KAPITULO 15
‘Inestablisar ni Jesus an Hustisya sa Daga’
1, 2. Sa anong pangyayari naanggot si Jesus, asin taano?
MARIRISA na anggot si Jesus—asin may marahay siyang dahilan. Tibaad dai mo iisipon na mahihiling mo siyang arog kaiyan huli ta saro siyang tawo na may mahuyong buot. (Mateo 21:5) Siyempre, kayang-kaya niyang kontrulon an saiyang emosyon huli ta matanos an saiyang grabeng kaanggutan.a Pero ano an dahilan kaya naanggot an tawong ini na mamumuton sa katuninungan? Huli sa grabeng inhustisya.
2 Mahalagang marhay ki Jesus an templo sa Jerusalem. Sa bilog na kinaban, idto sana an sagradong lugar na itinugdok para sa pagsamba sa saiyang Ama sa langit. An mga Judio hali sa dakul na kadagaan nagbabaklay nin hararayo tanganing magsamba duman. Dawa an may takot sa Diyos na mga Hentil nagduduman man, na minalaog sa patyo kan templo na itinagamang gamiton ninda. Alagad sa kapinunan kan ministeryo ni Jesus, naglaog siya sa templo asin makababaldi an nahiling niya duman. Garo nanggad idto saudan imbes na harong nin pagsamba! Pano-pano idto nin mga negosyante asin mga pararibay nin kuwarta. Pero hain diyan an inhustisya? Para sa mga tawong idto, an templo nin Diyos saro sanang lugar para aprobetsaran an mga tawo—habunan pa ngani sinda. Paano?—Juan 2:14.
3, 4. Anong mahanab na pang-aaprobetsar an nangyayari sa harong ni Jehova, asin ano an ginibo ni Jesus tanganing itanos an mga bagay-bagay?
3 Naggibo nin reglamento an mga lider nin relihiyon na saro sanang espesipikong klase nin sinsilyo an puwedeng gamiton sa pagbayad nin buhis sa templo. Kaipuhan na paribayan nin mga bisita an kuwarta ninda tanganing magkaigwa kan siring na mga sinsilyo. Kaya nagbugtak nin mga lamesa duman mismo sa laog kan templo an mga pararibay nin kuwarta, na naniningil nin bayad para sa kada transaksiyon. Maganansiya man na marhay an negosyong pagpabakal nin mga hayop. An mga bisita na gustong magdulot nin mga atang makakabakal sa siisay man na negosyante sa siyudad, pero madalion sanang sayumahan kan mga opisyal nin templo an mga dulot ninda, na sinasabi na bako iyan angay na idulot. Minsan siring, an mga dulot na binakal duman mismo sa templo siguradong aakuon. Mantang mayo nang magigibo an mga tawo kundi bumakal na lang sa sainda, kun beses halangkawon an hinahagad na bayad kan mga negosyante.b Mas grabe pa ini sa mahanab na komersiyalismo. Paghabon na man sana iyan!
4 Dai kukunsintihon ni Jesus an siring na inhustisya. Harong ini kan saiya mismong Ama! Guminibo siya nin panglatigong lubid asin inalaw paluwas sa templo an mga baka asin karnero. Dangan rinanihan niya an mga pararibay nin kuwarta asin ibinaralintong an saindang mga lamesa. Imahinara na sana an gabos na sinsilyong idto na nagririligid sa salog na marmol! Istrikto niyang pinagbutan an mga nagtitinda nin salampati: “Halion nindo digdi an mga bagay na ini!” (Juan 2:15, 16) Minalataw na mayo nin nangahas na kontrahon an makusog an buot na tawong ini.
“Halion nindo digdi an mga bagay na ini!”
Kun Ano an Ama, Iyo Man an Aki
5-7. (a) Paano an buhay ni Jesus bago nagin tawo nakaimpluwensiya sa pagmansay niya sa hustisya, asin ano an manunudan niyato pag pinag-adalan ta an saiyang halimbawa? (b) Paano ni Jesus tinawan nin atensiyon an mga inhustisyang ginibo ni Satanas, asin paano niya gigibuhon iyan sa maabot na panahon?
5 Siyempre, nagbalik an mga negosyante. Pakalihis nin mga tulong taon, tinawan giraray ni Jesus nin atensiyon an iyo man sanang inhustisya, asin sa pagkakataon na ini kinotar niya an mismong mga tataramon ni Jehova na nagkokondenar sa mga ginigibong “lungib nin mga parahabon” an harong Niya. (Jeremias 7:11; Mateo 21:13) Iyo, kan mahiling ni Jesus an mahanab na pang-aaprobetsar sa mga tawo asin an paglapastangan sa templo nin Diyos, namati niya an arog kan namatian kan saiyang Ama. Asin bakong makangangalas iyan! Sa laog nin minilyon na taon, si Jesus tinukduan kan saiyang Ama sa langit. Bilang resulta, nanudan niya kun ano an pagmansay ni Jehova sa hustisya. Nagin siyang buhay na halimbawa kan kasabihan na, Kun ano an ama, iyo man an aki. Kaya kun gusto niyatong magkaigwa nin malinaw na ideya sa kuwalidad ni Jehova na hustisya, an pinakamarahay na magigibo ta iyo na hurop-hurupon an halimbawa ni Jesu-Cristo.—Juan 14:9, 10.
6 Yaon kaidto an bugtong na Aki ni Jehova kan bakong makatanusan na inapod ni Satanas an Diyos na Jehova na putikon asin kan kuwestiyunon kaini an pagigin matanos kan Saiyang pamamahala. Grabeng pagpakaraot nanggad! Nadangog man kan Aki an suminunod na angat ni Satanas na mayo nin maglilingkod ki Jehova nin huli sa bakong makasadiring motibo o nin huli sa pagkamuot. Huli sa putik na mga sahot na ini, siguradong nakulgan an puso kan Aki. Siguradong naugmang marhay siya kan maaraman niya na magkakaigwa siya nin mahalagang papel sa pagtanos kan mga kaputikan! (2 Corinto 1:20) Paano niya gigibuhon iyan?
7 Arog kan nanudan ta sa Kapitulo 14, itinao ni Jesu-Cristo an malinaw asin dai mapagdududahan na simbag sa sahot ni Satanas na ibinubugtak sa pagduda an integridad kan mga linalang ni Jehova. Paagi kaiyan ibinugtak ni Jesus an basehan para linigon an banal na pangaran nin Diyos, an Jehova, sa gabos na pagpakaraot—kaiba na an kaputikan na an Saiyang perpektong paagi nin pamamahala igwa nin depekto. Bilang Panginot na Instrumento ni Jehova, eestablisaron ni Jesus an hustisya nin Diyos sa bilog na uniberso. (Gibo 5:31) Ipinahiling man kan pamumuhay niya digdi sa daga an hustisya nin Diyos. Sinabi ni Jehova manungod sa saiya: “Ibubugtak ko sa saiya an sakong espiritu, asin ipapahiling niya nin malinaw sa mga nasyon kun ano an hustisya.” (Mateo 12:18) Paano inutob ni Jesus an mga tataramon na iyan?
Lininaw ni Jesus “Kun Ano an Hustisya”
8-10. (a) Paano an berbal na mga tradisyon kan Judiong mga lider nin relihiyon nagtukdo sa mga tawo na hamakon an mga bakong Judio asin babayi? (b) Sa anong paagi pinagabat kan berbal na mga ley an katugunan ni Jehova sa Sabbath?
8 Namutan ni Jesus an Katugunan ni Jehova asin namuhay siya uyon diyan. Alagad an mga lider nin relihiyon kan saiyang panahon biniribid asin iinaplikar nin sala an Katugunan na iyan. Sinabihan sinda ni Jesus: “Hirak man sa saindo, mga eskriba asin mga Fariseo, mga parasagin-sagin! . . . Pigbabaliwala nindo an mas matimbang na mga bagay kan Katugunan, na iyo an hustisya asin pagkahirak saka kaimbudan.” (Mateo 23:23) Daing duda, dai lininaw kan mga paratukdong idto kan Katugunan nin Diyos “kun ano an hustisya.” Imbes, pinalabog ninda an hustisya nin Diyos. Paano ninda ginibo iyan? Pag-isipan an nagkapirang halimbawa.
9 Sinabihan ni Jehova an saiyang banwaan na magdanay na suway sa paganong mga nasyon na nakapalibot sa sainda. (1 Hadi 11:1, 2) Minsan siring, may mga panatikong lider nin relihiyon na nagdagka sa banwaan na hamakon an gabos na bakong Judio. An Mishnah igwa pa ngani kan reglamentong ini: “Dai puwedeng iwalat an mga baka sa mga harong na dagusan kan mga hentil ta pigsususpetsaran sindang nakikidurog sa hayop.” An siring na pagpalain-lain sa gabos na bakong Judio bakong makatanusan asin biyong kontra sa itinutukdo kan Katugunan ni Moises. (Levitico 19:34) An ibang reglamento na gibo nin tawo pigmemenos an mga babayi. Sinabi kan berbal na ley na an sarong agom na babayi dapat na maglakaw na nahuhuri sa agom niya, bakong kasabay kaini. An lalaki dai tinutugutan na makipag-ulay sa babayi sa publiko, dawa sa sadiri niyang agom. Kapareho nin mga uripon, an mga babayi dai tinutugutan na magtestigo sa korte. Igwa pa ngani nin pormal na pamibi na diyan an mga lalaki nagpapasalamat sa Diyos huling bako sindang mga babayi.
10 An Katugunan nin Diyos tinahuban kan mga lider nin relihiyon nin sarong tambak na reglamento asin regulasyon na gibo nin tawo. Halimbawa, an ipinagbawal sana kan katugunan nin Sabbath iyo an pagtrabaho sa aldaw nin Sabbath, na itinatagama an aldaw na iyan sa pagsamba, espirituwal na pagpaginhawa, asin pagpahingalo. Alagad pinagabat kan mga Fariseo an katugunan na iyan. Hiningako ninda na sinda an may deretso na magdesisyon kun ano an eksaktong kahulugan kan “trabaho.” Inapod nindang trabaho an 39 manlain-lain na aktibidad, arog baga kan pag-ani o paghanting. An mga kategoriyang ini nagpalataw nin daing katapusan na mga hapot. Kun an saro may ginadan na purgas sa aldaw nin Sabbath, naghahanting daw siya? Kun magrapgos siya nin sarong hakbot na trigo para kakanon mantang naglalakaw, nag-aani daw siya? Kun pinaumayan niya an sarong may hilang, nagtatrabaho daw siya? An siring na mga hapot tinawan nin atensiyon paagi sa istrikto asin mas komplikadong mga susundon.
11, 12. Paano ipinahayag ni Jesus an pagkontra niya sa bakong suno sa Kasuratan na mga tradisyon kan mga Fariseo?
11 Sa siring na kamugtakan, paano matatabangan ni Jesus an mga tawo na masabutan kun ano an hustisya? Sa saiyang mga pagtutukdo asin sa saiyang pamumuhay, makusog an buot na nanindugan siya tumang sa mga lider na idto nin relihiyon. Hilingon ta nguna an nagkapira sa saiyang mga katukduan. Direkta niyang kinondenar an kadakul-dakul nindang reglamento na gibo nin tawo, na sinasabi: “Ginigibo nindong daing saysay an tataramon nin Diyos paagi sa saindong tradisyon na ipinapamana nindo.”—Marcos 7:13.
12 Mapuwersang itinukdo ni Jesus na sala an mga Fariseo manungod sa katugunan nin Sabbath—na, an totoo, dai ninda nasabutan an bilog na katuyuhan kan katugunan na iyan. Ipinaliwanag niya na an Mesiyas “Kagurangnan kan Sabbath” asin kun siring may deretso na magpaumay sa mga tawo sa aldaw nin Sabbath. (Mateo 12:8) Tanganing maiduon an punto, hayagan siyang naggibo nin milagrosong mga pagpaumay sa aldaw nin Sabbath. (Lucas 6:7-10) An siring na mga pagpaumay panamit pa sana kan gigibuhon niyang pagpaumay sa bilog na daga durante kan saiyang Sangribong Taon na Paghadi. An Milenyong iyan iyo mismo an magigin pinakadakulang Sabbath, an panahon na an bilog na maimbod na katawuhan sa katapos-tapusi makakapahingalo na sa dakul na siglong pagsakit huli sa kasalan asin kagadanan.
13. Anong katugunan an naestablisar bilang resulta kan ministeryo ni Cristo digdi sa daga, asin paano iyan naiiba sa sinundan kaiyan?
13 Lininaw man ni Jesus kun ano an hustisya paagi sa pagtao sa sainda nin sarong bagong katugunan, “an katugunan kan Cristo,” na naestablisar pagkatapos kan saiyang ministeryo digdi sa daga. (Galacia 6:2) Bakong arog kan sinundan kaiyan, an Katugunan ni Moises, an bagong katugunan na ini nakadependeng marhay bako sa sunod-sunod na nasusurat na mga pagbuot kundi sa prinsipyo. Pero igwa man iyan nin nagkapirang direktang pagbuot. An saro digdi inapod ni Jesus na “sarong bagong tugon.” Tinukduan ni Jesus an gabos niyang parasunod na kamutan an lambang saro arog kan pagkamuot niya sa sainda. (Juan 13:34, 35) Iyo, an mapagsakripisyong pagkamuot iyo an magigin tanda kan gabos na namumuhay suno sa “katugunan kan Cristo.”
Sarong Buhay na Halimbawa nin Hustisya
14, 15. Paano ipinahiling ni Jesus na minimidbid niya an limitasyon kan saiyang awtoridad, asin taano ta nakakapakusog iyan sa buot?
14 Si Jesus dai sana nagtukdo manungod sa pagkamuot. Namuhay siya suno sa “katugunan kan Cristo.” Malinaw iyan na nahiling sa saiyang pamumuhay. Hilingon an tulong paagi na lininaw kan halimbawa ni Jesus kun ano an hustisya.
15 Inot, maingat na marhay si Jesus na dai makagibo nin ano man na inhustisya. Tibaad narisa mo na dakul na inhustisya an nangyayari pag an mga tawong bakong perpekto nagigin mapalangkaw asin minalampas sa limitasyon kan saindang awtoridad. Dai iyan ginibo ni Jesus. Sarong beses, may nagdulok ki Jesus asin nagsabi: “Paratukdo, sabihi daw an tugang ko na bangaan ako kan mana.” Ano an simbag ni Jesus? “Lalaki, siisay an nag-asignar sa sako na magin hukom o tagaareglo sa saindong duwa?” (Lucas 12:13, 14) Bako daw na pambihira iyan? An kadunungan ni Jesus, an saiyang paghusgar, asin pati an saiyang awtoridad na itinao nin Diyos nakakalabi sa siisay man digdi sa daga; pero, nagsayuma siyang makilabot sa isyu kan tawong idto, huling dai siya tinawan kan awtoridad na gibuhon iyan. Kaidto pa arog na kaiyan kahababa an buot ni Jesus, dawa durante kan mga milenyo kan saiyang buhay bago nagin tawo. (Judas 9) Malinaw na ipinapahiling kaiyan na mapakumbabang nagtitiwala si Jesus ki Jehova kun manungod sa pagdeterminar kun ano an may hustisya.
16, 17. (a) Paano ipinahiling ni Jesus an hustisya sa paghuhulit kan maugmang bareta kan Kahadian nin Diyos? (b) Paano ipinahiling ni Jesus na an saiyang hustisya mahihirakon?
16 Ikaduwa, nagpahiling si Jesus nin hustisya sa paagi nin saiyang paghuhulit kan maugmang bareta kan Kahadian nin Diyos. Dai siya nagpalain-lain. Imbes, hininguwa niyang marhay na mahulitan an gabos na klase nin tawo, mayaman man o pobre. Sa kabaliktaran, binaliwala kan mga Fariseo an mga pobre saka ordinaryong tawo asin mapang-insultong inapod sinda na ʽam-ha·ʼaʹrets, o “mga tawo kan daga.” Kusog-buot na itinanos ni Jesus an inhustisyang iyan. Pag itinutukdo niya kaidto sa mga tawo an maugmang bareta asin pag nagkakakan siya kaiba ninda saka pag pinapakakan asin pinapaumayan niya sinda, o pag nagbubuhay pa ngani siya nin gadan, sinusuportaran niya an hustisya nin Diyos na gustong iligtas “an gabos na klase nin tawo.”c—1 Timoteo 2:4.
17 Ikatulo, parating ipinapahiling ni Jesus an saiyang hustisya paagi sa pagigin mahihirakon. Naghinguwa siyang marhay na matabangan an mga parakasala. (Mateo 9:11-13) Daing pag-alangan na tinabangan niya an mga tawo na daing kusog na protektaran an sadiri. Halimbawa, dai si Jesus nakiiba sa mga lider nin relihiyon sa pagpalakop kan ideya na an gabos na Hentil dai dapat pagtiwalaan. May pagkahirak niyang tinabangan asin tinukduan an nagkapira sa sainda, dawa ngani isinugo siya panginot na para sa mga Judio. Milagroso pa ngani niyang pinaumayan an uripon kan sarong Romanong opisyal nin hukbo, na sinasabi: “Dai nin siisay man sa Israel an nahilingan ko nin arog kaiyan kadakulang pagtubod.”—Mateo 8:5-13.
18, 19. (a) Sa anong mga paagi sinuportaran ni Jesus an dignidad nin mga babayi? (b) Paano kita tinatabangan kan halimbawa ni Jesus na masabutan an koneksiyon kan kusog nin buot asin hustisya?
18 Siring man, dai sinuportaran ni Jesus an lakop na pagmansay manungod sa mga babayi. Imbes, kusog-buot na ginibo niya kun ano an makatanusan. An mga Samaritana ibinibilang na arog kaati nin mga Hentil. Pero, dai nag-alangan si Jesus na maghulit sa Samaritana sa may bubon sa Sicar. Sa katunayan, sa babaying ini inot na nagpamidbid si Jesus bilang an ipinanugang Mesiyas. (Juan 4:6, 25, 26) Sinabi kan mga Fariseo na an mga babayi dai dapat tukduan kan Katugunan nin Diyos, alagad si Jesus nagtao nin dakul na panahon asin kusog sa pagtutukdo sa mga babayi. (Lucas 10:38-42) Asin bagaman sinasabi nin tradisyon na an mga babayi dai puwedeng magin masasarigan na testigo, tinawan ni Jesus nin dignidad an nagkapirang babayi paagi sa pagtao sa sainda kan pribilehiyo na inot na makahiling sa saiya pagkatapos na buhayon siya liwat. Sinabihan pa ngani niya sinda na dumanan an mga lalaking disipulo para sabihon an manungod sa importanteng marhay na pangyayaring ini!—Mateo 28:1-10.
19 Iyo, lininaw ni Jesus sa mga nasyon kun ano an hustisya. Sa dakul na pagkakataon, ginibo niya iyan dawa peligrosong marhay iyan para sa saiya. Tinatabangan kita kan halimbawa ni Jesus na masabutan na kaipuhan an kusog nin buot sa pagsuportar sa tunay na hustisya. Angay na inapod siyang “an Leon kan tribo ni Juda.” (Kapahayagan 5:5) Girumduma na an leon simbolo nin hustisya. Pero, sa dai na mahahaloy, papangyarihon ni Jesus an urog pang hustisya. Sa pinakalubos na paagi, eestablisaron niya “an hustisya sa daga.”—Isaias 42:4.
An Mesiyanikong Hadi ‘Nag-establisar nin Hustisya sa Daga’
20, 21. Sa satong panahon, paano pinapalakop kan Mesiyanikong Hadi an hustisya sa bilog na daga asin sa laog kan Kristiyanong kongregasyon?
20 Puon kan si Jesus magin an Mesiyanikong Hadi kan 1914, pinalakop niya an hustisya sa daga. Paano? Sinigurado niya na mautob an ihinula niya na yaon sa Mateo 24:14. An mga parasunod ni Jesus digdi sa daga nagtukdo sa mga tawo sa gabos na nasyon kan katotoohan manungod sa Kahadian ni Jehova. Arog ni Jesus, naghuhulit sinda nin mayong pagpalain-lain asin sa makatanusan na paagi, na hinihinguwa na an gabos—hoben o gurang, mayaman o pobre, lalaki o babayi—magkaigwa nin oportunidad na mamidbid si Jehova, an Diyos nin hustisya.
21 Pinalakop man ni Jesus an hustisya sa laog kan Kristiyanong kongregasyon, na diyan siya an Payo. Siring sa ihinula, siya nagtatao nin “mga balaog na tawo,” an maimbod na Kristiyanong mga elder na nanginginot sa kongregasyon. (Efeso 4:8-12) Sa pagpastor sa mahalagang marhay na aripumpon nin Diyos, inaarog kan mga tawong iyan an halimbawa ni Jesu-Cristo sa pagpalakop nin hustisya. Pirmi nindang isinasaisip na gusto ni Jesus na an saiyang mga karnero trataron nin makatanusan—ano man an saiyang posisyon, prominente man siya o bako, o mayaman man siya o pobre.
22. Ano an namamati ni Jehova manungod sa lakop na mga inhustisya sa kinaban ngunyan, asin ninombrahan niya an saiyang Aki na gibuhon an ano?
22 Pero, dai na mahahaloy, eestablisaron ni Jesus an hustisya sa daga sa daing kaagid na paagi. Lakop an inhustisya sa maraot na kinaban na ini. An lambang aki na nagagadan huli sa grabeng gutom biktima nin grabeng inhustisya, nangurugna kun iisipon ta an dakulon na kuwarta saka panahon na ginagamit sa paggibo nin mga armas na panggiyera asin sa pagpanigo sa makasadiring mga pagpasiram-siram nin mga naghahanap nin kaugmahan. An minilyon na tawong nagagadan taon-taon, na dai pa man kutana dapat magadan, saro sana sa dakul na klase nin inhustisya, asin an gabos na iyan nagpapaanggot na marhay ki Jehova. Ninombrahan niya an saiyang Aki na gibuhon an makatanusan na pakikigiyera sa bilog na maraot na sistemang ini nin mga bagay tanganing permanenteng tapuson an gabos na inhustisya.—Kapahayagan 16:14, 16; 19:11-15.
23. Pakatapos kan Armagedon, paano susuportaran ni Cristo an hustisya sa bilog na panahon na daing kasagkudan?
23 Minsan siring, an hustisya ni Jehova naghahagad nin labi pa sa paglaglag sana sa mga maraot. Ninombrahan man niya an saiyang Aki na mamahala bilang an “Prinsipe nin Katuninungan.” Pakatapos kan giyera nin Armagedon, eestablisaron kan pamamahala ni Jesus an katuninungan sa bilog na daga, asin mamamahala siya “paagi sa hustisya.” (Isaias 9:6, 7) Sa panahon na iyan ikakaugmang marhay ni Jesus na halion an epekto kan gabos na inhustisya na nagin dahilan kan grabeng kasakitan asin pagdusa sa kinaban. Sa bilog na panahon na daing kasagkudan, maimbod niyang susuportaran an perpektong hustisya ni Jehova. Kun siring, mahalagang marhay na hinguwahon niyatong arugon ngunyan an hustisya ni Jehova. Hilingon ta kun paano niyato iyan magigibo.
a Sa pagpahiling nin matanos na kaanggutan, si Jesus kapareho ni Jehova, na ‘handang ipahiling an grabeng kaanggutan niya’ tumang sa gabos na karatan. (Nahum 1:2) Halimbawa, pakatapos na sabihan ni Jehova an saiyang masinuway na banwaan na ginibo ninda an saiyang harong na “lungib nin mga parahabon,” sinabi niya: “An sakong kaanggutan asin an sakong pagkaungis iuula ko sa lugar na ini.”—Jeremias 7:11, 20.
b Sigun sa Mishnah, nagkaigwa nin protesta pakalihis nin nagkapirang taon huli sa halangkaw na presyo kan mga salampati na ipinapabakal sa templo. Ibinaba tulos an presyo nin mga 99 porsiyento! Siisay an may pinakadakulang ganansiya sa maganansiyang negosyong ini? Sinasabi nin nagkapirang historyador na an mga saudan sa templo sadiri kan pamilya kan halangkaw na saserdoteng si Annas asin iyo iyan an pinaghahalian kan kadaklan sa dakulang kayamanan kan pamilyang iyan nin mga saserdote.—Juan 18:13.
c Naniniwala an mga Fariseo na an hamak na mga tawo, na mayong aram sa Katugunan, mga “isinumpa.” (Juan 7:49) Sinabi ninda na dai dapat tukduan an siring na mga tawo ni makipagtransaksiyon sa sainda sa negosyo ni magkakan kaiba ninda ni mamibi man kaiba ninda. Kun itutugot nin saro na ipaagom sa sainda an saiyang aking babayi, mas grabe pa iyan kisa pabayaan an saiyang aking babayi na atakihon nin mabangis na mga hayop. Naniniwala sinda na an siring na mga hamak na tawo dai maninigo sa paglaom na pagkabuhay liwat.