introduksion.) (a) Ano an nagin tratamiento sa Kristianong Griegong Kasuratan sa nakaaging 300 na taon? (b) Ano an nagin pambihirang mga konklusyon nin pirang imbestigador?
1 Pambihira an nagin konklusyon nin pirang imbestigador. Kaidtong ika-19 siglo, si Ludwig Noack sa Alemania nagkonklusyon na an Ebanghelyo ni Juan isinurat kan 60 C.E. kan namomotan na disipulo—na, sono ki Noack, iyo si Judas! An Pranses na si Joseph Ernest Renan nagsuherir na an pagkabuhay liwat ni Lazaro posibleng pandadaya na si Lazaro mismo an nagplano tanganing patunayan an paghihingako ni Jesus na sia paramilagro, mantang an Aleman na teologong si Gustav Volkmar nag-insistir na an Jesus na nasa kasaysayan dai puedeng nagpamidbid na sia an Mesiyas.
2 Sa ibong na lado, si Bruno Bauer nagdesisyon na si Jesus nungka na nag-eksister! “Sia marigon na nagtubod na an tunay na mga puersang buminilog sa enot na Kristianismo iyo si Filo, Seneca, asin an mga Gnostico. Sa katapusan sinabi nia na nungka na nagkaigwa nin Jesus na nasa kasaysayan . . . na an kapinonan kan relihion na Kristiano kaidtong nahuhuring kabtang kan ikaduwang siglo asin gikan sa Judaismo na dian nagdominar an Estoicismo.”
3. Ano an sagkod ngonyan opinyon nin dakol manongod sa Biblia?
3 Ngonyan, pipira na sana an may siring na sobrang mga ideya. Alagad kun babasahon nindo an mga isinurat nin mga intelektuwal sa presenteng panahon, manonompongan nindo na dakol pa an naniniwala na an Kristianong Griegong Kasuratan may leyenda, osipon, asin pagpasobra. Totoo daw ini?
Kasuarin Iyan Isinurat?
4. (a) Taano ta mahalagang maaraman kun kasuarin isinurat an mga libro kan Kristianong Griegong Kasuratan? (b) Ano an pirang opinyon manongod sa kun kasuarin isinurat an Kristianong Griegong Kasuratan?
4 Kaipuhan an panahon tanganing mabilog an mga osipon asin leyenda. Kaya an hapot na, Kasuarin isinurat an mga librong ini?, mahalaga. Si Michael Grant, sarong historyador, nagsasabi na an historikong mga kasuratan kan Kristianong Griegong Kasuratan pinonan “treinta o kuarentang taon pagkagadan ni Jesus.” An biblikal na arkeologong si William Foxwell Albright sinitar si C. C. Torrey sa pagkonklusyon “na an gabos na Ebanghelyo isinurat bago an 70 A.D. asin na mayo dian nin ano man na dai puedeng isurat sa laog nin beinteng taon pakalihis kan Pagpako sa Krus.” An sadiring opinyon ni Albright iyo na an pagsurat kaiyan natapos “dai malihis sa mga 80 A.D.” An iba medyo laen man an karkulo, alagad an kadaklan minaoyon na an pagsurat kan “Bagong Tipan” natapos na kaidtong katapusan kan enot na siglo.
5, 6. Ano an maninigong ikonklusyon niato sa bagay na an Kristianong Griegong Kasuratan isinurat dai pang gayo nahahaloy pakalihis kan mga pangyayaring irinekord kaiyan?
5 Ano an boot sabihon kaini? Si Albright nagkonklusyon: “An masasabi mi sana iyo na an panahon na sa pag-oltanan nin beinte sagkod singkuentang taon halipoton tanganing itogot an ano man na risang pagkaliwat kan pundamental na laog asin minsan kan espesipikong pagkasabi kan mga kasabihan ni Jesus.” Idinugang ni Propesor Gary Habermas: “An mga Ebanghelyo haranihon sa panahon na irinerekord kaiyan, mantang an suanoy na mga kasaysayan parateng nagsasaysay nin mga pangyayari na mga siglo na an nakaagi. Pero, an mga historyador sa presenteng panahon nahihimong susogon kun saen hale an mga pangyayari minsan sa suanoy na mga panahon na ini.”
6 Sa ibang pagtaram, an historikong mga kabtang kan Kristianong Griegong Kasuratan maninigo na paniwalaan kisuerra kapareho kan sekular na mga kasaysayan. Tunay nanggad, sa laog kan pirang dekada sa pag-oltanan kan mga pangyayari kan enot na Kristianismo asin kan pagkasurat kaiyan, mayo nin panahon na mabilog an mga osipon saka leyenda asin maako nin gabos.
Patotoo nin mga Nakaheling Mismo
7, 8. (a) Sairisay an buhay pa kan isinusurat asin ilinalakop an Kristianong Griegong Kasuratan? (b) Ano an dapat na ikonklusyon niato kaoyon kan komento ni Propesor F. F. Bruce?
7 Ini nangorognang totoo huli sa bagay na an dakol sa mga pagkasaysay nagsasabi manongod sa patotoo nin mga nakaheling mismo. An kagsurat kan Ebanghelyo ni Juan nagsabi: “Ini an disipulo [an disipulo na namotan ni Jesus] na nagpapatotoo manongod sa mga bagay na ini asin nagsurat kan mga bagay na ini.” (Juan 21:24) An kagsurat kan librong Lucas nagsasabi: “An mga poon sa kapinonan nagin mga nakaheling mismo asin mga lingkod kan mensahe nagdara kan mga ini sa sato.” (Lucas 1:2) Si apostol Pablo, sa pagtaram manongod sa mga nakaheling kan pagkabuhay liwat ni Jesus, nagsabi: “An kadaklan sa sainda buhay pa sagkod ngonyan, alagad an nagkapira natorog na sa kagadanan.”—1 Corinto 15:6.
8 Mapadapit digdi, si Propesor F. F. Bruce may nakarororop na komento: “Dai nanggad magigin pasilon arog kan garo paghona nin pirang kagsurat na imbentohon an mga sinabi asin ginibo ni Jesus kan enot na mga taon na idto, na yaon pa an kadakol Niang disipulo, na makakagirumdom kun ano an nangyari asin dai nangyari. . . . Dai puedeng makipag-alasuerte an mga disipulo sa mga sala (dai na baga sabihon an tuyong pagdoktor sa mga detalye), na tolos na ibubuyagyag kan mga siertong maoogmang gibohon iyan. Al kontraryo, an saro sa mapuersang mga punto sa orihinal na paghuhulit nin mga apostol iyo an kompiadong pagpukaw na gamiton an kaaraman kan mga nagdadangog; sinda dai sana nagsabing, ‘Naheling mi an mga bagay na ini,’ kundi siring man, ‘Arog kan aram man mismo nindo’ (Gibo 2:22).”
Mapagtitiwalaan daw an Teksto?
9, 10. Kun mapadapit sa Kristianong Griegong Kasuratan, ano an masisierto niato?
9 Posible daw na an mga patotoong ini nin nagpakaheling mismo isinurat nin eksakto alagad sa huri liniwat? Sa ibang pagtaram, may ilinaog daw na mga osipon asin leyenda pagkatapos kan orihinal na pagsurat? Naheling na niato na an teksto kan Kristianong Griegong Kasuratan nasa mas marahay na kamugtakan kisa sa arin pa man na ibang suanoy na literatura. Si Kurt asin Barbara Aland, mga nag-espesyalisar sa tekstong Griego kan Biblia, may ilinistang haros 5,000 na manuskrito na napreserbar poon kan suanoy sagkod sa ngonyan, na an pira kaidto pang ikaduwang siglo C.E. An pankagabsan na patotoo kan kadakoldakol na ebidensiang ini iyo na sa pundamental tama an teksto. Dugang pa, kadakol kan suanoy na traduksion—na an pinakaenot kaidto pang mga taon 180 C.E.—na nakatatabang na patunayan na eksakto an teksto.
10 Huli kaini, minsan paanohon, masisierto niato na an mga leyenda asin osipon dai nakalaog sa Kristianong Griegong Kasuratan pagkatapos kan orihinal na mga kagsurat sa saindang pagsurat. An tekstong nasa sato sa dakulang kabtang kapareho kan isinurat kan orihinal na mga kagsurat, asin an pagkaeksakto kaiyan pinatutunayan kan bagay na iyan inako nin katemporanyong mga Kristiano. Kun siring, masisiyasat daw niato an pagkahistoriko kan Biblia paagi sa pagkokomparar kaiyan sa ibang suanoy na kasaysayan? Sa sarong kabtang, iyo.
An Ebidensia sa mga Dokumento
11. Gurano pinatutunayan nin panluwas na ebidensia sa mga dokumento an historikong mga pagkasaysay sa Kristianong Griegong Kasuratan?
11 Sa katunayan, para sa mga pangyayari sa buhay ni Jesus asin kan saiyang mga apostol, medyo limitado an ebidensia sa mga dokumento apuera sa Biblia. Ini dapat sanang laoman, ta kan enot na siglo, an mga Kristiano medyo sadit na grupo na dai nakilabot sa politika. Alagad an ebidensia na itinatao nin sekular na kasaysayan kaoyon kan mababasa niato sa Biblia.
12. Ano an sinasabi sa sato ni Josefo manongod ki Juan na Bautisador?
12 Halimbawa, pakaagi ni Herodes Antipas nin lubos na pagkadaog sa militar, an Judiong historyador na si Josefo, sa pagsurat kan 93 C.E., nagsabi: “Para sa pirang Judio an pagkaradas kan hukbo ni Herodes garo baga pamalos nin Dios, asin makatanosan nanggad na pamalos, sa saiyang tratamiento ki Juan, na nginaranan na Bautista. Huli ta ginadan sia ni Herodes, minsan ngani sia tawong marahay asin nagpakasadol sa mga Judio na mamuhay nin matanos, gumibo nin hustisya sa saindang kapwa asin nin kabanalan sa Dios.” Sa siring pinatutunayan ni Josefo na tama an pagkasaysay kan Biblia na si Juan na Bautisador matanos na tawo na naghulit nin pagsolsol asin ginadan ni Herodes.—Mateo 3:1-12; 14:11.
13. Paano pinatutunayan ni Josefo an pagigin nasa kasaysayan ni Santiago asin ni Jesus mismo?
13 Nasasambitan man ni Josefo si Santiago, an tugang ni Jesus sa ina, na, sinasabi sa sato kan Biblia, kan primero dai nagsunod ki Jesus alagad kan huri nagin prominenteng magurang sa kongregasyon sa Jerusalem. (Juan 7:3-5; Galacia 1:18, 19) Pinatutunayan nia paagi sa mga dokumento an pagdakop ki Santiago sa mga tataramon na ini: “Tinipon [kan halangkaw na saserdoteng si Anano] an mga hokom kan Sanhedrin asin iinatubang sa sainda an sarong tawo na Santiago an ngaran, an tugang ni Jesus na inapod na Cristo, asin an nagkapirang iba pa.” Sa pagsurat kan mga tataramon na ini, pinatutunayan pa ni Josefo na si “Jesus, na inapod na Cristo” sarong tunay, nasa kasaysayan na tawo.
14, 15. Ano an itinataong patunay ni Tacito sa rekord kan Biblia?
14 An iba pang enot na mga kagsurat nasasambitan man an mga bagay na sinasabi sa Griegong Kasuratan. Halimbawa, sinasabi sa sato kan mga Ebanghelyo na an paghuhulit ni Jesus sa palibot kan Palestina nagustohan nin dakol. Kan sia sentensiahan na magadan ni Poncio Pilato, an saiyang mga parasunod naribaraw asin pinanluyahan nin boot. Dai nahaloy, an mga disipulo man sanang ini mapusong pinano an Jerusalem kan mensahe na an saindang Kagurangnan binuhay liwat. Sa laog sana nin pirang taon, an Kristianismo nakalakop na sa bilog na Imperyo nin Roma.—Mateo 4:25; 26:31; 27:24-26; Gibo 2:23, 24, 36; 5:28; 17:6.
15 An patotoo sa katotoohan kaini naggigikan sa Romanong historyador na si Tacito, na bako man na katood nin Kristianismo. Sa pagsurat dai nahaloy pakalihis kan 100 C.E., isinaysay nia an maringis na paglamag ni Nero sa mga Kristiano asin idinugang pa: “Si Cristo, an kagpundar sa ngaran, nag-agi sa penalidad na kagadanan kan paghade ni Tiberio, paagi sa sentensia kan prokurador na si Poncio Pilato, asin sa halipot na panahon napondo an superstisyon na nakararaot na gayo, alagad ta biglang nagpoon giraray, bako sanang sa Judea, an ginikanan kan helang, kundi sa kabisera [Roma] mismo.”
16. Anong historikong pangyayari na nasasambitan sa Biblia an nasasambitan man ni Suetonio?
16 Sa Gibo 18:2 nasasambitan kan kagsurat sa Biblia an bagay na “[an Romanong emperador na] si Claudio pinagbotan an gabos na Judio na magharale sa Roma.” Nasambitan man kan Romanong historyador kan ikaduwang siglo na si Suetonio an pagpahaleng ini. Sa saiyang librong The Deified Claudius, sinasabi kan historyador: “Mantang an mga Judio daing ontok na nanriribok sa sutsut ni Cresto, sinda pinahale nia [ni Claudio] sa Roma.” Kun an Cresto na sinasabi digdi iyo si Jesu-Cristo asin kun an mga pangyayari sa Roma arog kan nangyari sa ibang siudad, kun siring an mga pagkariribok sa katunayan bakong sa sutsut ni Cristo (an boot sabihon, mga parasunod ni Cristo). Imbes, iyan an madahas na reaksion kan mga Judio sa fiel na paghuhulit kan mga Kristiano.
17. Anong mga reperensia na nagamit ni Justinong Martir kan ikaduwang siglo an nagpatunay sa pagkasaysay kan Biblia manongod sa mga milagro ni Jesus asin sa saiyang kagadanan?
17 Si Justinong Martir, sa pagsurat kaidtong kabangaan kan ikaduwang siglo, nagsurat mapadapit sa kagadanan ni Jesus: “Na talagang nangyari an mga bagay na ini, masisierto nindo sa Mga Gibo ni Poncio Pilato.” Dugang pa, sono ki Justinong Martir, an mga rekord man sanang ini nakasasambit sa mga milagro ni Jesus, na mapadapit dian sia nagsasabi: “Na ginibo Nia an mga bagay na iyan, maaaraman nindo sa Mga Gibo ni Poncio Pilato.” Totoo, an “Mga Gibo,” o opisyal na mga rekord, na ini mayo na. Alagad malinaw na iyan yaon kan ikaduwang siglo, asin may pagkompiar na inangat ni Justinong Martir an mga parabasa na siyasaton iyan tanganing maberepikar an katotoohan kan saiyang sinabi.
An Ebidensia sa Arkeolohiya
18. Anong patunay an itinatao kan arkeolohiya sa pag-eksister ni Poncio Pilato?
18 Ipinag-ilustrar o pinatunayan man na tama nin mga nadiskobre sa arkeolohiya an nababasa niato sa Griegong Kasuratan. Sa siring, kan 1961 an ngaran na Poncio Pilato nanompongan sa sarong inskripsion sa kagabaan nin sarong teatrong Romano sa Cesarea. Bago kan pagkadiskobreng ini, limitado sana an ebidensia, apuera sa Biblia mismo, sa pag-eksister kan Romanong namamahalang ini.
19, 20. Sairisay na mga tawohan sa Biblia na nasambitan ni Lucas (sa Lucas asin Mga Gibo) an pinatotoohan nin arkeolohiya?
19 Sa Ebanghelyo ni Lucas, mababasa niato na pinonan ni Juan na Bautisador an saiyang ministeryo “kan . . . si Lisanias an namamahala sa distrito nin Abilinia.” (Lucas 3:1) An pira pinagdudahan an mga tataramon na iyan ta si Josefo may nasambitan na Lisanias na namahala sa Abilinia asin nagadan kan 34 B.C.E., haloy pa bago namundag si Juan. Minsan siring, an mga arkeologo may nadiskobreng inskripsion sa Abilinia na nakasambit nin saro pang Lisanias na tetrarka (namamahala sa distrito) kaidtong paghade ni Tiberio, na iyo an namamahala bilang Cesar sa Roma kan si Juan pumoon sa saiyang ministeryo. Posibleng marhay na ini an Lisanias na sinasabi ni Lucas.
20 Sa Mga Gibo mababasa niato na si Pablo asin Bernabe isinugong magmisyonero sa Chipre asin duman nanompongan an sarong proconsul na an ngaran Sergio Paulo, “sarong tawong madonong.” (Gibo 13:7) Kan kabangaan kan ika-19 siglo, an mga pagkotkot sa Chipre may nadiskobreng sarong inskripsion na kaidto pang 55 C.E. na nasasambitan an mismong tawong ini. Manongod kaini, an arkeologong si G. Ernest Wright nagsasabi: “Iyan an solamenteng pagkasambit sa proconsul na ini sa luwas kan Biblia na nasa sato asin interesante nanggad na itinatao sa sato ni Lucas nin tama an saiyang ngaran asin titulo.”
21, 22. Anong relihiosong mga kaugalean na nakarekord sa Biblia an pinatunayan nin mga nadiskobre nin arkeolohiya?
21 Kan sia yaon sa Atenas, sinabi ni Pablo na may namasdan siang altar na dusay “Sa Dios na Dai Midbid.” (Gibo 17:23) An mga altar na idinusay sa lenguaheng Latin sa mga dios na dai midbid nadiskobre sa mga parte kan teritoryo kan Imperyo nin Roma. May sarong nanompongan sa Pergamo na an inskripsion nasusurat sa Griego, na kapareho kan sa Atenas.
22 Pagkatapos, kan yaon sa Efeso, si Pablo madahas na tinumang nin mga platero, na an entrada hale sa paggibo nin mga altar asin imahen kan diosang si Artemis. An Efeso inapod na “bantay sa templo kan dakulang Artemis.” (Gibo 19:35) Kaoyon digdi, may nadiskobreng dakol na dalipay asin marmol na estatwa ni Artemis sa lugar kan suanoy na Efeso. Kaidtong nakaaging siglo, nakotkot an tada kan mismong dakulang templo.
An Tanog nin Katotoohan
23, 24. (a) Saen niato manonompongan an pinakamakosog na prueba sa katotoohan kan mga kasuratan kan Kristianong Griegong Kasuratan? (b) Anong kualidad na katambay kan rekord kan Biblia an nagpapatotoo sa pagigin totoo kaiyan? Iilustrar.
23 Huli kaini, an kasaysayan asin an arkeolohiya iiniilustrar, asin pinatutunayan man na tama, an historikong mga elemento kan Griegong Kasuratan. Alagad, sa giraray, an pinakamakosog na prueba sa katotoohan kan mga kasuratan na ini nasa mga libro mismo. Kun iyan binabasa nindo, bako iyan na garo mga osipon. Iyan may tanog nin katotoohan.
24 Sarong bagay, an mga iyan prangkang gayo. Isipon an irinekord manongod ki Pedro. Idinetalye an saiyang makasosopog na pagkasudya na maglakaw sa ibabaw nin tubig. Dangan, sinabi ni Jesus sa iginagalang na gayong apostol na ini: “Padian ka sa hudian ko, Satanas!” (Mateo 14:28-31; 16:23) Dugang pa, pakatapos na mapuersang mag-insistir na maski bayaan pa kan gabos si Jesus, dai nia nanggad gigibohon an siring, napatorog si Pedro sa saiyang pagbantay sa banggi dangan pinaindahan an saiyang Kagurangnan nin tolong beses.—Mateo 26:31-35, 37-45, 73-75.
25. Anong mga kaluyahan kan mga apostol an prangkang ibinubuyagyag kan mga kagsurat kan Biblia?
25 Alagad bako sanang si Pedro an ibinubuyagyag an mga kaluyahan. Dai dinidisimular kan prangkang rekord an diriskutiran kan mga apostol manongod sa kun siisay an pinakadakula sa sainda. (Mateo 18:1; Marcos 9:34; Lucas 22:24) Ni linalaktawan man kaiyan an pagsabi sa sato na an ina kan mga apostol na si Santiago asin Juan nakiolay ki Jesus na itao sa saiyang mga aki an pinakapinapaboran na mga katongdan sa saiyang Kahadean. (Mateo 20:20-23) An “matarom na pagputok nin kaanggotan” sa pag-oltanan ni Bernabe asin ni Pablo fiel man na nasusurat.—Gibo 15:36-39.
26. Anong detalye manongod sa pagkabuhay liwat ni Jesus an iiiba sana kun iyan totoo?
26 Mahalaga man na mangnohon an bagay na an libro ni Lucas nagsasabi sa sato na “an mga babae, na uminiba sa saiya hale sa Galilea,” an enot na nakaaram manongod sa pagkabuhay liwat ni Jesus. Ini pambihira nanggad na detalye sa dominado nin mga lalaking sosyedad kan enot na siglo. Sa katunayan, sono sa rekord, an sinasabi kan mga babae “garo baga kalokohan” para sa mga apostol. (Lucas 23:55–24:11) Kun bakong totoo an kasaysayan sa Griegong Kasuratan, siertong inimbento iyan. Alagad taano ta iimbentohon nin saro an estorya na naglaladawan sa siring kaiginagalang na mga personahe sa siring kabakong paborableng kamugtakan? Iiiba sana an mga detalyeng ini kun iyan totoo.
Si Jesus—Sarong Tunay na Persona
27. Paano an sarong historyador nagpapatotoo manongod sa historikong pag-eksister ni Jesus?
27 Minansay kan dakol si Jesus siring sa pagkaladawan sa saiya sa Biblia bilang sarong pinangarap na eroestorya. Alagad an historyador na si Michael Grant nagkokomento: “Kun iaaplikar ta sa Bagong Tipan, siring kan maninigo niatong gibohon, an iyo man sanang klase nin pinagbabasaran sa paghusgar na maninigo tang iaplikar sa iba pang suanoy na kasuratan na may historikong materyal, dai ta ikasisikwal an pag-eksister ni Jesus kun paanong dai ta ikinasisikwal an pag-eksister nin kadakol na paganong personahe na an katunayan bilang mga personahe na nasa kasaysayan dai noarin man kinukustion.”
28, 29. Taano ta makahulogan na an apat na Ebanghelyo nagtatao nin nagkakasararong paglaladawan kan personalidad ni Jesus?
28 Bako sana an pag-eksister ni Jesus kundi pati an saiyang personalidad risa sa Biblia na may dai mapagdududahan na tanog nin katotoohan. Bakong pasil an pag-imbento nin sarong pambihirang personahe dangan iatubang an daing liwat-liwat na pagkaladawan sa saiya sa sarong bilog na libro. Haros imposible para sa apat na manlaenlaen na kagsurat an sumurat manongod sa iyo man sanang personahe asin daing liwat-liwat na iladawan an iyo man sanang ladawan nia kun an personaheng iyan nungka talagang nag-eksister. An bagay na an Jesus na ilinaladawan sa gabos na apat na Ebanghelyo malinaw na an iyo man sanang persona nakakokombensir na ebidensia kan pagigin totoo kan Ebanghelyo.
29 Kinokotar ni Michael Grant an sarong angay nanggad na hapot: “Paano nangyari na, sa gabos na tradisyon kan Ebanghelyo na daing ipinupuera, minalataw an pambihira karigon an pagkaladawan sa sarong nakaaakit na hoben na lalaki na sueltong naghihiro sa tahaw nin gabos na klase nin kababaehan, kabilang na an dai mapagdududahan na may maraot na dangog, na mayo man lamang ni kadikit na pagkasentimental, pagkabakong natural, o pagkasobra kadelikado, alagad ta, sa gabos na panahon, nagpapadanay nin simpleng integridad nin karakter?” An solamenteng simbag iyo na an siring na tawo talagang nag-eksister asin guminawe sa paagi na sinasabi kan Biblia.
Kun Taano ta Dai Sinda Nagtutubod
30, 31. Taano ta dai inaako kan dakol an Kristianong Griegong Kasuratan na eksakto sa kasaysayan sa ibong kan gabos na ebidensia?
30 Mantang may mapuersang ebidensia sa pagsasabi na an Griegong Kasuratan tunay na kasaysayan, taano ta sinasabi kan pira na iyan bako? Taano ta an dakol, minsan ngani inaako na tunay an mga kabtang kaiyan, habo pa man giraray na akoon an gabos na laog kaiyan? Sa pangenot iyan huli ta an Biblia nagrekord nin mga bagay na habong tubodon kan mga intelektuwal sa presenteng panahon. Halimbawa, sinasabi kaiyan na si Jesus nag-otob asin nagtaram nin mga hula. Nagsasabi man iyan na nagmilagro sia asin na pagkagadan nia binuhay sia liwat.
31 Sa mapagdudang ika-20 siglong ini, masakit paniwalaan an siring na mga bagay. Mapadapit sa mga milagro, si Propesor Ezra P. Gould nagkokomento: “May sarong pagkontra na sa paghona kan pirang kritiko may katanosan sinda . . . na dai nangyayari an mga milagro.” Inaako nin pira na tibaad nagpaomay si Jesus, alagad idto sanang sikosomatiko, ‘garo pakakontrol sa mga bagay paagi sa isip,’ na klase. Kun manongod sa iba pang milagro, an kadaklan sinasabi na sana iyan na magsalang mga inimbento o tunay na mga pangyayari na biniribid an kahulogan sa pag-estorya.
32, 33. Paano prinobaran na disimularon nin pira an milagro ni Jesus na pagpakakan sa dakulang kadaklan, alagad taano ta bako ining makatanosan?
32 Bilang halimbawa kaini, estudyare an okasyon na pinakakan ni Jesus an sarong kadaklan na labing 5,000 paagi sa nagkapira sanang tinapay asin duwang sira. (Mateo 14:14-22) An intelektuwal kan ika-19 siglo na si Heinrich Paulus nagsuherir na an talagang nangyari iyo ini: Naheling ni Jesus asin kan saiyang mga apostol na may dakulang kaburonyogan na nag-atender sa sainda na nagugutom na. Kaya nagdesisyon sia na magtao nin marahay na halimbawa para sa mga mayaman na nasa tahaw ninda. Kinua nia an dikit niang pagkakan saka kan saiyang mga apostol asin ihiniras iyan sa kaburonyogan. Dai nahaloy, an ibang may balon na pagkakan uminarog sa saiyang halimbawa asin ihiniras an nasa sainda. Sa katapustapusi, napakakan an bilog na kaburonyogan.
33 Pero, kun ini an talagang nangyari, iyan pambihirang prueba sa puersa nin marahay na halimbawa. Taano an siring na interesante asin makahulogan na estorya ta bibiribidon tanganing magin garo sarong lihis sa natural na milagro? Sa katunayan, an gabos na siring na pagprobar na disimularon na bakong milagroso an mga milagro nag-aatubang nin mas dakol na problema kisa sa nareresolberan kaiyan. Asin iyan gabos basado sa falsong pasisikadan. Iyan nagpopoon sa pagpamugtak na imposible an mga milagro. Alagad taano man ta magigin siring?
34. Kun an Biblia talagang may eksaktong hula asin mga pagkasaysay nin tunay na mga milagro, ano an pinatutunayan kaini?
34 Oyon sa pinakarasonableng mga pamantayan, an Hebreo asin Griegong Kasuratan pareho tunay na kasaysayan, pero pareho iyan may mga halimbawa nin hula asin milagro. (Ikomparar an 2 Hade 4:42-44.) Kun siring, ano kun tunay an mga hula? Asin ano kun aktuwal na nangyari an mga milagro? Kun siring tunay nanggad na an Dios nasa likod kan pagsurat kan Biblia, asin iyan talagang saiyang tataramon, bakong nin tawo. Sa sarong maabot na kapitulo, pag-oolayan ta an isyu manongod sa hula, alagad enot estudyaran ta an mga milagro. Rasonable daw na tumubod sa ika-20 siglong ini na kan naenot na mga siglo talagang may nangyaring mga milagro?
(Ipagpapadagos sa masunod na luwas.)