Imiti Ikola
Ubulondoloshi: Kwaba ubulondoloshi ubwingi ubwa “miti.” Mu mano yalelandwapo pamo, imiti yaba fintu ifishaba fya kulya, ifyalule nkuntu ifishimonwa ifyafwaikwa mu fya cipatala lelo ifibomfiwa mu kwesha ukusengauka impika sha bumi, ukukwata ukuyumfwa kwa ciloto nelyo ukuyumfwa kwa kuba bwino nelyo ukusangalala.
Bushe Baibolo mu cishinka ilalesha ukubomfya imiti ikola ku musamwe?
Tailumbula mwi shina ifintu fyapala heroin, cocaine, LSD, PCP (angel dust), ibange na fwaka. Lelo ilapayanya ifya kutungulula fyakabilwa pa kuti twingeshiba ica kucita ne ca kusengauka pa kutemuna Lesa. Mu kupalako, Baibolo taisoso kuti calilubana ukubomfya imfuti ku kwipaya umo, lelo yalibinda ubukomi.
Luka 10:25-27: “Ncite shani ukuti mpyane umweo wa muyayaya? . . . Uletemwa [Yehova] Lesa obe ku mutima obe onse, no mweo obe onse, na maka yobe yonse, na mano yobe yonse; uletemwa no mubiyo nga we mwine.” (Bushe umuntu mu cituntulu aletemwa Lesa no mweo wakwe onse no muntontonkanya wakwe onse nga ca kuti abeleshe fintu ifyo mu kukanakabilwa fipifya ubumi bwakwe no kulenga umuntontonkanya kwakwe ukubo wafulunganishiwa? Bushe alelanga ukutemwa ku mwina mupalamano wakwe nga aleibila bambi pa kwafwilisha icibelesho cakwe ica miti ikola?)
2 Kor. 7:1: “E ico pa kuba ne filayo ifi [ifya kukwata Yehova pamo nga Lesa wesu kabili Shifwe], mwe batemwikwa, tuisangulule ku kukantana konse kwa mubili no mutima, tube abafishisho mushilo mu kutiina Lesa.” (Lelo bushe kuti twaenekela ukukwata ukusuminisha kwa kwa Lesa nga ca kuti ku mufulo twacite fintu ifikowesha imibili yesu?)
Tito 2:11, 12: “Ukusenamina kwa kwa Lesa kwamoneke ku kuletela abantu bonse ipusukilo, pa kutufunda ukuti tube abakaana ukubulapepa ne fya lunkumbwa fya pano isonde, kabili tube no mweo wa kutekanya [“ukuba abailama,” JB; ‘ukwikala ubumi bwailama,’ TEV] kabili uwa bulungami, kabili umwabela bukapepa mu bwikashi buno bwa nomba.” (Bushe ukubomfya imiti ikola ukulemanika ubupingushi bwa umo nelyo ukulenga umuntu ukulufya ukuilama kwaba mu kumfwana no ko kufunda?)
Gal. 5:19-21: “Lelo imilimo ya bumubili ili pa mbilibili, ni yi, . . . [ukubelesho kupupe mipashi] . . . iciwowo, ne fyalingana ne fi . . . abalecite fyabe fi tabakapyane ubufumu bwa kwa Lesa.” (Ubupilibulo bwa kukonke shiwi lya ciGreek phar·ma·kiʹa ilyapilibulwa pano “ukubelesho kupupe mipashi,” ‘kulengo kukolwa.’ An Expository Dictionary of New Testament Words, kuli W. E. Vine, mu kulanda pali ili shiwi lya ciGreek, asoso kuti: “Mu buloshi, ukupeepa amabange, nampo nga yantu yanaka nelyo ayakali, mu cinkumbawile kwalecitwa ku kukumbamo no kwipusha ku maka ya malele, mu kuba no kupayanya kwa fipuuta fyalekanalekana, impinga, na fimbipo, mu kutunganishiwa ukupekanishiwa ku kusunga uuleipusha nelyo umulwele ukufuma ku kusakamana na maka ya fibanda, lelo mu cishinka ukwebekesha uuleipusha ku nshila sha nkama na maka ya ndoshi.” [London, 1940, Vol. IV, amabu. 51, 52] Mu kupalako ilelo, abengi ababomfya imiti ikola baba ababimbwamo mu fibelesho fya mipashi nelyo ukubishanya na abo ababa ifyo, pa mulandu wa kuti umuntontonkanya wabulwamo akantu nelyo uukumanya ifinjelengwe wabo wayanguka ukubo bubamfi ku fibanda. Linganyako Luka 11:24-26.)
Tito 3:1: “Ukwibukisho kunakila bamulopwe na bakateka.” (Mu fyalo ifingi, ukukwata nelyo ukubomfya imiti imo caba kutoba ifunde.)
Apantu imiti imo iikola kuti pambi yayafwa umuntu ukuyumfwa bwino, bushe mu cituntulu yabe fyo ya kucena?
2 Tim. 3:1-5: “Mu nshiku sha kulekelesha mukesaba inshita ishayafya. Pantu abantu bakaba . . . abatemwo kwangala ukucisho kutemwa Lesa; . . . Ku babe fi talukako.” (Mu kulengama Baibolo isoka ukufwaisho musamwe ukufika ku cipimo ca kubika kwene pa ntanshi ya kubomfya ifishinte fyalungama ifya Cebo ca kwa Lesa no kukwata ukusuminisha kwakwe.)
AMANARCOTIC yamo yaletako ukwilulukwa ukufuma ku kukalipwa kabili kuti yaletako ukuyumfwa kwa kwikushiwa, lelo na kabili yaba aya kukunkumya kabili kuti yafumamo imfwa ku kucishamo. IMITI ISUNGULUKA imo kuti yaletako ukuyumfwa ukucincimushiwa, lelo na kabili kuti yafumamo imilandile yanyongana, ukulufya ukulama kwa micincili, mu kulunda ku konaulwa kushingafumishiwapo ukwa bongobongo, ilibu, ne mfyo. ILETAKO IFINJELENGWE ilenga ukuyumfwa “kwasumbuka” kabili imoneka ukufumyapo ukupomponteka, lelo na kabili ilenga ukunyonganikwa kwa kwiluka kwa ntamfu, ukulemanika ukutontonkanya kwabamo kupelulula, kuti yalenga ukwaluka kwa buntu ukushingabwelelwe numa no kuletako ukukongamina ku kuipaya no kwipaya bambi.
Ni shani pa lwe bange—bushe talyakwato kucena? Badokota bamo basoso kuti lyalikwata
David Powelson, M.D., uwali kale Umukalamba wa Fya Mashilu, pa Cipatala ca Cowell, Universiti ya mu California, Berkeley, pa nshita imo ayafwilishe ukusuminisha mwi funde ukubomfiwa kwe bange. Pa numa, lintu kwali ubushinino bwafulilako, alemble ukuti: “Nomba ninsumina ukuti ibange muti wacilishapo kubamo ubusanso uo tufwile ukushomboka na o: 1. Ukubomfiwa kwa liko mu kubangilila kwaba ukwa kutumpika: Kabomfya apeelwa icimbepa ca kuyumfwa ubusuma; te kuti eluke ukubongoloka kwa mibombele yakwe iya muntontonkanya no mubili. 2. Ukubomfiwa kwa liko ukwatwalilila ku kutontonkanya kwa cimbepa. Pa numa ya mwaka umo ukufika kuli itatu iya kubomfiwa kwa lyonse, ukutontonkanya kushili kwa cifyalilwa kutendeka ukulama imibombele ya kutontonkanya.”—Executive Health Report, October 1977, ibu. 8.
Dr. Robert L. DuPont, uwali kale dairekita wa National Institute on Drug Abuse mu United States, uo ku numa ayambwilwe ngo walecefya ubusanso ubuli bonse ukufuma kwi bange, mu nshita ya nomba line alondolwele ukuti: “Ifikansa fikalamba busanso bwa bumi ubwaimikwa kuli ici cikuko [ica kubomfiwa kwe bange ku nkulo yacaice], ubusanso mu kucefyako ubwa misango ibili. Umo wa fya kufumamo fya kukolwa, ukutendekela ku kusonga kwa busanso mu kwesha ukufika ku kubo wabulo kusakamana pa lwa cili conse. Incende imbi yaba ya ku mubili fye. Pano ukusakamikwa kufuma ku kucitika kwa lyonse ukwa cifuba ca bronchitis pa kati ka babomfya ibange ukufika ku kucitikako kwine kwine ukwa fya kufumamo fya konaula ifya mahormone, ifya kufumamo pa mibombele ya kuicingilila ku malwele kabili mu kucitikako nangu fye ni kansa.”—Gazette ya Montreal, March 22, 1979, ibu. 9.
Science Digest ipayanya ifi fyebo: “Ukukula kwa lyonse ukwe bange, pambi, mu kupita kwa nshita, kuti kwakusha incende shaba pa kati ka mpela ya mishipa muli bongobongo ishabe shacindama ku mibombele ya musango yo pamo ngo kwibukisha, inkuntu ne misango. Pa kuti imishipa ibombe imilimo ya iko, ifwile ukulundana pa kati ka iko.” Lyene, ukulanda pa fya kufumamo fya kwesha kusanshamo inama, icipande catwalilila ukuti: “Ifya kufumamo fyacilapo kumonekesha ifyacitike mu ncende sha nsandesande shilekanya, ishalundanishiwa ne nkuntu; hippocampus, iyakuma ku kwibukisha; na amygdala, iyashingamwa ne mibombele imo iya misango.”—March 1981, ibu. 104.
Bushe ukupeepe bange kwalicilapo kubipa pa kunwa ifya kunwa fikola?
Ifya kunwa fikola fya kulya kabili filabomfiwa ku mubili ku kupayanya amaka; ifishalako filafumishiwa mu mubili. Nangu cibe fyo, uwaishibishe fya miti ya mashilu asosele ukuti: “Ibange muti wa maka nga nshi, kabili icilubo cakulisha tupanga ca kulinganya lyene ku fya kunwa fikola.” “Molekyu na molekyu, THC [mwi bange] yaba imiku 10,000 ukucilapo kuluma pa fya kunwa fikola mu maka ya iko aya kuletako ukukola kwalinga . . . THC ilafumishiwamo panono panono mu mubili, kabili imyeshi iingi ilakabilwa pa kupuputuka ukufuma ku fya kufumamo fya iko.” (Executive Health Report, October 1977, ibu. 3) Kabumba alishiba fintu twapangwa, kabili Icebo cakwe cisuminisha ukubomfya kwalinga ukwa fya kunwa fikola. (Amalu. 104:15; 1 Tim. 5:23) Lelo na kabili asenuka mu kukosa ukunwa kushalinga ukwa fikola, pamo nga fintu asenuka ubulili.—Amapi. 23:20, 21; 1 Kor. 6:9, 10.
Mulandu nshi Inte sha kwa Yehova bamwena ukupeepa fwaka pamo nge cilubo cabipisha?
Cilanga ukubulwo mucinshi ku bupe bwa bumi
Imili. 17:24, 25: “Lesa uwalenga pano isonde na fyonse ifilipo . . . e upeela bonse umweo, no kupema, na fyonse.”
“Ubushininkisho bwa kuti fwaka alacefya ubumi buli ubwakulisha; ukulundana kwa kuti e cilenga kuli ukwapampamikwa mu kukosa pamo nge cili conse mu fya miti.”—Science 80, September/October, ibu. 42.
Amalipoti yalanga ukuti mu United States imfwa ya pa mwaka ukufuma ku kupeepa yapimwa pamo nga 300,000; mu Britain, 50,000; mu Canada, 50,000. “Ukucila pa bantu milioni umo balafwa cila mwaka pa mulandu wa malwele yayampana ku kupeepa kabili Ifyalo Fipiina, ifyakwata 52% wa kubomfya fwaka ukwa mu calo, filepanga iciputulwa cileingilishiwako lubilo lubilo ica isho mfwa.”—The Journal (Toronto), September 1, 1983, ibu. 16.
Uwali kale kalemba wa mu U.S. uwa Health, Education, and Welfare, Joseph Califano, asosele ukuti: “Ilelo takwingaba kutwishika ukuti ukupeepa mu cine cine kuipaya kwa panono panono.”—Scholastic Science World, March 20, 1980, ibu. 13.
Tacumfwana na cintu Lesa afwaya abena Kristu ukupeela kuli wene
Rom. 12:1, NW: “E ico ndemupapatila ku nkumbu sha kwa Lesa, mwe bamunyinane, ukutuula imibili yenu bulilambo bwa mweo, ubwa mushilo, ubwapokelelwa kuli Lesa, umulimo washila na maka yenu aya kupelulula.
Dokota mukalamba ku kulepula uwa United States, C. Everett Koop, asosele ukuti: “Ukupeepa fwaka mu kulengama kwaishibikwa pamo nge cilenga imfwa icingacilikilwa muli sosaite wesu.” (The New York Times, February 23, 1982, ibu. A1) “Ukusapika kwa cipatala kwalanga ukuti . . . icilolelo ca bumi pali avareji ica kwa kapeepa caba imyaka itatu ukufika kuli ine ukucepako pali uyo uushipeepa. Icilolelo ca bumi ica mulembo—umuntu uupeepa ifipaketi fya fwaka fibili nelyo ukucilapo cila bushiku—kuti cacepako ukufika ku myaka cinekonsekonse pa ushipeepa. (The World Book Encyclopedia, 1984, Vol. 17, ibu. 430) Bushe cili icalinga ku muntu ukutambika ubumi bwakwe ku mulimo wa kuli Lesa kabili lyene panono panono ukonaula ubo bumi?
“Ukupeepa kwabo kwa bonaushi nga nshi, ukucilisha ku mutima na bapwapwa, ica kuti incende shimbi isha miti ya kucingilila mu kulinganishiwako shiba ishishacindama nga ca kuti umuntu alapeepa.” (University of Southern California News Service, February 18, 1982) “Ukupeepa nakalimo e cilenga ceka icakulisha icingacilikilwa ica kulwalilila mu calo.” (Dr. H. Mahler, director-general uwa World Health Organization, muli World Health, February/March 1980, ibu. 3) Bushe cili ica bulungi ku muntu ukuitambika umwine kuli Lesa ku mulimo washila kabili lyene ku mufulo ukonaula ubutuntulu bwakwe ubwa bumi?
Ukupeepa kutoba icifwaikwa ca bulesa ica kuti tutemwe umwina mupalamano wesu
Yako. 2:8: “Uletemwo mubiyo nga we mwine.”—Linganyako Mateo 7:12.
“Ukusapika kwa nomba line . . . kusokolwele ukuti abakashi abashipeepa aba baume abapeepa bafwa pali avareji imyaka ine mu kucepako pa banakashi abo abalume na bo tabapeepa.” (The New York Times, November 22, 1978, ibu. C5) “Ukupeepa pa bukulu kuti kwalenga ubulema bwa kufyalwa na bo ubwabipisha ica kuti akacece kalafwa, nelyo akanya kalafwa pa numa fye ya kufyalwa.” (Family Health, May 1979, ibu. 8) Uko kusunga kwabulwamo kutemwa ukwa filundwa fya lupwa bushinino bwalengama ubwa kuti umuntu talebomba ngo mwina Kristu.”—Linganyako 1 Timote 5:8.
“Ukusapika kwalanga ukuti apantu kapeepa wa cipimo ca pa kati apeepa umushanga wakwe pa ciputulwa cinono ica nshita lintu wakile, uushipeepa mu cishinka alapatikishiwa mu kupusana no kufwaya kwakwe ukupeepa mupepi no bwingi bwa kaboni monokosaidi bumo bwine, tar na nicotine pamo nge fya kwa kapeepa uwikele pa mbali yakwe.” (Today’s Health, April 1972, ibu. 39) Umuntu ushikwete ukutemwa muli iyo nshila ukulola ku muntu munankwe tapeela bushininkisho bwa kutemwa Lesa.—Mona 1 Yohane 4:20.
Mulandu nshi Lesa acitile ifimenwa ukufuma imiti ikola nga ca kuti calilubana ukufibomfya?
Ifintu ifibomfiwa bubi bubi ilingi line na kabili fyalikwata imilimo yalinga. Ici ca cine na ku maka ya muntu aya kufyala. Cili ica cine ku mwangashi. Ibange lipangwa ukufuma ku mabula yauma no buluba bwa cimenwa ce bange, icipayanya ubushishi bwa kupangile nshishi ne nsalu. Amabula ya fwaka, ayabomfiwa bubi bubi kuli bakapeepa, na yo kuti yabomfiwa mu kupanga umuti wa kwipailako utushishi. Ukukuma ku bukumu ubwingi ubwe sonde, ifingi ficili no kusambililwa ukukuma ku fyo fingabomfiwa mu kumwenamo. Nelyo fye mankumba yaba aya bunonshi mu kucilikila ukusendwa kwa mushili no kupayanya icifimbo ilintu umushili taulelimwa.
Cinshi umuntu engacita nga alyesha ukuputukako ku kupeepa nelyo ukubomfya kumbi ukwa miti ikola kabili tatunguluka?
Ica kubalilapo, kwi sambililo lya Baibolo no kwetetula ulekabila ukulundulula ukufwaisha kwakosa ukwa kutemuna Lesa no kwikala mu micitile yakwe ipya iyalungama. Nga wapalamina kuli wene, akapalamina kuli iwe, ukukupeela ukwaafwa kukabilwa.—Yako. 4:8.
Cili icacindama ukushininwa pa lwa bubi bwa ifi fibelesho no kulundulula ulupato lwine lwine kuli fyene. (Amalu. 97:10) Ici kuti cacitwa pa kupituluka mu fishinka fimikwe muli ici ciputulwa ca citabo no kwetetula, te pa musamwe wa pa nshita inono uwingafuma mu fibelesho, lelo pa citemuna Lesa na fintu ifya kufumamo fya fibelesho fyabipa fyabe fya muselu.
Nga ca kuti waumfwa ukufwaisha kwakosa ukwa kupeepa nelyo ukubomfya umo uwa miti imbi iikola, pepa mu mukoosha kuli Lesa ku kwaafwiwa. (Luka 11:9, 13; linganyako Abena Filipi 4:13.) Cicite apo pene. Na kabili, buula Baibolo obe no kubelenga mu kupongomoka ukufuma muli yene, nelyo kumanya umwina Kristu wakosoka. Mwebe icilecitika no kulombo kwaafwa kwakwe.