Icipandwa 13

Ishamfumu Shibili Shilekansana

1, 2. Mulandu nshi tulingile ukufwaisha ukwishiba ukusesema kwalembwa muli Daniele icipandwa 11?

ISHAMFUMU shibili shilelwishanya ukufwayo kusumbuka. Mu kupita kwa myaka, imo yakwatapo amaka, lyene pakonka imbi. Inshita shimo, imfumu imo ilakwatapo amaka ilyo imbi ikele fye, kabili kulaba ne nshita ilyo shishilekansana. Lelo mu kupumikisha fye shilatendeka ukulwa na kabili, na muli fyo ukukansana kulatwalilila. Bamo ababimbwa muli uku kukansana baba ni Mfumu ya ku Suria Seleucus I Nicator, Imfumu ya ku Egupti Ptolemy Lagus, Umwana wa Mfumu ya ku Suria na Namfumu wa ku Egupti Cleopatra I, Augustus na Tiberius Bakateka ba ku Roma, na Zenobia Namfumu wa ku Palmyrene. Ilyo uku kukansana kulesungamine mpela, Germany waletekwa na Nazi ifyalo fya Komyunisimu, Ifyalo Fyakwatisha Amaka Ifyaumana Kapi Ifya Britain na America, akabungwe ka League of Nations, na kabungwe ka United Nations na fyo fyalibimbwamo. Impela ya uku kukansana tayaishibikwa ku ba bupolitiki aba. Imyaka nalimo 2,500 naipita apo malaika wa kwa Yehova abilishishe kuli Daniele uku kusesema kwa kucincimusha.—Daniele, icipandwa 11.

² Fintu Daniele acincimushiwe pa kumfwa malaika amusokolwela ifishinka pa lwa fikansa fyali no kuba pa shamfumu shibili ishali no kwisabako! Na ifwe tulingile ukwangwa kuli ifi fyacitika pantu ukushomboka kwa ishi shamfumu shibili ukwa kufwayo kuteka kufika na ku nshita yesu. Ukumona ifyo uku kusesema kwalangilila bucine bwa lubali lwa ntanshi ulwa uku kusesema kukakosha icitetekelo cesu no kutulenga ukutetekela ukuti nangu cikabe shani, ulubali lwa kulekelesha ulwa uku kusesema lukafishiwapo. Ukwangwa kuli uku kusesema kukatulenga ukwishiba bwino inshita tulipo. Kukakosha no kupingulapo kwesu ukwa kukanaibimba muli uku kukansana ilyo tulelolela Lesa ukutulwilako. (Ilumbo 146:3, 5) Lyene, natukutikishe ilyo malaika wa kwa Yehova alelanda kuli Daniele.

UKWIMINA UBUFUMU BWA GREECE

 3. Nani malaika atungilile “mu mwaka wa ntanshi wa kwa Dariusi umwina Madai”?

³ Malaika atile, “na ine, mu mwaka wa ntanshi wa kwa Dariusi umwina Madai [539/538 B.C.E.] naiminine ku kubo wa kumutungilila kabili uwa kumukoselesha.” (Daniele 11:1) Pali ilya nshita ninshi Dariusi alifwa kale, lelo malaika atile ubuteko bwakwe bwali e ntendekelo ya ubu bukombe bwa kusesema. E iyi ine mfumu yakambishe ukuti Daniele afumishiwe mu cilindi ca nkalamo. Na kabili Dariusi akambishe ukuti abatekwa bakwe bonse balebela Lesa wa kwa Daniele akatiina. (Daniele 6:21-27) Lelo, malaika atungilile uo alebishanya nankwe, Mikaele mboswa wa bantu ba kwa Daniele, te Dariusi umwina Madai iyo. (Linganyeniko Daniele 10:12-14.) Malaika wa kwa Lesa apayenye uku kwaafwa ilyo Mikaele alelwishanya na mboswa wa buciwa uwa Madai na Persia.

4, 5. Ni bani bali e shamfumu shine isha Persia ishasobelwe?

⁴ Malaika wa kwa Lesa akonkenyepo ukuti: “Mona, kucili ishamfumu shitatu ishikema ku Persia, ne yalenga shine ikacindama ukucindama kukalamba ukucila shonse; kabili ilyo ikakosa ku kucindama kwa iko, ikabuushisha bonse ku kulwa no bufumu bwa Yabani [Greece].” (Daniele 11:2) Bushe aba bakateka ba ku Persia bali ni bani?

⁵ Ishamfumu shitatu isha ntanshi shali ni Koreshe Mukalamba, Cambyses II, na Dariusi I (Hystaspes). Apo Bardiya (nelyo napamo uwaleitunga ukuba shimapepo uwitwa Gaumata) atekele fye pa myeshi 7, uku kusesema takwalandilepo pa kuteka kwabo ukwa pa nshita inono. Mu 490 B.C.E., Dariusi I, imfumu ya citatu, aeseshe ukusansa Greece umuku wa cibili. Lelo abena Persia balilimwinwe cibi pa Marathon, no kubutukila ku Asia Minor. Nangu cingati Dariusi akonkenyepo ukuipekanya ku kulwisha Greece na kabili, tapwishishishe ico apangile pantu aishilefwa pa numa ya myaka ine. Nomba uyu mulimo washililwe mwane kabili impyani, imfumu yalenga “shine,” Xerxes I. Aali e Mfumu Ahasuerusi iyaupile Estere.—Estere 1:1; 2:15-17.

6, 7. (a) Ni shani fintu imfumu yalenga bune ‘yabuushishe bonse ku kulwa no bufumu bwa Greece’? (b) Cinshi cafumine muli lulu wa kwa Xerxes mu kulwisha Greece?

⁶ Xerxes I ‘abuushishe bonse ku kulwa no bufumu bwa Greece,’ e kuti, ifyalo fya ciGriki ifyaleiteka. Icitabo ca The Medes and Persians—Conquerors and Diplomats, cisosa ukuti: “Xerxes asanshile ku fita fya pa mushili ne fya pa menshi pantu atunkilwe ku ba kwi sano abalefwaya ukulumbuka.” Herodotus, kalemba wa lyashi lya kale umuGriki uwa mu mwanda wa myaka uwalenga 5 B.C.E., alembele ukuti “takwaba ulwendo lwa kuyasansa ulwingacila ulu ulwa kwa Xerxes.” Ilyashi lyakwe lisosa ukuti ifita fya pa menshi “fyali baume 517,610. Abashilika ba pa nkasa bali 1,700,000; aba pali bakabalwe bali 80,000; ukulundako na Balungwana bali pa ngamali, na bena Lubi [Libya] abalelwila mu maceleta, abo napamo bali 20,000. E co impendwa yonse iya fita fya pa menshi ne fya pa mushili yafikile ku bantu 2,317,610.”

⁷ Apo alefwaya fye ukucimfya umupwilapo, Xerxes I ne fita fyakwe ifingi aimine Greece mu 480 B.C.E. Pa kucimfya abaGriki pa mulandu wa kushingashinga pa Thermopylae, abena Persia baonawile Atena. Lelo bacimfiwe icabipisha pa cishi ca Salamis. AbaGriki bacimfishe na kabili pa Plataea, mu 479 B.C.E. Tapali imfumu nelyo imo pa shamfumu 7 ishapyene Xerxes pa Buteko bwa Persia mu myaka 143 iyakonkelepo iyalwishishe Greece. Lelo mu Greece mwaishileba imfumu ya maka.

UBUFUMU BUKALAMBA BWAYAKANIWA MU MABUFUMU YANE

 8. Ni ‘mfumu nshi impalume’ iyaimine, kabili yaishileteka shani ‘bukateka bukalamba’?

⁸ Malaika atile: “Kukeme mfumu impalume, iikateka bukateka bukalamba, no kucito mwabelo kufwaya kwa iko.” (Daniele 11:3) Alekesandere uwali ne myaka 20 ‘aimine’ ku kuba imfumu ya Makedonia mu 336 B.C.E. Aishileba Alekesandere Mukalamba, “imfumu impalume.” Apo atunkilwe ku mapange ya kwa wishi, Philip II, apokele ifitungu fya Persia ku Middle East. Ilyo bayabwike imimana ya Yufrate na Tigrisi, abantu bakwe abali 47,000 bapashile ifita 250,000 ifya kwa Dariusi III pa Gaugamela. Dariusi alishilefulumuka kabili alipaiwe, ne co capeseshe umutande wa shamfumu sha bena Persia. Nomba Greece yaishileba e calo cakwatisha amaka, kabili Alekesandere ‘atekele bukateka bukalamba, no kucito mwabelo kufwaya kwakwe.’

9, 10. Ni shani fintu ukusesema kwaishilefishiwapo ukuti ubufumu bwa kwa Alekesandere tabwali no kuba bwa mbuto shakwe?

⁹ Alekesandere ali no kuteke calo conse pa kashita kanono pantu malaika wa kwa Lesa alundilepo ukuti: “Ilyo ikakwatisha amaka, ubufumu bwa iko bukatobaulwa no kwakaniwa ukulola ku myela ine ya mu myulu; tabwakabe bwa mbuto sha iko, kabili tabwakabe nga bukateka ubo yatekele, pantu ubufumu bwa iko bukanukulwa no kwakanya kuli bambi pamo na aba bamushika bakwe bane.” (Daniele 11:4) Alekesandere ali fye ne myaka mupepi na 33 lintu ubulwele bwa kupumikisha bwamwipeye mu Babele mu 323 B.C.E.

¹⁰ Ubufumu bukalamba ubwa kwa Alekesandere twabwapeelwe ku ‘mbuto shakwe.’ Munyina Philip III Arrhidaeus e wapyenepo lelo ne myaka 7 tayakumene mu kuteka kabili alipaiwe mu 317 B.C.E. pantu e fyo Olympias, nyina kwa Alekesandere alefwaya. Alekesandere IV mwana Alekesandere atekele ukufika mu 311 B.C.E. lintu aipaiwe kuli Cassander, umo uwa muli bamushika ba kwa wishi. Heracles, mwana Alekesandere uwa mu cani alefwaya ukutekela mwi shina lya kwa wishi lelo alipaiwe mu 309 B.C.E. Ifyo e fyo umutande wa shamfumu sha kwa Alekesandere wapwile, “bukateka” bwakwe bwapokelwe ku lupwa lwakwe.

11. Ni shani fintu ubufumu bwa kwa Alekesandere ‘bwayakaniwe ukulola ku myela ine ya mu myulu’?

¹¹ Ilyo Alekesandere afwile, ubufumu bwakwe ‘bwayakaniwe ukulola ku myela ine.’ Bamushika bakwe abengi balelwila ifitungu. Mushika Antigonus I uwa linso limo, alefwaya no kutendeka ukuteka ubufumu bonse ubwa kwa Alekesandere. Lelo alipaiwe mu bulwi pa mushi wa Ipsus mu Phrygia. Ilyo umwaka wa 301 B.C.E. walefika, bane aba muli bamushika ba kwa Alekesandere baleteka icifulo cikalamba ico intungulushi yabo yacimfishe. Cassander atekele Makedonia na Greece. Lysimachus atekele Asia Minor na Thrace. Seleucus I Nicator atekele Mesopotamia na Suria. Kabili Ptolemy Lagus atekele Egupti na Palestine. Ukulingana no ku kusesema, ubuteko bukalamba ubwa kwa Alekesandere bwayakaniwe mu mabufumu yane aya ciGriki.

ISHAMFUMU SHIBILI SHATENDEKA UKULWISHANYA

12, 13. (a) Ni shani fintu amabufumu yane aya ciGriki yaishileshala yabili? (b) Mutande nshi uwa shamfumu uo Seleucus aimike mu Suria?

¹² Cassander afwile pa numa ya kuteka imyaka inono, kabili mu 285 B.C.E., Lysimachus atendeke ukuteka icitungu ca ku Bulaya ica Buteko bwa Greece. Mu 281 B.C.E., Lysimachus aipaiwe mu bulwi kuli Seleucus I Nicator icalengele Seleucus ukutendeka ukuteka ifitungu ifingi ifya ku Asia. Antigonus II Gonatas umwishikulu wa umo uwa muli bamushika ba kwa Alekesandere atendeke ukuteka Makedonia mu 276 B.C.E. Mu kuya kwa nshita, Makedonia atendeke ukushintilila pali Roma na kuli pele pele aishileba citungu ca Roma mu 146 B.C.E.

¹³ Nomba mabufumu fye yabili pali yane aya ciGriki ayashele ayalumbuka, bumo bwali bwa kwa Seleucus I Nicator na bumbi bwali bwa kwa Ptolemy Lagus. Seleucus atendeke umutande wa shamfumu shakwe mu Suria. Imisumba imo aimike yali ni Antioke, uwali nomba e musumba wa bwangalishi uwa Suria ne cabu ca Selukia. Umutumwa Paulo aishilesambilishapo mu Antioke, uko abakonshi ba kwa Yesu babalilepo ukwitwa Abena Kristu. (Imilimo 11:25, 26; 13:1-4) Seleucus aipaiwe mu 281 B.C.E., lelo umutande wakwe uwa shamfumu watekele ukufika ku 64 B.C.E. lintu Mushika wa ciRoma Gnaeus Pompey acitile Suria icitungu ca Roma.

14. Ni lilali umutande wa shamfumu uwa kwa Ptolemy waimikwe mu Egupti?

¹⁴ Ubufumu bwa ciGriki ubwakokweshe pali yalya yane bwali bwa kwa Ptolemy Lagus, nelyo Ptolemy I, uwatendeke ukwitwa ati imfumu mu 305 B.C.E. Umutande wa shamfumu sha kwa Ptolemy watwalilile ukuteka Egupti ukufikila ilyo wacimfiwe kuli Roma mu 30 B.C.E.

15. Shamfumu nshi shibili isha maka ishafumine mu mabufumu ya ciGriki yane, kabili kukansana nshi shatendeke?

¹⁵ E co mu mabufumu yane aya ciGriki mwaishilefuma ishamfumu shibili isha maka, Seleucus I Nicator uwaleteka Suria na Ptolemy I uwaleteka Egupti. Ukulwishanya kwa pa nshita ntali ukwa “mfumu ya ku kapinda ka ku kuso” ne “mfumu ya ku kapinda ka ku kulyo,” ukwalondololwa muli Daniele icipandwa 11 kwatendekele ne shi shine ishamfumu shibili. Malaika wa kwa Yehova talumbwile amashina ya ishi shamfumu, pantu amashina ne fyalo fyali no kwimininako ishi shamfumu fyali no kulaalukaaluka mu kuya kwa nshita. Malaika alumbwile fye bakateka ne fintu ifyakuma uku kukansana, talandilepo ifyebo fishilingile iyo.

UKUKANSANA KWATENDEKA

16. (a) Ishi shamfumu shibili shali ku kapinda ka ku kuso na ka ku kulyo aka bani? (b) Shamfumu nshi ishabalilepo ukwitwa “imfumu ya ku kapinda ka ku kuso” ne “mfumu ya ku kapinda ka ku kulyo”?

¹⁶ Kutikeni! Ilyo alelondolola intendekelo ya uku kukansana kwamonekesha, malaika wa kwa Yehova atila: ‘Imfumu ya ku kapinda ka ku kulyo ikakosa, lelo umo uwa muli bamushika ba iko [Alekesandere] akakoso kucila yene, ne [mfumu ya ku kapinda ka ku kuso] ikateka; bukateka bwakwe ni bukateka bukalamba.’ (Daniele 11:5) Amashina ya kuti “imfumu ya ku kapinda ka ku kuso” ne “mfumu ya ku kapinda ka ku kulyo” yalanda pa shamfumu shali ku kapinda ka ku kuso na ka ku kulyo aka bantu ba kwa Daniele, abo pali ilya nshita bali nabalubulwa ukufuma muli bunkole ku Babele no kubwelela ku calo cabo ica Yuda. “Imfumu ya ku kapinda ka ku kulyo” iya ntanshi yali ni Ptolemy I uwa ku Egupti. Umo uwa muli bamushika ba kwa Alekesandere, uwakwete amaka pali Ptolemy I no kuteka “bukateka bukalamba” ali ni Seleucus I Nicator Imfumu ya ku Suria. E wali “imfumu ya ku kapinda ka ku kuso.”

17. Icalo ca Yuda caletekwa na bani lintu ukukansana pa kati ka mfumu ya ku kapinda ka ku kuso ne mfumu ya ku kapinda ka ku kulyo kwatendeke?

¹⁷ Ilyo uku kukansana kwatendeke, icalo ca Yuda caletekwa ku mfumu ya ku kapinda ka ku kulyo. Ukufuma nalimo mu 320 B.C.E., Ptolemy I apatikishe abaYuda ukwisa ku Egupti apo e walebateka. AbaYuda balisandulwike mu Alekesandria, umo Ptolemy I apangile laibrari wa lulumbi. AbaYuda ba mu calo ca Yuda batwalilile ukutekwa kuli Ptolemy wa ku Egupti, imfumu ya ku kapinda ka ku kulyo, ukufika mu 198 B.C.E.

18, 19. Mu kuya kwa nshita, ni shani fintu ishi shamfumu shibili ishalecimfyanya shatendeke ‘ukumfwana’?

¹⁸ Pali shi shamfumu shibili, malaika asobele ukuti: “Ku mpela ya myaka imo bakaampana; umwana mwanakashi wa mfumu ya ku kapinda ka ku kulyo akesa ku mfumu ya ku kapinda ka ku kuso ku kuyaumfwana, lelo takashale na maka ya kuboko; umulume wakwe takeminine nangu bufyashi bwakwe: wene akapeelwa ku kufwa, na bamuletele, no wamufyele, no wamukoseleshe mu nshita isho.” (Daniele 11:6) Bushe ici caishilebako shani?

¹⁹ Uku kusesema takwalelanda pali Antiochus I, mwana Seleucus I Nicator kabili impyani yakwe, pantu talwile ne mfumu ya ku kapinda ka ku kulyo. Lelo Antiochus II, uwamupyene, alwile pa nshita ntali na Ptolemy II, mwana Ptolemy I. Antiochus II ali ni mfumu ya ku kapinda ka ku kuso e lyo Ptolemy II ali ni mfumu ya ku kapinda ka ku kulyo. Antiochus II aupile Laodice, kabili bakwete umwana waleitwa Seleucus II, Ptolemy II wene akwete umwana mwanakashi aleitwa Berenice. Mu 250 B.C.E., ishi shamfumu shibili shatendeke ‘ukumfwana.’ Pa kuti uku kumfwana kubepo, Antiochus II alekele umukashi Laodice no kuupa Berenice, “umwana mwanakashi wa mfumu ya ku kapinda ka ku kulyo.” Muli Berenice afyelemo umwana waishileba impyani ku bufumu mu cifulo ca bana ba kwa Laodice.

20. (a) Ni shani fintu “ukuboko” kwa kwa Berenice kwafililwe ukwiminina? (b) Ni shani fintu Berenice, “abamuletele,” no “wamukoseleshe” bapeelwe ku kufwa? (c) Nani aishileba imfumu iya Suria lintu Antiochus II alufishe “ubufyashi” bwakwe nelyo amaka?

²⁰ “Ukuboko” kwa kwa Berenice nelyo uwalemutungilila, ali ni wishi, Ptolemy II. Ilyo afwile mu 246 B.C.E., ‘tashele na maka ya kuboko’ no mulume wakwe. Antiochus II alimukeene, abweseshe Laodice, no kucita umwana wabo ukuba impyani. Berenice no mwana wakwe balipaiwe nga fintu Laodice apangile. Cimoneke fyo na babomfi ba kwa Berenice “abamuletele,” ukufuma ku Egupti ukuya ku Suria na bo balipaiwe. Laodice apeele na Antiochus II sumu, “ubufyashi bwakwe,” nelyo amaka, na bo ‘tabwaiminine.’ E ico, wishi kwa Berenice, “uwamufyele” alifwile pamo no mulume umwina Suria “uwamukoseleshe” pa kashita fye. Nomba uwali imfumu ya Suria ali ni Seleucus II, mwana Laodice. Bushe imfumu yali no kukonkapo mu mutande wa shamfumu sha kwa Ptolemy yali no kucitapo cinshi pali ci?

IMFUMU YALANDULA IMFWA YA NKASHI YA IKO

21. (a) Nani ali “umo uwa mu tumisambo twa mu mishila” ya kwa Berenice, kabili ‘aishileima’ shani? (b) Ni shani fintu Ptolemy III ‘aingile mwi linga lya mfumu ya ku kapinda ka ku kuso’ kabili ainashishe shani?

²¹ Malaika atile: “Kukema umo uwa mu tumisambo twa mu mishila ya mwanakashi pe punda lya kwa wishi, uukesa no mulalo, no kwingila mwi linga lya mfumu ya ku kapinda ka ku kuso; akalwa na bantu ba iko, no kunasha.” (Daniele 11:7) “Umo uwa mu tumisambo” twa bafyashi ba kwa Berenice, nelyo “imishila,” ali ni munyina. Ilyo wishi afwile, ‘alimine’ nge mfumu ya ku kapinda ka ku kulyo, Ptolemy III, Farao wa ku Egupti. Ilyo line fye aimine ku kulandula imfwa ya nkashi yakwe. Ilyo alwishishe Imfumu ya ku Suria Seleucus II, iyo Laodice abomfeshe ku kwipaya Berenice no mwana wakwe, ‘aingile mwi linga lya mfumu ya ku kapinda ka ku kuso.’ Ptolemy III apokele icitungu cacingililwa ica Antioke no kwipaya Laodice. Ilyo alolele lwa ku kabanga mu bufumu bwa mfumu ya ku kapinda ka ku kuso, atapile Babele no kulola ku India.

22. Finshi Ptolemy III asendele ku Egupti, kabili mulandu nshi ‘aiminine imyaka imo ukulekako ku mfumu ya ku kapinda ka ku kuso’?

²² Cinshi cacitike nomba? Malaika wa kwa Lesa atweba ukuti: “Na kabili imilungu yabo, ne fimpashanya fyabo ifyaengwa, ne fipe fyabo ifyaumo mutengo ifya silfere na golde, akafyulwila ku Egupti. E lyo wene akeminine myaka imo ukulekako ku mfumu ya ku kapinda ka ku kuso.” (Daniele 11:8) Imyaka ukucila pali 200 ilyo ifi fishilacitika, Imfumu ya ku Persia Cambyses II ali nacimfya Egupti no kuleta ku calo cakwe imilungu ya bena Egupti, “ifimpashanya fyabo ifyaengwa.” Ilyo atapile Susa uwali kale musumba wa cifumu uwa Persia, Ptolemy III asangile iyi milungu no ‘kuyulwila’ ku Egupti. Atapile ne ‘fipe fyaumo mutengo ifya silfere na golde.’ Apo alekabila ukubwelela ku Egupti ku kutalalika bucipondoka, Ptolemy III ‘aiminine no kulekako ku mfumu ya ku kapinda ka ku kuso,’ ukukanaisansa na kabili.

IMFUMU YA KU SURIA YALANDULA

23. Mulandu nshi imfumu ya ku kapinda ka ku kuso ‘yabwelele fye mu calo ca iko’ pa numa ya kwisa mu bufumu bwa mfumu ya ku kapinda ka ku kulyo?

²³ Cinshi mfumu ya ku kapinda ka ku kuso yacitilepo pali ci? Daniele aebelwe ukuti: “Ikesa mu bufumu bwa mfumu ya ku kapinda ka ku kulyo, lelo ikabwelela fye mu calo ca iko.” (Daniele 11:9) Seleucus II imfumu ya ku Suria iya ku kapinda ka ku kuso alilandwile. Aingilile “ubufumu” bwa mfumu ya ku kapinda ka ku kulyo iya ku Egupti lelo alicimfiwe. Apo banono abashelepo mu mulalo wakwe, Seleucus II ‘abwelele fye mu calo cakwe,’ ilyo abutukile ku Antioke umusumba wa bwangalishi uwa Suria mupepi na mu 242 B.C.E. Ilyo afwile, mwane, Seleucus III e wamupyene.

24. (a) Cinshi cacitike kuli Seleucus III? (b) Ni shani fintu Antiochus III imfumu ya ku Suria ‘aishile, ukusabankana, no kupita’ mu bufumu bwa mfumu ya ku kapinda ka ku kulyo?

²⁴ Cinshi casobelwe pa bufyashi bwa Mfumu ya ku Suria Seleucus II? Malaika aebele Daniele ukuti: “Lelo abana ba iko bakemyo bulwi, no kulonganika cinkupiti wa milalo iingi; kabili umo uwa muli abo ukwisa akesa, akasabankana, no kupita; e lyo akabwekeshapo no kucito bulwi ukufika ku Gasa.” (Daniele 11:10) Seleucus III tatekele pa myaka ukucila pali itatu pantu alipaiwe. Munyina Antiochus III, alimupyene ku bufumu bwa bena Suria. Uyu mwana Seleucus II alongenye umulalo ukalamba ku kuyasansa imfumu ya ku kapinda ka ku kulyo, iyali ni Ptolemy IV. Iyi mfumu ipya iya ku kapinda ka ku kuso iya bena Suria yacimfishe Egupti no kupokolola na kabili icabu ca Selukia, icitungu ca Coele-Suria, imisumba ya Turi na Ptolemaïs, na matauni ya mupepi. Akandile umulalo wa Mfumu Ptolemy IV no kupoka imisumba iingi iya Yuda. Muli shinde wa 217 B.C.E., Antiochus III afumine pa Ptolemaïs no kuya ku kapinda ka ku kuso, “ukufika ku Gasa” mu Suria. Lelo ifintu fyali no kwaluka mu kwangufyanya.

IFINTU FYAALUKA

25. Ni kwi Ptolemy IV na Antiochus III balwilile, kabili cinshi ‘capeelwe mu kuboko kwa’ mfumu ya ku kapinda ka ku kulyo iya ku Egupti?

²⁵ Ukupala Daniele, tulekutikisha ilyo malaika wa kwa Yehova asobela ukuti: “Imfumu ya ku kapinda ka ku kulyo ikabimbuka, ikafuma, no kulwa na yo, imfumu ya ku kapinda ka ku kuso iine, ikemya cinkupiti mukalamba; lelo cinkupiti akapeelwa mu kuboko kwa iko.” (Daniele 11:11) Ptolemy IV, imfumu ya ku kapinda ka ku kulyo yalolele lwa ku kapinda ka ku kuso na bashilika 75,000 ku kulwa na balwani ba iko. Antiochus III, imfumu ya ku kapinda ka ku kuso iya Suria ‘aimishe cinkupiti mukalamba’ uwa bantu 68,000 ku kumwimina. Lelo ulya “cinkupiti” ‘apeelwe mu kuboko kwa’ mfumu ya ku kapinda ka ku kulyo mu bulwi pa musumba wa ku lulamba uwa Raphia mupepi no mupaka wa Egupti.

26. (a) Ni “cinkupiti” nshi asendelwe ku mfumu ya ku kapinda ka ku kulyo mu bulwi pa Raphia, kabili fipangano nshi ifya mutende ifyapingilwe kulya? (b) Ni shani fintu Ptolemy IV afililwe ‘ukunasha’? (c) Nani waishileba imfumu ya ku kapinda ka ku kulyo?

²⁶ Ukusesema kwakonkanyapo ukuti: “Kabili cinkupiti akasendwa; umutima wa mfumu ya ku Egupti ukatuuma, ikawisha ne myanda mishila. Lelo tayakanashe.” (Daniele 11:12) Ptolemy IV, imfumu ya ku kapinda ka ku kulyo aipeye ifita fya bena Suria ifya pa nkasa 10,000 ne fya pali bakabalwe 300 no kusenda abafungwa 4,000. Lyene ishi shamfumu shapingile icipangano umo Antiochus III ali no kushala ne cabu cakwe ica Selukia lelo ukupokwa Foinike na Coele-Suria. Uku kucimfya kwalengele umutima wa mfumu ya ku kapinda ka ku kulyo iya ku Egupti ‘ukutuuma,’ maka maka kuli Yehova. Yuda atwalilile ukutekwa kuli Ptolemy IV. Lelo ‘tanashishe’ imfumu ya ku kapinda ka ku kuso iya Suria ku kukonkanyapo ukucimfya. Lelo, Ptolemy IV aishileba wa kuipoosaika, kabili umwana wakwe uwa myaka isano, Ptolemy V, aishileba imfumu ya ku kapinda ka ku kulyo iyakonkelepo ninshi ne mfwa ya kwa Antiochus III tailapalama no kupalama.

KACIMFYA ABWELA

27. Ni shani fintu imfumu ya ku kapinda ka ku kuso yabwelele “ku mpela ya nshita” ku kupoka icalo kuli Egupti?

²⁷ Antiochus III aishileishibikwa nga Antiochus Mukalamba pa mulandu wa kucimfya kwakwe. Malaika asosele pali wene ati: “Imfumu ya ku kapinda ka ku kuso ikabwekeshapo ukwimya cinkupiti mukalamba ukucilo wa ntanshi, na ku mpela ya nshita, imyaka imo, ukwisa ikesa no mulalo ukalamba kabili ne fipe ifingi.” (Daniele 11:13) Iyi “nshita” yali myaka 16 nelyo ukucilanapo pa numa abena Egupti babe nabacimfya abena Suria pa Raphia. Lintu Ptolemy V wacaice aishileba imfumu ya ku kapinda ka ku kulyo, Antiochus III aimishe “cinkupiti mukalamba ukucilo wa ntanshi” ku kupoka ifitungu imfumu ya ku kapinda ka ku kulyo iya ku Egupti yamupokele. E co, aumene akapi na Philip V, Imfumu ya ku Makedonia.

28. Mafya nshi imfumu yacaice iya ku kapinda ka ku kulyo yakwete?

²⁸ Imfumu ya ku kapinda ka ku kulyo yalikwete na mafya mu bufumu bwa iko. Malaika atile: “Mu nshita shilya abengi bakemine mfumu ya ku kapinda ka ku kulyo.” (Daniele 11:14a) Bengi ‘baimine mfumu ya ku kapinda ka ku kulyo.’ Iyi mfumu yacaice yalelwa na Antiochus III no munankwe wa ku Makedonia kabili yalikwete amafya ku calo ca iko ica Egupti. Abengi balipondweke pantu kacingilila wakwe Agathocles, uwaletekela mwi shina lyakwe aleteka abena Egupti buluku buluku. Malaika alundilepo ukuti: “Kabili abana ba fipondo fya mu bantu bobe bakaiimya abene ku kufishe cimonwa, lelo bakawa.” (Daniele 11:14b) Na bamo mu bantu ba kwa Daniele basangwike “abana ba fipondo,” nelyo bacipondoka. Lelo “icimonwa” icili conse ico aba baYuda bakwete ica kupesha ubuteko bwa Bena fyalo mu calo cabo cali ca bufi, kabili bali no kufilwa nelyo ‘ukuwa.’

29, 30. (a) Ni shani fintu “abasakalala ba ku kapinda ka ku kulyo” bacimfiwe ku mfumu ya ku kapinda ka ku kuso? (b) Ni shani fintu imfumu ya ku kapinda ka ku kuso ‘yaishileiminina mu calo icayemba’?

²⁹ Malaika wa kwa Yehova asobele no kuti: “Imfumu ya ku kapinda ka ku kuso ikesa, ikatuntumika no muncingi, no kucilile mishi imo iya malinga; abasakalala ba ku kapinda ka ku kulyo tabakemininepo, na bantu abasalwa ba mfumu yabo bakabulwa amaka ya kwiminina; iya ku kapinda ka ku kuso iikesa pali yene ikacita ngo kufwaya kwa iko, kabili tapakabe wa kwiminina ku cinso ca iko; yene ikeminina mu calo icayemba, conse cine cikaba mu kuboko kwa iko.”—Daniele 11:15, 16.

³⁰ Ifita fya kwa Ptolemy V, nelyo “abasakalala ba ku kapinda ka ku kulyo” balicimfiwe ku mfumu ya ku kapinda ka ku kuso. Pa Paneas (Kaisarea Filipi), Antiochus III aile na Mushika Scopas na baume ‘basalilwe’ 10,000 ku Sidone, “imishi . . . iya malinga.” Kulya Antiochus III ‘atuntumike no muncingi,’ no kupoka cilya cabu ca Foinike mu 198 B.C.E. Acitile ‘ukufwaya kwakwe’ pantu ifita fya mfumu ya ku kapinda ka ku kulyo, iya ku Egupti fyalifililwe ukumwimina. Lyene Antiochus III aimine Yerusalemu, umusumba wa bwangalishi uwa “calo cayemba,” Yuda. Mu 198 B.C.E., Yerusalemu na Yuda fyalipokelwe ukufuma ku mfumu ya ku kapinda ka ku kulyo iya ku Egupti no kutendeka ukutekwa ku mfumu ya ku kapinda ka ku kuso iya ku Suria. Kabili Antiochus III, imfumu ya ku kapinda ka ku kuso, atendeke ‘ukwiminina mu calo cayemba.’ AbaYuda bashalemufwaya na bena Egupti ‘bonse bene bali mu kuboko kwakwe.’ Bushe iyi mfumu ya ku kapinda ka ku kuso yali no kucita ifyo itemenwe ukufika lilali?

ROMA ACILIKILA KACIMFYA

31, 32. Mulandu nshi imfumu ya ku kapinda ka ku kuso yaishiletendeka ‘ukumfwana’ ne mfumu ya ku kapinda ka ku kulyo?

³¹ Malaika wa kwa Yehova atwasuka ukuti: ‘[Imfumu ya ku kapinda ka ku kuso] ikaloshe cinso ca iko ku kwingila mu Egupti no lupaka lwa bufumu bwa iko bonse; lelo ikaleta umo bengomfwanina, no kucite fya cilayano. Ikapeela no mwana mwanakashi wa banakashi kuli yene ku konaula Egupti. Ici tacakeminine, kabili tacakamwafwe.’—Daniele 11:17.

³² Antiochus III, imfumu ya ku kapinda ka ku kuso ‘yaloseshe icinso ca iko’ ku kuteka Egupti “no lupaka lwa bufumu bwa iko bonse.” Lelo yaishiletendeka ‘ukumfwana’ na Ptolemy V, imfumu ya ku kapinda ka ku kulyo. Ifyo Roma alepinda fyalengele Antiochus III ukwalula ipange lyakwe. Lintu wene ne Mfumu Philip V iya ku Makedonia baumene akapi ku kulwisha imfumu yacaice iya ku Egupti pa kuti basende ifitungu fya iko, bakacingilila ba kwa Ptolemy V balombele ubwafwilisho kuli Roma. Apantu ili lyali lishuko lya kufusha ifitungu fya kuteka, Roma alipokelele na maboko yabili no kulangisha amaka yakwe.

33. (a) Fipingo nshi fyapingilwe ifya mutende pali Antiochus III na Ptolemy V? (b) Mulandu nshi Cleopatra I aupilwe kuli Ptolemy V, lelo mulandu nshi ili ipange lishabombele?

³³ Pa kutitikishiwa kuli Roma, Antiochus III atendeke ukumfwana ne mfumu ya ku kapinda ka ku kulyo pantu alipatikishiwe na Roma. Mu cifulo ca kulekulukamo ifitungu apokele, nga fintu Roma alefwaya, Antiochus III abepekeshe ukufilekulukamo pa kuufya mwane Cleopatra I, “umwana mwanakashi wa banakashi” kuli Ptolemy V. Impango shali no kuba fitungu fyasanshishemo Yuda, “icalo cayemba.” Lelo ilyo aupilwe mu 193 B.C.E., imfumu ya ku Suria tayashilile Ptolemy V ifi fitungu. Ici cali cupo ca bupolitiki, icacitilwe ku kuleka Egupti alenakila Suria. Lelo aya mapange tayabombele pantu Cleopatra I ‘tamwafwile,’ apo aishileba ku lubali lwa mulume wakwe. Lintu Antiochus III na bena Roma batendeke ukulwa, Egupti aishileba ku lubali lwa Roma.

34, 35. (a) Ni ku ‘fishi nshi ne naamba’ uko imfumu ya ku kapinda ka ku kuso yaloleshe? (b) Ni shani fintu Roma apwishishe “ukuseebanya” kwali ku mfumu ya ku kapinda ka ku kuso? (c) Antiochus III afwile shani, kabili nani aishileba imfumu ya ku kapinda ka ku kuso?

³⁴ Ukulanda pa lwa kucimfiwa kwa mfumu ya ku kapinda ka ku kuso, malaika alundilepo ukuti: “E lyo [Imfumu Antiochus III] ikaloshe cinso ca iko ku fishi ne naamba, no kucilile fingi, lelo mushika wa fita [Roma] umo akalengo kuseebanya kwa iko [ukufuma kuli Antiochus III] ukuleka, kabili [Roma] ukuseebanya kwa iko akabwesesha pali yene. Lyene [Antiochus III] ikaloshe cinso ca iko ku malinga ya mu calo ca iko, e ko ikatalansulwa, ikawa, no kusangwa iyo.”—Daniele 11:18, 19.

³⁵ “Ifishi ne naamba” fyali fyalo fya Makedonia, Greece, na Asia Minor. Inkondo yalimine mu Greece mu 192 B.C.E., kabili Antiochus III alipatikishiwe ukuya ku Greece. Roma aishilelwisha Suria pantu tatemenwe ukuti imfumu ya ku Suria yalefwaya ukucandila ifitungu na fimbi. Acimfiwe ku bena Roma pa Thermopylae. Ilyo papitile nalimo umwaka umo pa numa ya kucimfiwa mu bulwi bwa Magnesia mu 190 B.C.E., ashile fyonse ifyali mu Greece, Asia Minor, ne fifulo fyaba ku masamba ya Mpili sha Taurus. Roma apindile imfumu ya ku kapinda ka ku kuso iya Suria ukutuula umutulo uukalamba kabili atendeke no kuteka Suria. Pa kutamfiwa mu Greece na Asia Minor no kulufya ifita fya pa menshi ifingi nga nshi, Antiochus III ‘aloseshe icinso cakwe ku malinga ya mu calo cakwe,’ Suria. Abena Roma ‘babweseshe pali wene ukuseebanya kwakwe.’ Antiochus III afwile ilyo alefwaya ukwiba mwi tempele pa Elymaïs, Persia, mu 187 B.C.E. Na muli fyo ‘awile’ mu mfwa no wamupyene mwana wakwe Seleucus IV, imfumu yakonkelepo iya ku kapinda ka ku kuso.

UKUKANSANA KWATWALILILA

36. (a) Ni shani fintu imfumu ya ku kapinda ka ku kulyo yaeseshe ukutwalilila ukutulukusha, lelo cinshi cacitike kuli yene? (b) Seleucus IV awile shani, kabili nani wamupyene?

³⁶ Ilyo Ptolemy V, imfumu ya ku kapinda ka ku kulyo aleesha ukupoka ifitungu ifyo bamulaile nge mpango sha kwa Cleopatra, abikiilwe sumu no kufwa. Uwamupyene ni Ptolemy VI. Ni shani pa lwa kwa Seleucus IV? Apo alefwaya indalama sha kulipila umutuulo kuli Roma, atumine Heliodorus uwalesunge ndalama ukuyapoka ifyuma baleti fyalesungilwa mwi tempele lya Yerusalemu. Apantu alefwaisha ukuteka, Heliodorus aipeye Seleucus IV. Lelo, Imfumu Eumenes iya ku Pergamo na munyina Attalus babikile Antiochus IV pa bufumu, uyu ali munyina wa mfumu baipeye.

37. (a) Ni shani fintu Antiochus IV aeseshe ukuilanga ngo wa maka ukucila Yehova Lesa? (b) Ukusaalula itempele mu Yerusalemu kuli Antiochus IV kwaleteleko cinshi?

³⁷ Antiochus IV, imfumu ya ku kapinda ka ku kuso iipya yalefwaya ukuilanga iine nge ya maka ukucila Lesa ukupitila mu kwesha ukufumyapo ukupepa kwa kwa Yehova. Apeele itempele lya Yerusalemu kuli Seu, nelyo Jupiter na muli fyo asaalwile Yehova. Mu December 167 B.C.E., pa muulu wa cipailo cikalamba mu lubansa lwe tempele apo ica kuninika caocewa ica cila bushiku calecitwa kuli Yehova, pakuulilwe icipailo ca cisenshi. Pa numa ya nshiku 10, ilambo kuli Seu lyapeelwe pa cipailo ca cisenshi. Umusaalula wa musango yu walengele abaYuda ukupondoka ilyo baletungululwa kuli baMakabe. Antiochus IV alwile na bo pa myaka itatu. Mu 164 B.C.E., pa bushiku bwa kusefya kwa caka ukwa uku kusaalula, Yuda Makabe apeele itempele kuli Yehova cipya cipya kabili umutebeto wa kusangulula, Hanukkah, walitendekwe.—Yohane 10:22.

38. Ubuteko bwa bena Makabe bwapwile shani?

³⁸ BaMakabe napamo bapingene icipingo na Roma mu 161 B.C.E. no kupanga ubufumu mu 104 B.C.E. Lelo ukushenkana pali bene ne mfumu ya ku Suria iya ku kapinda ka ku kuso kwalitwalilile. Roma asukile aitwa ku kuti apwishe uku kukansana. Mushika wa ciRoma Gnaeus Pompey apokele Yerusalemu mu 63 B.C.E. pa numa ya kucandila kwa myeshi itatu. Mu 39 B.C.E., Icilye ca Roma casontele Herode umwina Edomu ukuba imfumu ya Yuda. Apokele Yerusalemu mu 37 B.C.E. na muli fyo ukupesha ubuteko bwa bena Makabe.

39. Bushe munonkelemo shani mu kubebeta Daniel 11:1-19?

³⁹ Fintu cili ica kucincimusha ukumona ulubali lwa ntanshi ulwa uku kusesema kwa shamfumu shibili ishilekansana lwafishiwapo! Fintu cili ica kucincimusha ukulengela mu fyacitike nalimo imyaka 500 pa numa Daniele abe naebwa ubukombe bwa kusesema no kwishiba bakateka betwa imfumu ya ku kapinda ka ku kuso ne mfumu ya ku kapinda ka ku kulyo! Lelo, ishi shamfumu shibili shilaalukaaluka ilyo ubulwi pali shene buletwalilila ukupulinkana mu nshita Yesu Kristu ali pe sonde ukufika na ku nshiku shesu. Ukupitila mu kwampanya ifyacitika ne fyebo ficincimusha ifyasokololwa muli uku kusesema, tukeshiba ishi shamfumu shibili ishilekansana.

FINSHI MWAILUKAMO?

• Shamfumu nshi isha maka ishali no kulakonkana ishafumine mu mabufumu ya ciGriki, kabili kukansana nshi ishi shamfumu shatendeke?

• Nga fintu casobelwe pali Daniele 11:6, ishi shamfumu shibili shatendeke shani ‘ukumfwana’?

• Ukukansana kwatwalilile shani pali

Seleucus II na Ptolemy III (Daniele 11:7-9)?

Antiochus III na Ptolemy IV (Daniele 11:10-12)?

Antiochus III na Ptolemy V (Daniele 11:13-16)?

• Mulandu nshi Cleopatra I aupilwe kuli Ptolemy V, kabili mulandu nshi ili ipange lishabombele (Daniele 11:17-19)?

• Ukwangwa kuli Daniele 11:1-19 kwamunonsha shani?

[Charti ne Fikope pe bula 228]

ISHAMFUMU MULI DANIELE 11:5-19

Daniele 11:7-9 Seleucus II Ptolemy III

Daniele 11:10-12 Antiochus III Ptolemy IV

[Icikope]

Ikobili lilelangisha Ptolemy II no mukashi wakwe

[Icikope]

Seleucus I Nicator

[Icikope]

Antiochus III

[Icikope]

Ptolemy VI

[Icikope]

Ptolemy III ne mpyani shakwe bakuulile ili tempele lya Horus pa Idfu, ku Egupti Kwasansama

[Mapu ne Fikope pe bula 216, 217]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni mu citabo)

Amashina ya kuti “imfumu ya ku kapinda ka ku kuso” ne “mfumu ya ku kapinda ka ku kulyo” yalanda pa shamfumu shali ku kapinda ka ku kuso na ka ku kulyo aka calo ca bantu ba kwa Daniele

MAKEDONIA

GREECE

ASIA MINOR

ISRAELE

LIBYA

EGUPTI

ETIOPIA

SURIA

Babele

ARABIA

[Icikope]

Ptolemy II

[Icikope]

Antiochus Mukalamba

[Icikope]

Ilibwe lyalembwapo ifipope fya kwa Antiochus Mukalamba

[Icikope]

Ikobili ililelangisha Ptolemy V

[Icikope]

Impongolo ya kwa Ptolemy III pa Karnak, ku Egupti

[Icikope pe bula 210]

[Icikope pe bula 215]

Seleucus I Nicator

[Icikope pe bula 218]

Ptolemy I