Icilenga Impatila
FINGI filenga impatila. Lelo imilandu ibili iyaishibikwa sana ni (1) ukufwaya aba kubepesha na (2) ukukalifiwa pa mulandu wa lufyengo ulwacitike kale.
Nge fyo twamwene mu cipande cafumineko, lintu kwaba akayofi, abantu ilingi balafwaya uwa kupeela umulandu.
Ilyo abantu balumbuka sana libili libili balabepesha abantu abali abanono, abantu balasumina kabili impatila ilatendeka. Natulande pa caishibikwa sana, icacitike ilyo ubunonshi bwaile pa nshi mu Europe na North America. Abafuma ku fyalo fimbi ababomba muli ifi fyalo ilingi line e bo bapeela imilandu ukuti e bapwisha ncito—lelo incito babomba ilingi abana calo abengi balashikaana.
Kwena te mpatila yonse iitendekela pa ku kufwaya aba kubepesha. Ifyacitike kale nalimo na fyo kuti fyalenga impatila ukubako. Lipoti ya UNESCO Against Racism yatile: “Te ku kukumya fye ukulanda kuti icalengele impatila ya mushobo no kusuula intambi sha bafiita ukukulisha ni co kwali ukusenda abantu ubusha.” Abaleshita no kushitisha bantu mu busha baleesha ukuipokolola ku ncitilo yabo iyabipa pa kulanda ukuti ico balecitila ifyo ni co abena Afrika balisuulwa. Ulu lwali lupato umushali fishinka ifine fine kabili pa numa bapatilemo na bantu bambi mu fyalo baleteka. Ulupato na nomba e po lucili.
Mwi sonde fye lyonse, ifyapalako ifyacitika kale pamo nga ukutitikishiwa no lufyengo fyalenga impatila ukutwalilila. Ubulwani ubwaba pali baKatolika na baProtestanti ba mu Ireland bwatendeke muli ba1500 ilyo bakateka ba mu England bacushishe no kutamfya baKatolika. Ukucula uko abaleitunga ukuba Abena Kristu baletele mu nkondo iyo baleita ati Inkondo ya Mushilo, na nomba kwalipampamikwa ku baShilamu aba ku Middle East. Ubulwani ubwaba pali Serb na Croatia mu fyalo fyabela mu Balkan bwalikulile pa mulandu wa kuti kwali ukwipaya abana calo mu nkondo ya calo iya kubalilapo. Nge fyo twamona kuli ifi fya kumwenako, ulupato lwa kale na kale pa mabumba yabili kuti lwalenga impatila ukukoselako.
UkuIundulula Ubututu
Umutima wa mwana uulesambilila ukwenda taukwata mpatila. Ico abafwailisha basanga icapusana ca kuti, ilingi line umwana akasalapo ukwangala no mwana uwa mushobo umbi. Na lyo line pa nshita lintu umwana aba ne myaka 10 nelyo 11, kuti nalimo apata abantu ba mutundu umbi nelyo aba mipepele imbi. Ilyo mwana aleya alekula, aleshiba ifintu fingi ifyo engalaibukisha mu bumi bwakwe bonse.
Ifi fisambililwa shani? Abana balasambilila ifi fyabipa—ku filandwa na ku kumona ifyo abantu bacita—basambilila mu kubalilapo ku bafyashi babo na ku banabo nelyo kuli bakafundisha wabo. Mu kupita kwa nshita, abena mupalamano, inyunshipela, icilimba, nelyo televisioni na fyo kuti fyalenga aba ne mpatila. Nalimo kuti aiishiba fye ifinono nelyo te kuti eshibe ne ifili fyonse pa bantu abo apata, pa nshita iyo akaba umukalamba, ninshi akaba nasondwelela ukuti balisuulwa kabili tabacetekelwa. Kuti abapata no kubapata.
Mu fyalo ifingi uwabo kwendaenda no kucita amakwebo e mo abantu bantambi shalekanalekana bamonanina na ba mushobo umbi. Na lyo line umuntu uwakwata impatila ilingi line ekalilila fye ku fyo atontonkanya. Nalimo kuti apampamina fye na pa kumona ibumba limo ilya bantu ukuti bonse baba fye ne misango imo ine iyabipa. Nga amona icishiweme mu muntu umo uwa muli ilyo ibumba, alakosha ulupato lwakwe. Nangu engacita ifisuma, ilingi line tafimona nge fintu fisuma.
Ukuleka Impatila
Nangu ca kuti abantu abengi basosa ukuti tabafwayo lupato, abasengauka impatila banono sana. Na kuba abengi abakwata sana impatila batwalilila fye ukulanda kuti tabakwata impatila. Bamo batila tapaba bupusano pa ukwete impatila no uushikwete, ukucilisha nga tailemoneka na kumoneka ukuti bali ne mpatila. Lelo impatila tayawama pantu ilakalifya bantu kabili ilabapatukanya. Nga twatila impatila itendekela ku bututu, ninshi kuti twatila ulupato ilingi line lutendekela ku mpatila. Kalemba Charles Caleb Colton atile: ‘Twalipata abantu bamo pa mulandu wa kuti tatwabeshiba; kabili tatwakabeshibe pantu twalibapata.’ Lelo nga ca kuti twasambilile fye ukupata bambi, kuti twasambilila ne fya kuleka ukubapata. Kuti twaleka shani?
[Akabokoshi pe bula 7]
Bushe Imipepele Eikosha Mpatila nelyo Eilesha?
Gordon W Allport mu citabo cakwe icitila, The Nature of Prejudice atile, “abaya ku calici e bamoneke ukuba ne mpatila iikulu sana ukucila abashiya ku calici.” Ukusondwelela kwa musango yo te kuti kutupapushe pantu imipepele ilingi line e yalenga kwaba mpatila ukucila ukuifumyapo. Ku ca kumwenako pa myaka iingi bashimapepo balyafwilishako mu kulwisha abaYuda. Icitabo citila A History of Christianity, calandile pali Hitler ukuti inshita imo atile: “Ukulosha ku baYuda, ncili ndetwalilila fye ne cishinte cimo cine ico icalici lya Katolika lyabomfya pa myaka 1500.”
Ifisambilisho fya baOrthodox na baKatolika fyamoneke kwati te kuti fyafwe abantu ukushipikisha no kucindika abena mupalamano ababa ku mipepela imbi, ilyo kwali ukucula mu Balkan mu nshita ya nkondo.
E fyo cali na mu Rwanda, abapepa mwi calici limo baleipaya bakapepa banabo. National Catholic Reporter yalangilile ukuti kulya kulwa kwalimo ‘ukulofya kwine kwine kabili ukwa cine ukwa mushobo onse ukwa kumufulo uko ku ca bulanda, nelyo fye ni baKatolika bashingamwako.’
Icalici lya baKatolika lyasumine ukuti lyalishingamwa mu kwipayaulula nge fyo ifishinka fya lyashi lya kale filanga. Mu mwaka wa 2000, mu Minsa bakwete mu Rome, Papa John Paul II alombele ubwelelo “bwa kusumina ifyo kale bashingemwe uyu mulandu wa kwipayaulula.” Muli kulya kusefya, balumbwilemo ifyo “imipepele yaluminishe ulu lufyengo, ku baYuda, abanakashi, ku bekala calo, e lyo na ku bafuma ku fyalo fimbi, ku bapiina na ku bana abashilafyalwa.”
[Icikope pe bula 22]
Pa muulu: Inkambi ya mbutushi, Bosnia na Herzegovina, pa October 20, 1995
Imbutushi shibili isha ku Bosnia Serb shilelolela ukuti inkondo ya bana calo ipwe
[Abatusuminishe]
Icikope kuli Scott Peterson/Liaison
[Icikope pe bula 23]
Ukusambilishiwa ukupata
Umwana kuti asambilila imisango yabipa ku bafyashi bakwe, pa TV, no kufuma kumbi