Kusuma ku Mubili Ukucofa Incinga

UULEMBA LOLENI! MU BRITAIN

NI MOTOKA nshi yanaka umutengo ukucila shimbi, iibutukisha ukucila iibiye mu ncende sha mu tauni, iisuma ku bumi bwenu, kabili iileta insansa? Ni ncinga. Ukucofa incinga kulatukusha umubili, kulaafwa kabili kulaleta ne nsansa. Pali ino nshita ilyo abantu abengi bangilwe ku bumi bwabo, kuti cawama ukutontonkanya pa lwa kucofa incinga.

Baron Karl Von Drais, kapanga wa fintu umwina Germany, e o batila e solwesolwe wapangile incinga. Intanshi apangile icalemoneka kwati ni kabalwe mupepi na 1817. Ici cintu baleita ati draisine cakwete imipeto ibili, icisatulo, na andiba ica kupindulwilako—lelo tacakwete ifipetulo. Incinga ya kucofa yatendeke mu 1839 ilyo kafula wa fyela umwina Scotland, Kirkpatrick Macmillan, abikile ifipetulo kuli kalanka wali ku mupeto wa ku numa. Lyene kwaishile inshita lintu incinga yalumbwike apakalamba. Pierre, umwina France no mwana wakwe Earnest Michaux, babikile ifipetulo kuli kalanka wa ku mupeto wa ku ntanshi no kulenga incinga yalabutuka sana no kupinduluka bwangu.

Incinga yalebutuka sana ilyo bakusha umupeto wa ku ntanshi. Mu England, bapangile incinga baleita ati penny-farthing, yakwete umupeto wa ku ntanshi uwali amamita 1.5 nga kupima ukucilinganya pa kati, uyu mupeto walipusene sana no wali ku numa pantu wena wali uunono. Ishina lya kuti penny-farthing ilyo bainike iyi ncinga lyafumine ku ndalama ya museke iyaleitwa penny na kuli imbi iinono iyaleitwa farthing.

Incinga yakonkelepo yaliweme, pantu yena yalelenga abalecofa ukucita ifintu ifingi, tayasanswike sana nge fyali iya pa kubala kabili yakwete imipeto yalingana nelyo iyapuseneko panono. Mu 1879, Umungeleshi Henry Lawson alangishe incinga mu Paris iyakwete ceni yaleshingulusha umupeto wa ku numa. Mu kuya kwa nshita iyi ncinga baleita ati bicyclette.

Incinga sha ndakai shakwata imipeto yalingana ku numa na ku ntanshi. E co, imipangilwe tayaaluka sana. Pali lelo incinga shapangilwa ukwangalapo, ukucimfyanyapo no kuninike mpili shilenga abanininepo ukumfwa bwino pantu shalikwata imipeto yaanguka ibili iya matayela.

Umusamwe Usuma

Apo incinga tashipanga congo, tashikowesha mwela, kabili shilenda intamfu iipi mu kwangufyanya mu ncende umwafula imyotoka, abantu balashibomfya sana ukwendelapo. Mu Afrika, Asia, ne ncende shimbi, incinga shaba kwati “cola” ca kusendelamo ifintu, abantu balaninapo nelyo ukukunkulusha ilyo baleshibomfya pa kusendelapo ifipe fyabo no kufitwala ku mushika. Ilingi line, te ulecofa eka aninapo, balupwa ne fibusa kuti bafwaya ukwikala pa mupindo nelyo pa mulu wa cipe cili pali kalyashi.

Mu fyalo ifikankaala, umo abantu batemwisha ukwenda na motoka, nabasakamana pa lwa bumi kabili balefwaya ukuleka ukwenda ne myotoka no kwamba ukwenda ne ncinga. Mu misebo iikalamba iya mu fyalo fimo balishako utushila twa ncinga. Ku ca kumwenako, mu Britain, abalashi ba buteko bwa cikaya nabatemwa nga nshi pa kuti nabashako utushila twa kupitamo aba macinga.

Incinga isuma sana ku bumi, te pa mulandu fye wa kuti taikowesha umwela ku cushi. Lelo “ilacingilila ku bulwele bwa ku mutima ne mishipa, ubu bulwele bulepaya sana abantu mu United Kingdom,” e fintu Adrian Davis, impanda mano ya fya myendele alandile. Pa kucofa incinga amaka yalafwaikwa sana, nalimo mapesenti 60 ukufika kuli 85 aya maka umuntu akwata e yafwaikwa ku kucofa incinga, aya maka yalicila pa maka yafwaikwa ku kwenda ayaba fye amapesenti 45 ukufika kuli 50. Apo uulecofa incinga alangushako ukufinwa kwa molu, amafupa yalacingililwa ku konaulwa kubako nga uleenda nelyo ulebutuka.

Ubusuma na bumbi ubo kacofa wa ncinga aipakisha ku bumi bwakwe kumfwa bwino. Abasokota basangile ukuti ukutukusha umubili uko kacofa wa ncinga acita kulafumya muli bongobongo ifyo beta ati endorphin, no kulenga umuntu asansamuka. Te kumfwa fye bwino kweka, kacofa wa ncinga alalengwa no kumoneka bwino. Mu nshila nshi? Inyunshipepala ya The Guardian yashimike ukutila: “Nga ca kuti incinga tailebutuka sana, amaka yapooswapo yafika kuli bacalorie 7 muli mineti umo, nelyo bacalorie 200 mu mamineti 30.” Finshi fitumbukamo? Umusana ulacepako na matanta.

Ifyo Abenda pa Macinga Bengaicingilila no Kuipakisha

Icilesakamika sana mu fyalo fyafulamo bamotoka kucingililwa kwa benda na macinga. Ku ca kumwenako, bushe uuli pa ncinga afwile ukufwala icimpompo? Ukuicingilila icine cine kusuma. Lelo, ukufwala fye icimpompo te kutila ninshi uuli pa ncinga te kuti acenwe. Kalemba wa mukululo Celia Hall ayangilwe ku kusambilila pa lwa bakacofa wa macinga 1,700 aba mishinku yapusanapusana abafwele ifimpompo bonse. Ica kusungusha cimo ico asangile mu masambililo yakwe ca kuti ukufwala icimpompo kwalengele bakacofa wa macinga ukuibepa ukuti nabacingililwa. Cimbi icabipishe ca kuti, abantu 102 pali balya, bafwele ifimpompo fishabalingile. Nga kwaba ubusanso, icimpompo cishilingile kuti calenga ukucenekwa. Nga mwafwala icimpompo, moneni ukuti nacilinga. Muleceeceeta icimpompo ca mwana wenu lyonse. Icimpompo icikalamba kuti caipaisha umuntu.

Banamutekenya ba myotoka abengi bamona abali pa ncinga kwati balebapumfyanya kabili tababapoosako amano. E co, shininkisheni ukuti balemumona. Fwaleni ifya kufwala ifilemoneka mu nshita ya kasuba, kabili mu nshita ya bushiku fwaleni ifilebelebesha ulubuuto. Incinga yenu nayo ilingile ukulamoneka, nangu ni mu mfifi. Ilingi line ifunde litila ifipetulo fya ncinga fifwile ukukwata utwa kubelebesha ulubuuto kabili ifwile ukukwata amalaiti ku numa na ku ntanshi, ukucita ifi cine cine kuicingilila kusuma. Shininkisheni ukuti fyonse ifya kuicingilila fileumfwana na mafunde yaba mu calo cenu.

Incinga yalilinga ukusunga bwino pa kuicingilila ku masanso. Iceeceeteni, iwamyeni no kuilungisha lyonse. Pa numa ya kucita fyonse ifi, kuti mwatala mwacofa mu tushila tunono “ukucila mu misebo iikalamba.” Lelo pa kucingililwa bwino, mulingile ukushita incinga yalinga.—Moneni umukululo “Incinga Imulingile.”

Ukucofela Ukwangala

Bamo incinga bacofela ukwangala. Imilandu yaliko nomba line ukukuma ku bwangalo bwalumbuka ubwa Tour de France yauminkenye pamo ukucimfyanya kwa pa macinga no kufutika pa kubomfya imiti ikola. Icipande cali muli magazini wa Time icaleti “Lekeni Umuti Wakalipisha Ulenge Umuntu Ukucimfya!,” catile ukucimfyanya kwali kwa “cimfulumfulu.” Ukulanshanya pa lwa kubomfya imiti ilenga umuntu ukubombesha, nakulenga abantu ukusuula ubwangalo.

Bakacofa wa macinga aba mano balatontonkanya sana pa lwa nshita na maka babomfya ku kwangala pa ncinga. Nangu line ukucofa incinga kulaleta ubusuma bumo ku bumi, abantu bashalemenena kumo balishiba ukuti te kutukusha fye umubili kweka ukulenga umuntu ukwikala inshita ntali no bumi busuma, lelo kwaba na fimbi. Nalyo line, umuku umbi mukafwaya ukunina no kucofa incinga, mukaipakisha umusamwe unonsha umubili!

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 29]

Incinga Imulingile

Incinga bapangila ukwenda mu mpili shena shilenda umuli monse, shakwata ifulemu ilinono nomba ilyakosa, icipindulwilo cishapetama, ifipetulo fyabela pa muulu ukucila incinga shimbi, na matayela ayakulu ayekata ilyo yalepita pa mushili wa kalabana. Amagiya yakwata ayalekanalekana yalenga uulecofa ukuninika ulupili ukwabula ubwafya.

Nga mucofa mu musebo wakosa kabili uwakalabana, lyena mulekabila incinga iyapangilwa ukwenda mu mpili na mu ncende shabipa. Incinga ya musango yo yakwata amatayela ayanono ne fipetulo fyabela lwa pa nshi. Incinga bapangila ukwenda monse shilenga uulecofa ukololoka kabili shakwata amagiya ayanono.

Incinga yonse iyo mwasala, shininkisheni ukuti naimulinga. Taleni ninenipo intanshi. Bikeni icipindulwilo, icisatulo, ne fipetulo apamulingile. Nga mwatangalalila umupindo, amolu yenu yafwile ukunyanta pa nshi (moneni pa muulu).

Apo mwingekala bwino no kucingililwa ilyo mulecofa incinga ni palya apa kuti nga namwikala pa cisatulo mwaolola na molu, icitende cenu cifwile ukuba pa cipetulo lwa mupepi no mushili (moneni ku kuso). Ilingi line icipindulwilo cifwile ukulingana ne cipapa.—Umwafumine ifyebo ni muli: magazini wa Which?

[Icikope pe bula 26, 27]

Penny-farthing

[Abatusuminishe]

Police Gazette, 1889

[Icikope pe bula 27]

Incinga

[Abatusuminishe]

Abaume: A Pictorial Archive from Nineteenth-Century Sources/Dover Publications, Inc.

[Icikope pe bula 28]

Mu ncende shimo lifunde ukufwala ifimpompo

[Ifikope pe bula 28]

Incinga e sho bendelapo mu ncende ishingi