Ukushibulamo Ulubali

Ubulondoloshi: Icifulo ca abo abashibulamo imbali nelyo ukwafwilisha ululi lonse ulwa mbali shibili nelyo ishacilapo ishilelwishanya. Cishinka ca lyashi lya kale ne lya muno nshiku ukuti mu luko lonse kabili pe samba lya mibele yonse abena Kristu ba cine balyesha ukusungilila ukushibulamo ulubali umupwilapo ukukuma ku kushomboka pa kati ka fiputulwa fya mu calo. Tabacilima cintu bambi bacita pa lwa kwakana mu kusefya kwa kutemwa buluko, ukubomba mu milalo ya fita, ukuilunda ku kabungwe ka bupolitiki, ukulwila icifulo ca bupolitiki, nelyo ukuvota. Lelo abene bene bapepa fye Yehova, Lesa wa mu Baibolo; balipeela ubumi bwabo ukwabulo kushako kuli wene kabili bapeela ukwafwilisha kwabo ukwakumanina ku Bufumu bwakwe.

Malembo nshi yakwata ukuloshako pa mibele ya bena Kristu ukulola ku bulashi bwa makamfulumende ya mu calo?

Rom. 13:1, 5-7: “Umuntu onse anakile bakateka abacilamo [bakateka ba makamfulumende], pantu takuli bukateka ubushafuma kuli Lesa; . . . E ico muli no kunakila, te pa mulandu wa bukali bweka iyo, lelo na pa mulandu wa kampingu. . . . Peeleni bonse ifyo bafwile ukupeelwa: umutuulo peeleni ku ufwile umutuulo; umusangulo ku ufwile umusangulo; ukutiina ku ufwile ukutiinwa; umucinshi ku ufwile umucinshi.” (Takuli kamfulumende ingabako ukwabulo kusuminisha kwa kwa Lesa. Ukwabulo kusakamana imyendele ya balashi umo umo, abena Kristu ba cine balibalanga umucinshi pa mulandu wa cifulo bakwata. Ku ca kumwenako, ukwabulo kusakamana ukubomfiwa uko amakamfulumende yabomfya indalama sha misonko, bakapepa ba kwa Yehova balipila imisonko yabo mu bufumacumi ku milimo iyo uuli onse engamwenamo.)

Marko 12:17: “Yesu alibaaswike, ati, Ifya kwa Kaisare peeleni Kaisare, ne fya kwa Lesa peeleni kuli Lesa.” (E co abena Kristu lyonse balishiba ukuti tabafwile fye “ukulipila” indalama mu musango wa misonko kuli kamfulumende ya mu calo lelo na kabili ukufikilisha ukukakililwako kwapulamo uko bakwata kuli Lesa.)

Imil. 5:28, 29: “[Uwa kulandilako icilye cikalamba ica ciYuda] ati, Ukweba twamwebele [mwe batumwa] ukuti mwisambilishisha mwi shina ili [ilya kwa Yesu Kristu]. Kabili moneni, namwisushamo Yerusalemu isambilisho lyenu, no kufwayo kutushingo mulopa wa muntu uyo. Lelo Petro na batumwa balyaswike, abati, Tuli no kunakila Lesa ukucilo kunakila abantu.” (Lintu kuli ukukansana kwa kulungatika pa kati ka mafunde ya bakateka ba buntunse ne fifwaikwa fya kwa Lesa, abena Kristu ba cine balipashanya ica kumwenako ca batumwa pa kubika icumfwila ca kuli Lesa pa ntanshi.)

Malembo nshi lyonse ayakwata ukuloshako pa mibele ya bena Kristu ba cine ukulola ku kwakana mu nkondo ya ku mubili?

Mat. 26:52: “Yesu atile kuli wene, Bwesesho lupanga lobe umo lwikala; pantu bonse ababuulo lupanga bakafwa ku lupanga.” (Bushe nga kwali umulandu uuli onse uwacilapo uwa kulwila ukucila pa kucingilila Umwana wa kwa Lesa? Lelo, Yesu pano alangilile ukuti abo basambi tabali na kwalukila ku fyanso fya nkondo ya ku mubili.)

Esa. 2:2-4: “Nomba mu nshiku ishikakonkapo, e mo lukalimbo lupili lwa ŋanda ya kwa Yehova pa mulu wa mpili, . . . Wene akapingula pa kati ka nko, no kukalulula abantu na bantu abengi, bakasuke abafule mpanga shabo shibe ifya kuliminako umushili, na mafumo yabo yabe ifya kutungwilako imiti; lukasuke uluko alubulo kusumbwilo lupanga ku luko, nangu kusambilila kabili ubulwi.” (Abantu umo umo ukufuma ku nko shonse pa lwabo bafwile ukupingulapo inshila intu bakasupila. Abo baumfwila ubupingushi bwa kwa Yehova bapeela ubushinino bwa kuti ni Lesa wabo.)

2 Kor. 10:3, 4: “Pantu nelyo twenda mu buntunse, tatulwilo mwalolo buntunse, (pantu ifyanso fya bulwi bwesu te fya buntunse, lelo fya maka muli Lesa ku kuwisha amalinga ayakosa).” (Paulo pano alondololo kuti tabalile alukila ku fyanso fya ku mubili, pamo ngo bucenjeshi, ululimi lwa kuilangisha, nelyo ifyanso fya ku mubili, ku kucingilila icilonganino ku fisambilisho fya bufi.)

Luka 6:27, 28: “Lelo ndemweba, [ne Yesu Kristu], mwe baleumfwa, ndetila, Temweni abalwani benu, citeni icisuma abamupata; paaleni abamutipwila, pepeleni abamutuka.”

Bushe tacili ca cine ukuti Yehova asuminishe Israele wa pa kale ukuibimba mu nkondo?

Yehova atungulwile Israele wa pa kale ukubomfya inkondo ku kukwata impanga iyo umwine wine apeele nge cikwatwa cabo no kuputunkanya abantu abo ifibelesho fyabotelela no kusuula Lesa wa cine fyalengele Yehova ukubamona nga bashawaminwa na kabili ukuba aba mweo. (Amala. 7:1, 2, 5; 9:5; Lebi 18:24, 25) Nangu ni fyo, inkumbu shalilangilwe kuli Rahabu na ku bena Gibeone pa mulandu wa kuti balangile icitetekelo muli Yehova. (Yosh. 2:9-13; 9:24-27) Mu cipingo ce Funde Lesa abikile amafunde ya nkondo iyo aali no kusuminisha, ukulondolola ukufumishiwako ne nshila iyi nkondo yaali no kulwikwa. Isho mu cine cine shali ni nkondo shashila isha kwa Yehova. Ico te fyo caba ku nkondo sha ku mubili isha luko ululi lonse ilelo.

Mu kuba no kwimikwa kwa cilonganino ca bwina Kristu, imibele ipya yalishileko. Abena Kristu tababa pe samba lye Funde lya kwa Mose. Abakonshi ba kwa Kristu baali no kupanga abasambi ba bantu ba nko shonse; e co bakapepa ba kwa Lesa wa cine mu kupita kwa nshita baali no kusangwa muli isho nko shonse. Nangu cibe fyo, cinshi caba ukukuntwa kwa isho nko lintu baingila mu nkondo? Bushe kufikilisha ukufwaya kwa kwa Kabumba we sonde lyonse nelyo bushe kutwala pa ntanshi amabuseko yamo aya buluko? Nga ca kuti abena Kristu ba cine mu luko lumo baali no kuya ku nkondo ukulwisha uluko lumbi, kuti balwisha abasumina banabo, ukulwisha abo balepepela ukwaafwa kuli Lesa umo wine untu bapepele. Mu kulinga, Kristu atungulwile abakonshi bakwe ukubika ulupanga pa nshi. (Mat. 26:52) Umwine wine, uwakatamikwa mu myulu, ukutule yo nshita aali no kucito kuputunkanya kwa abo abalangile imisuula kuli Lesa wa cine no kufwaya Kwakwe.—2 Tes. 1:6-8; Ukus. 19:11-21.

Ukukuma ku kubomba mu milalo ya fita, cinshi ilyashi lya kale lisokolola pa lwa mibele ya bena Kristu ba mu kubangilila?

“Ukupitulukamo kwabamo ukusakamana ukwa fyebo fyonse ifyabako kulanga ukuti, ukufikila inshita ya kwa Marcus Aurelius [Kateka wa ciRoma ukutula 161 ukufika 180 C.E.], takwali mwina Kristu uwabele umushilika; kabili takwali mushilika, pa numa ya kuba umwina Kristu, uwatwalilile mu mulimo wa fita.”—The Rise of Christianity (London, 1947), E. W. Barnes, ibu. 333.

“Ifwe fwe baiswilemo inkondo, no kwipayana, no bubifi bonse, umo umo ukupulinkana isonde lyonse twalyalula ifyanso fyesu ifya nkondo,—impanga shesu ukuba baplao, na mafumo yesu ukuba ifibombelo fya kulimino mushili,—kabili tulundulula ukuipeelesha, ubulungami, ukutemwa abantu, icitetekelo, ne subilo, ifyo twakwata ukufuma kuli Shifwe Umwine ukupitila muli Wene uwatanikwe.”—Justin Martyr muli “Dialogue With Trypho, a Jew” (umwanda wa myaka uwalenga 2 C.E.), The Ante-Nicene Fathers (Grand Rapids, Mich.; reprint of 1885 ukulembwa kwa Edinburgh), ukulembwa kuli A. Roberts and J. Donaldson, Vol. I, ibu. 254.

“Balekaano kubuulamo ulubali ululi lonse mu mitekele nelyo mu fita fya kucingililo buteko . . . cali icishingacitika ukuti abena Kristu, ukwabulo kukaano mulimo wacililepo kuba uwa mushilo, ukupokelela imibele ya bashilika, bakapingula, nelyo bamulopwe.”—History of Christianity (New York, 1891), Edward Gibbon, amabu. 162, 163.

Malembo nshi lyonse ayakwata ukuloshako pa mibele ya bena Kristu ba cine ukulola ku kuibimba mu milandu ya bupolitiki ne ncitilo?

Yoh. 17:16, NW: “Tabali lubali lwa calo, nge fyo na ine [ne Yesu] nshili lubali lwa calo.”

Yoh. 6:15: “E ico Yesu pa kwishibo kuti [abaYuda] balaswa bese ku kumwikata ukuti bamucite imfumu, afumineko aile kabili ku lupili eka.” Pa numa, aebele kateka wa ciRoma ukuti: “Ubufumu bwandi tabuli lubali lwa ici calo. Nga ca kuti ubufumu bwandi bwali ulubali lwa ici calo, bakalume bandi nga balwa ukuti nipeelwa ku baYuda. Lelo, nga fintu cili, ubufumu bwandi tabuli bwa ino ntulo.”—Yoh. 18:36, NW.

Yako. 4:4: “Mwe banakashi bacende, bushe tamwaishibo kuti ukuba na bucibusa ne calo bulwani kuli Lesa? E ico uyo afwayo kuba bucibusa ne calo aicito mulwani kuli Lesa.” (Mulandu nshi umulandu wabela uwakakala ifyo? Pa mulandu wa kuti, nga fintu 1 Yohane 5:19 asosa, “pano isonde ponse palaala mu maka ya Mubifi.” Pali Yohane 14:30, Yesu aloseshe kuli Satana pamo nga “kateka wa pano isonde.” E co, te mulandu ne ciputulwa ca calo ico umuntu pambi engafwilisha, ni pe samba lya kulama kwa kwa ani mu cituntulu engesa?)

Ukukuma ku kuibimba mu mapolitiki, cinshi cintu bakalemba ba malyashi ya kale bashimika ukukuma ku mibele ya abo baishibikwe nga bena Kristu ba mu kubangilila?

“UbuKristu bwa ntanshi bwaishibwe panono kabili bwaloshiweko no kwebela kwacepa ku baleteke calo ca cisenshi . . . Abena Kristu bakeene ukwakana mu milimo imo ya bekashi ba ciRoma. . . . tabalepokelela fifulo fya bupolitiki.”—On the Road to Civilization, A World History (Philadelphia, 1937), A. Heckel and J. Sigman, amabu. 237, 238.

“Abena Kristu balitalwikeko kabili baali abaibela ku buteko, pamo ngo mushobo wa bushimapepo kabili ulwa ku mupashi, ubuKristu bwamoneke ukuba na maka ya kusonga ubumi bwa bwikashi mu nshila fye iyo, cifwilwe ukusuminwa, iyacilapo kusanguluka, pa kwesha ukubikamo ukuyumfwa kwacilapo kushila mu bekashi ba buteko.”—The History of the Christian Religion and Church, During the Three First Centuries (New York, 1848), Augustus Neander, ukupilibulwa ukufuma mu ciGermany kuli H. J. Rose, ibu. 168.

Malembo nshi lyonse yakwata ukuloshako pa mibele ya bena Kristu ba cine ukulola ku kusefya ukusanshamo imendela ne nyimbo sha cishipa?

1 Kor. 10:14: “Butukeniko ku kutootelo tulubi.” (Na kabili Ukufuma 20:4, 5)

1 Yoh. 5:21: “Mwe twana, muleibaka ku tulubi.”

Luka 4:8: “Yesu alimwaswike, ati, Calembwa, aciti, Ulepepa [Yehova] Lesa obe, kabili wene eka e o ulepyungila.”

Mona na kabili Daniele 3:1-28.

Bushe ifipasho fya musango yo ifya kutemwa buluko no kusefya mu cituntulu fyalikwata ubucindami bwa butotelo?

“[Kalemba wa malyashi ya kale] Carlton Hayes asonteleko kale sana ukuti ukusefya kwa kupepa imendela no kucite milapo mu masukulu ya cina America kubaka kwa butotelo. . . . Kabili ukuti uku kusefya kwa cila bushiku kwaba kwa butotelo mu kupelako kwalikoshiwa ku Cilye Capulamo mu kukonkana kwa milandu.”—The American Character (New York, 1956), D. W. Brogan, amabu. 163, 164.

“Imendela sha mu kubangilila shali fye sha butotelo. . . . icishibilo ca luko ica mu England pa myanda ya myaka—umusalaba wakashika uwa kwa St. George—caali ca butotelo; na kabili ica kwaafwilisha ubutotelo cimoneka ukufwaikwa lyonse ku kupeela ukushila ku mendela sha luko, kabili intulo ya shingi kuti shalonshiwako ku cishibilo cashila.”—Encyclopædia Britannica (1946), Vol. 9, ibu. 343.

“Mu kusefya kwa ku cintubwingi, ukwatangililwe na kaafwa wa kwa presidenti wa Cilye [ica Military Supreme], pa 19th November, umucinshi walilangilwe ku mendela ya mu Brazil . . . Pa numa lintu imendela yasumbwilwe, Minister General of the Army Tristao de Alencar Araripe ailumbulwile umwine ukukuma ku kusefya muli iyi nshila: ‘ . . . imendela shasanguka bulesa bwa butotelo bwa kutemwa buluko ubupampamika ukupepa . . . Imendela ilashinshimunwa no kupepwa . . . Imendela ilapepwa, pamo nga fintu Impanga ya bashifwe ipepwa.’”—Diario da Justiça (Federal Capital, Brazil), February 16, 1956, ibu. 1906.

Ukukuma ku kusefya kwa kutemwa buluko, cinshi cintu ilyashi lya kale ilya mu calo lisosa pa lwa mibele ya abo baishibikwe pamo nga bena Kristu ba mu kubangilila?

“Abena Kristu balikene . . . ukupeele lambo ku kusonga kwa kwa kateka—icapala ilelo ku kukaana ukupika sulupu ku mendela nelyo ukubwekeshapo imilapo ya bucishinka. . . . Bena Kristu abanono nga nshi abacimbile, nelyo cingatila icipailo mu kuba no mulilo pali cene calesungilwa ilingi line mu cibansa ku busuma bwabo. Cintu fye umufungwa aali no kucita kusansa icinunkilo pa lubingu kabili alepeelwa Satefiketi we Lambo no kulekelwako. Na kabili calelondololwa mu kusakamanisha kuli wene ukuti talepepa kateka; ukusumina fye imibele ya bulesa iya kwa kateka ngo mutwe wa buteko bwa ciRoma. Nalyo line, mupepi na bena Kristu bonse tabashukile ishuko lya kufulumuka.”—Those About to Die (New York, 1958), D. P. Mannix, amabu. 135, 137.

“Incitilo ya kupepa kwa kwa kateka yalimo ukupuupile nseke shinono isha fyanunke cisuma nelyo amatoni yanono aya mwangashi pa cipailo icaiminine pa ntanshi ya cipasho ca kwa kateka. Nakalimo pa kutalushiwa kwesu ukufuma ku mibele tatumona mu ncitilo icili conse icapusana ukufuma . . . ukwimya ukuboko mu kupika sulupu ku mendela nelyo kuli kateka umo uwacindikwa uwa buteko, inumbwilo ya kufuuka, umucinshi, no kutemwa buluko. Mu kucitikako abantu abengi mu mwanda wa myaka wa kubalilapo bayumfwile mu nshila iyo ine pa lwa cene lelo te ifyo ku bena Kristu. Bamwene umulandu onse nga umo uwa kupepa kwa butotelo, ukwishiba kateka ngo mulungu kabili muli ifyo, ukuba ababulwa bucishinka kuli Lesa na Kristu, kabili bakene ukucita cene.”—The Beginnings of the Christian Religion (New Haven, Conn.; 1958), M. F. Eller, amabu. 208, 209.

Bushe ukushibulamo ulubali ukwa bena Kristu kwapilibula ifyo tababa abasekelela mu busuma bwa bena mupalamano babo?

Mu kushininkisha iyo. Balishiba bwino kabili mu kusakamanishisha besha ukubomfya ifunde lyabwekeshiwepo na Yesu: “Uletemwo mubiyo nga we mwine.” (Mat. 22:39) Na kabili ukufunda kwalembwa no mutumwa Paulo: “Tubomba icisuma kuli bonse, no kucishamo ku ba bwananyina bwa mu citetekelo.” (Gal. 6:10) Balishininwa ukuti ubusuma bwakulisha ubo bengacitila abena mupalamano banabo kwakana na bene imbila nsuma iya Bufumu bwa kwa Lesa, ubo mu kubelelela bukapikulula impika shilolenkene no mutundu wa muntu kabili iliisula kuli abo baipokelela icilolelo ca kusungusha ica bumi bwa muyayaya.