ICIPANDWA 13
Alisambilileko ku Filubo Acitile
1, 2. (a) Cinshi cacitikiile Yona na bali mu bwato ilyo alufyenye? (b) Bushe ilyashi lya kwa Yona kuti lyatwafwa shani?
YONA talefwaya ukumfwa icongo mu matwi yakwe, lelo umwela uukalamba uwalepuupa walelenga intambo bakakila ku bwato ukulapanga icongo na mabimbi ayakalamba ayalepuma ku bwato yalelenga ubwato ukulapanga icongo. Nomba ico Yona ashatemenwe sana, kupunda kwa bali mu bwato, uwale-ensha ubwato na banankwe ilyo balelwisha ukuti ubwato bwibunda. Yona alishibe ukuti balya abaume bali no kufwa pa mulandu wakwe!
2 Cinshi calengele ukuti Yona abe muli ubu bwafya? Alilufyenye nga nshi kuli Lesa wakwe, Yehova. Cinshi acitile? Bushe ifyo alufyenye fyalengele ukuti bucibusa bwakwe na Lesa bupwe? Ifyasuko kuli ifi fipusho kuti fyatusambilisha ifintu ifingi. Ku ca kumwenako, ilyashi lya kwa Yona lilatwafwa ukwishiba ukuti na bakwata icitetekelo kuti balufyanya, kabili lilatwafwa no kwishiba ifyo bengacita pa kutampa ukubombela Lesa na kabili.
Kasesema Uwafumine ku Galili
3-5. (a) Finshi abantu balandapo sana nga batontonkanya pali Yona? (b) Finshi twaishiba pa nkulilo ya kwa Yona? (Moneni futunoti.) (c) Mulandu nshi umulimo wa kwa Yona uwa bukasesema wakoseele?
3 Abantu nga baletontonkanya pali Yona, ilingi line batontonkaya fye pa fyabipa, pamo nga filya afililwe ukumfwila Lesa nelyo filya pa nshita imo akosele umutima. Lelo kwaliba ifisuma ifingi ifyo twingasambilila kuli Yona. Ibukisheni ukuti Yehova Lesa e wasalile Yona ukuti abe kasesema wakwe. Nga ca kuti Yona tali uwa cishinka nelyo uwalungama, Yehova nga tamusalile ukubomba uyu mulimo wacindama.
Yona taikaliile fye ukulufyanya, kwaliba ifisuma ifingi ifyo acitile
4 Baibolo tayatweba ifingi pa nkulilo ya kwa Yona. (Belengeni 2 Ishamfumu 14:25.) Afumine ku Gati-hefere, apali amakilomita yane ukufuma ku musumba wa Nasareti, ukwaishilekulila Yesu Kristu pa numa ya myaka mupepi na 800.a Yona ali ni kasesema pa nshita Imfumu Yeroboamu 2 yaleteka imikowa 10 iya bena Israele. Pali iyi nshita ninshi Eliya alifwa kale, na Elisha uwamupyene, na o afwile lintu wishi wa kwa Yeroboamu aleteka. Nangu ca kutila Yehova alibomfeshe balya bakasesema ukulofya abalepepa Baali, abena Israele na kabili balipondweke ku mufulo fye. Iyi nshita icalo cabo caletungululwa ne mfumu iyalecita “ububi mu menso ya kwa Yehova.” (2 Isha. 14:24) Kanshi umulimo Yona alebomba wali uwakosa kabili ifintu tafyali bwino. Na lyo line, alibombele bwino uyu umulimo.
5 Nomba bushiku bumo, ifintu fyalyalwike kuli Yona. Yehova alimupeele umulimo, lelo Yona ena amwene kwati wali uwakosa sana. Finshi Yehova aebele Yona ukucita?
“Ima, Kabiye ku Ninebe”
6. Mulimo nshi Yehova apeele Yona, kabili mulandu nshi atiinine?
6 Yehova aebele Yona ukuti: “Ima, kabiye ku Ninebe umusumba uukalamba, no kubila kuli wena ukuti nimona ububi bwabo.” (Yona 1:2) Te kuti cafye ukwishiba ico Yona atiinine ukubomba uyu mulimo. Umusumba wa Ninebe wabelele ku kabanga ka calo ca Israele apali amakilomita 800, kabili umuntu uule-enda na makasa alepwisha umweshi umo pa kuyafika. Lelo ulwendo nangu lwalemoneka kwati lwalyafishe, umulimo ali no kuyabomba kulya wena walicililepo ukwafya. Nga afika ku Ninebe, Yona aali no kubila imbila ya bupingushi iya kwa Yehova ku bena Ashuri, abali abankalwe abaleipaya na bantu. Nga ca kutila abalepepa Lesa tabalepoosa amano ku mbila iyo Yona alebila, bushe aali no kwenekela abashalepepa Lesa ukumfwa? Bushe umubomfi umo fye uwa kwa Lesa ali no kubomba shani mu musumba uukalamba uwa Ninebe, uo baleita ati “umusumba uusumya umulopa”?—Nahu. 3:1, 7.
7, 8. (a) Finshi Yona aipeeleshe ukucita pa kuti fye ebomba umulimo Yehova amupeele? (b) Mulandu nshi tushifwile ukumwena Yona nga camwenso?
7 Yona nalimo aletontonkanyapo pali ifi fintu. Lelo tatwaishiba nga e fyo cali. Ico twaishiba fye ca kutila Yona alifulumwike. Yehova amwebele ukuya ku kabanga, ena alolele ku masamba, kabili afwaile ukuya ukutali sana. Aile ku musumba wa Yopa, ukwali icabu, no kunina ubwato ubwaleya ku Tarshishi. Abasambilila bamo batila, Tarshishi yabelele ku Spain. Kanshi nga ni fyo, ninshi Yona alefwaya ukuya ukwali amakilomita 3,500 ukufuma ku Ninebe. Ulwendo lwa musango yu ulwa kuyafika ku mpela ya Bemba Mukalamba, (Bemba wa Mediterranean) lwali no kuba lwendo lwa mwaka umo uutuntulu! E ico Yona ali-ipeeleshe ukwenda umwaka uutuntulu pa kuti fye ebomba umulimo Yehova amupeele!—Belengeni Yona 1:3.
8 Bushe ici cilolele mu kuti Yona ali ni camwenso? Tatufwile ukulamumona ifyo. Nge fyo twalamona, Yona ali uwashipa icine cine. Lelo kwena Yona ali uushapwililika nge fi fine twaba, kabili na o wine alelufyanya imiku iingi. (Amalu. 51:5) Nani pali ifwe uushatala atiinapo?
9. Bushe limo kuti twaumfwa shani Yehova nga atupeela umulimo, kabili cishinka nshi tufwile ukwibukisha nga twaumfwa ifyo?
9 Limo kuti tulemona kwati Lesa aletweba ukucita fimo ifya-afya icine icine, ifyo tushingacita. Ne fwe bene limo kuti twatiina pa kubomba umulimo wa Bena Kristu uwa kushimikila imbila nsuma ya Bufumu bwa kwa Lesa. (Mat. 24:14) Calyanguka ukulaba amashiwi ya cine ayo Yesu alandile aya kuti: “Lesa kuti acita ifintu fyonse.” (Marko 10:27) Inshita shimo nga tulalaba ici cishinka, nalimo kuti twaishiba ubwafya Yona akwete. Nomba cinshi cacitikile Yona lintu afulumwike?
Yehova Asalapula Kasesema Wakwe Uwakene Umulimo
10, 11. (a) Cinshi Yona ale-enekela ilyo ubwato bwaimine pa cabu? (b) Bwafya nshi ubwato bwakwete, ubwatiinishe abalimo?
10 Elenganyeni ukuti Yona naikala bwino mu bwato ubwasendele ifipe, aletamba uko uwensha ubwato na bantu bakwe balebombesha pa kuti ubwato butampeko ukwenda ukufuma pa cabu. Ubu, napamo bwali bwato bwa bena Foinike. Awe panono panono umulundu walekele ukumoneka, kabili Yona afwile alemona kwati afyuka ku fibi ifyali no kumucitikila ifyo aletiina nga nshi. Lelo ukwabula no kwenekela, umwela pa mumana walibipile.
11 Umwela wa maka walengele bemba ukutampa ukusunkana sana, kabili kwali na mabimbi ayakalamba ayengabunsha ne fimato ifikalamba ifya muno nshiku. Bushe palipitile inshita pa kuti bulya bwato banininemo busendwe ku mabimbi yakalamba? Bushe iyi nshita Yona alishibe ukuti ni “Yehova aletele umwela uukalamba pali bemba” nga fintu aishilelemba mu kuya kwa nshita? Tatwaishiba. Lelo Yona alimwene uko abali mu bwato batendeke ukulilila kuli tulesa twabo, kabili alishibe ukuti takwali kalesa akaali no kubafwa. (Lebi 19:4) Yona alembele no kutila: “No bwato bwapene bonaike.” (Yona 1:4) Bushe Yona aali no kupepa shani kuli Lesa uo alefulumuka?
12. (a) Mulandu nshi tushifwile ukumwena ukuti ico Yona alaalile, ni co tabikileko amano ku fyalecitika? (Moneni na futunoti.) (b) Bushe Yehova alangile shani icalengele ukuti kube bulya ubwafya?
12 Apo takwete amaka ya kwafwilisha abo aali nabo, Yona aile mu kati ka bwato pa nshi no kusanga incende imo ifi, alaala no kulaala. Awe aponene mu tulo utwine twine.b Ilyo uwale-ensha ubwato asangile Yona nalaala, alimubuushishe no kumukoselesha ukupepa kuli lesa wakwe, nga filya fine bonse balecita. Abali mu bwato balishibe ukuti uyu mwela tawaibelele fye, e ico batendeke ukupendula pa kuti beshibe uwalengele babe mu bwafya. Ukwabula no kutwishika Yona alitiinine lintu balelekanya abantu umo umo no kubika aba kaele ku lubali lumo. Mukwai tapapitile na nshita, no walengele bamwishiba. Uwalengele ukuti Yehova alete umwela, ni Yona, na balependula nabo basangile ukuti eo!—Belengeni Yona 1:5-7.
13. (a) Cinshi Yona asokolwele ku bali mu bwato? (b) Cinshi Yona aebele abali mu bwato ukucita, kabili mulandu nshi abebele ukucita ico?
13 Yona alyebele abali mu bwato icalengele ubwafya bonse. Atile ali mubomfi wa kwa Lesa Wa Maka Yonse, Yehova. Kabili uyu wine Lesa, e o Yona alefulumukako kabili e o abifisheko, e co babelele muli bulya bwafya. Ici cintu calipapwishe balya baume; kabili Yona alimwene ifyo umwenso wabekete. Bamwipwishe ifyo balingile ukucita kuli ena pa kuti bapusuke no kupususha ubwato. Cinshi Yona alandile? Yona afwile alitiinine ilyo atontonkenye pa kutolokela muli ilya bemba umwali amenshi ayatalala kabili ayalesunkana sana. Lelo bushe ali no kuleka abantu bonse ukufwa ilyo alishibe ukutila kuti abapususha? Awe, e co Yona asosele ati: “Njimyeni no kumpoosa muli bemba, na bemba alamutalalila; pantu ninjishiba ukuti ni pa mulandu wandi ici cipuupu icikalamba ica mwela cishiile pali imwe.”—Yona 1:12.
14, 15. (a) Kuti twapashanya shani icitetekelo ca kwa Yona? (b) Bushe abali mu bwato balikonkele ifyo Yona abebele ukucita?
14 Bushe camwenso e wingalanda amashiwi ya musango yu? Yehova afwile alitemenwe ifyo Yona ashipile no kuipeelesha ukufwila bambi muli ilya nshita ya bwafya. Apa calimoneke ukuti Yona ali ne citetekelo cakosa. Na ifwe nga tulesakamana bambi, ukucila ukucita fye ifyo tulefwaya, ninshi tulepashanya icitetekelo ca kwa Yona. (Yoh. 13:34, 35) Nga kuli uulefwaya ubwafwilisho, tutile takwete amaka nelyo takwete apa kuuma ukuboko, nangu nasakamikwa atemwa alekabila ukukoseleshiwa ukukanafuma kuli Lesa, bushe tulaipeelesha ukumwafwilisha? Ala Yehova alatemwa nga twacita ico!
15 Napamo abali na Yona mu bwato nabo bene balisambilileko fimo, pantu pa kubalilapo balikeene ukukonka ifyo Yona alelanda! Lelo balyeseshe apapelele amaka yabo ukuti bapite mu mabimbi, nomba balifililwe. Umwela na o e lyo wacililemo. Basukile bamona ukuti ifyo balefwaya ukucita tafyabombe. Balilile kuli Yehova, Lesa wa kwa Yona ukuti ababelele uluse, kabili baimishe Yona no kumupoosa muli bemba.—Yona 1:13-15.
Yona aebele abali mu bwato ukuti bamupoose muli bemba, nabo balimupooselemo
Yona Abelelwa Uluse Kabili Apusuka
16, 17. Londololeni ifyacitikiile Yona ilyo bamupoosele muli bemba. (Moneni ne fikope.)
16 Yona aponene mu mabimbi yakalamba nga nshi. Afwile alyesesheko ukowa no kwelela pa muulu wa menshi kabili ilyo ale-esha ukowa, amwene ubwato bwamusha bwayabulepita ulubilo mu mabimbi ayakalamba. Awe amabimbi yakalamba yamutwele pa nshi, kabili amwene fye kwati e mpela ya bumi bwakwe.
17 Ilyo papitile inshita, Yona alishimike ifyo aumfwile ilyo ifi fyacitike. Atendeke ukutontonkanya pa fyacitike. Ali no bulanda ilyo aletontonkanya ukuti nalimo takatale amonapo na kabili itempele ilisuma ilya kwa Yehova ilyali mu Yerusalemu. Ilyo aumfwile ifimenwa fya mu menshi fyamukoba, alishibe ukuti afika pa nshi ya bemba, kabili amwene kwati iyi ine e nshiishi yakwe.—Belengeni Yona 2:2-6.
18, 19. Cinshi cacitike kuli Yona ilyo ali pa nshi ya bemba, kabili cinshi camuminine, e lyo nani uwacitumine (Moneni na futunoti.)
18 Ilyo line fye, kwaishile icintu icikalamba mupepi icalemoneka icafitulukila icalepitile mupepi sana, caya na kuli Yona. Awe calyaseme no kumumina camumina!
Yehova ‘atumine icisabi icikalamba ica kumina Yona’
19 Yona amwene kwati alafwa. Lelo icamupapwishe ca kuti, tafwile! Ici cintu tacamushetele kabili tasungulwike ilyo aali mu nda, e lyo alepeema fye bwino. Ali no mweo, nangu ca kuti umo aali mwali kwati e mu nshiishi yakwe. Panono panono Yona atendeke ukutontonkanya sana pa calecitika. Ukwabula no kutwishika ni Yehova, Lesa wakwe, e “watumine icisabi icikalamba ica kumina Yona.”c—Yona 1:17.
20. Finshi twingasambilila kuli Yona mwi pepo apepele ilyo aali mu nda ya cisabi icikalamba?
20 Palipitile ama-awala ayengi. Mu nda ya cisabi umo aali, Yona atampile ukutontonkanya sana kabili alipepele kuli Yehova Lesa. Ipepo apepele ilyaba mu cipandwa ca bubili mwi buuku alembele, lilatusambilisha ifingi. Ili ipepo litulanga ukuti Yona alishibe sana Amalembo, pantu alilandile sana pa fyaba mwi buuku lya Amalumbo. Lilatulanga ne mibele na imbi iyo akwete, aletasha. Amashiwi Yona alekeleshe ukulanda yatila: “Ine, nkamwipaila ilambo kwi shiwi lya kutootela. Ico nalaya, nkafikilisha. Yehova e wa kumpususha.”—Yona 2:9.
21. Finshi Yona asambilile pa fyo Yehova apususha abantu bakwe, kabili finshi na ifwe tufwile ukulaibukisha?
21 Yona asambilile icishinka ca kutila Yehova kuti apususha umuntu fye onse, konse uko engaba, na pa nshita fye iili yonse pantu ilyo ali “mu nda ya cisabi,” Yehova alimwene uyu mubomfi wakwe uwali mu bwafya kabili alimupuswishe. (Yona 1:17) Ni Yehova fye eka, e wingalenga umuntu uuli mu nda ya cisabi icikalamba pa nshiku shitatu akasuba no bushiku ukukanafwa nelyo ukucenwa. Calicindama ukuti na ifwe bene tuleibukisha ukutila ‘umupu wesu waba mu minwe ya kwa’ Yehova Lesa. (Dan. 5:23) Ukwabula ena nga teti tube no mweo, no kuba nga tatwabako. Bushe tulatasha kuli Lesa? Apo Yehova e watubumba, bushe tatulingile ukuba ne cumfwila kuli ena?
22, 23. (a) Finshi fyalengele cishibikwe nga ca kuti Yona alitashishe pa fyacitike? (b) Finshi twingasambilila kuli Yona pa filubo tucita?
22 Inga Yona ena cali shani? Bushe alisambilile ukulaumfwila Yehova? Ee, alisambilile. Pa numa ya kwikala mu nda ya cisabi inshiku shitatu akasuba no bushiku, icisabi caletele Yona ku lulamba lwa Bemba no ‘kumulukila ku mulundu.’ (Yona 2:10) Kanshi Yona taile aleowa pa kubwelela ku mulundu! Lelo kwena atampile ukufwaya ukwa kulola pantu taishibe uko alingile ukuya. Tapapitile inshita, kwali ubwesho na bumbi ubwalengele cishibikwe nga ca kuti Yona aletasha Lesa pa fyacitike. Pali Yona 3:1, 2, patila: “E lyo icebo ca kwa Yehova caishile kuli Yona umuku wa cibili, aciti: ‘Ima, kabiye ku Ninebe umusumba uukalamba, no kubilamo imbila iyo ndekweba.’” Bushe Yona acitile shani?
23 Yona taikete na ku cani. Tubelenga ukuti: “Awe Yona alimine no kuya ku Ninebe nge fyo Yehova amwebele.” (Yona 3:3) Yona alikonkele ifyo bamwebele. Ukwabula no kutwishika alisambilileko ku filubo acitile. Kanshi na ifwe bene tufwile ukuba ne citetekelo nga Yona. Bonse tulabembuka kabili tulalufyanya. (Rom. 3:23) Bushe nga twalufyanya tulaleka ukubombela Lesa, nelyo tulasambililako ku filubo twacitile no kutwalilila ukubomba umulimo wakwe?
24, 25. (a) Bushe Yona alambwilwe shani ilyo ali pano calo? (b) Bushe akalambulwa shani ku ntanshi?
24 Bushe Yehova alilambwile Yona pa cumfwila akwete? Ee alimulambwile. Yona asukile aishiba ukuti abo ali nabo mu bwato balipuswike. Umwela walilekele lintu fye Yona aipeeleshe ukuti bamupoose muli bemba, kabili abali mu bwato “batiinine Yehova nga nshi,” e lyo bapeela na malambo kuli ena ukucila ukupeela kuli tulesa twabo utwa bufi.—Yona 1:15, 16.
25 Ku ntanshi alilambwilwe sana. Yesu alandile ukuti filya Yona aali munda ya cisabi icikalamba pa nshiku shitatu, fyalesobela ukuti na o akaba mu nshiishi pa nshiku shitatu. (Belengeni Mateo 12:38-40.) Yona akatemwa icine cine ukwishiba ifyacitike ilyo akabuuka no kwikala pano pene pe sonde! (Yoh. 5:28, 29) Yehova alafwaya ukumupaala na imwe bene. Bushe na imwe mwakulasambililako ku filubo mupanga nga filya fine cali kuli Yona, no kuba ne cumfwila, e lyo no kulatemwa sana abanenu?
a Cikankaala sana ukwishiba ukuti Yona afyalilwe mu Galili, pantu abaFarise abali ne cilumba balandile pali Yesu ukuti: “Fwaya mu Malembo kabili walasanga ukuti ku Galili takufuma kasesema.” (Yoh. 7:52) Bakapilibula abengi na bafwailisha pa fyacitike kale batila abaFarise bafwile balelanda fye ukwabula no kwishiba ifishinka ukutila takwaba kasesema uwafumine nelyo uwingafuma mu Galili. Nga e fyo balelanda, ninshi aba bantu balisuulile ilyashi lya kale, e lyo no busesemo.—Esa. 9:1, 2.—Esa. 9:1, 2.
b Amalembo ya Septuagint yalondolola utulo twalele Yona ukuti twali tulo utwine twine ica kuti alelisha ne minkonono. Lelo tatufwile ukumona filya Yona alelele kwati tapooseleko amano ku fyalecitika, pantu inshita shimo umuntu nga nasakamikwa sana, utulo tulamwikata sana. Ilyo Yesu alecula mwi bala lya Getesemane, Petro, Yakobo, na Yohane “baleshipula pa mulandu wa bulanda.”—Luka 22:45.
c Pa kupilibula ishiwi lya ciHebere ilya kuti “icisabi” mu ciGriki, babomfeshe amashiwi ya kuti “cishimweshimwe ca muli bemba,” nelyo ukuti “icisabi cishaikulila.” Nangu ca kuti te kuti twishibe bwino bwino icaminine Yona, abantu basanga ukuti muli bemba wa Mediterranean mwaliba ifisabi ifyo beta ukuti sharki, ifikalamba ica kutila kuti fyamina no muntu umukalamba onse. Na mu ncende shimbi namo mwaliba fi sharki ifikalamba nga nshi; e lyo nga ni fi whale shark fyena filalepa amamita 15 no kucilapo!