Ubupingushi bwa kwa Lesa Ukulwisha “Umuntu wa Bupulumushi”
“Umuti onse uushitwala fisabo fisuma ulatetwa, no kupooswa mu mulilo.”—MATEO 7:19.
1, 2. Cinshi caba umuntu wa bupulumushi, kabili ni shani fintu bwaimineko?
LINTU umutumwa Paulo apuutilwemo na Lesa ukusobela ukwisa kwa “muntu wa bupulumushi,” atile kwalitendeke ukumoneka nelyo fye mu kasuba kakwe. Nga fintu icipande cafumako calondolwele, Paulo alelanda pa lwe kalasi lya bantu umo umo abaali no kubuulo butungulushi mu kusanguka ukufuma ku buKristu bwa cine. Uko kwalulukako ukufuma ku cine kwatendeke mu kucelwako mu mwanda wa myaka wa kubalilapo, ukucilisha pa numa ya mfwa ya batumwa ba kulekeleshako. Ikalasi lya bupulumushi lyaleteleko ififundisho ne fibelesho ifyali mu kulwishanya ne Cebo ca kwa Lesa.—2 Abena Tesalonika 2:3, 7; Imilimo 20:29, 30; 2 Timote 3:16, 17; 4:3, 4.
2 Mu nshita, ili kalasi lya bupulumushi lyalilundulwike ukufika ku kuba bashibutotelo ba Kristendomu. Amaka ya liko yakoshiwe na kateka Konstantino uwa ciRoma mu mwanda wa myaka walenga ine lintu amacalici ya busangu yaufiwe ku Buteko bwa cisenshi. Ilyo Kristendomu atwalilile ukutobaika tupandwa tupandwa mu bwingi bwa fyakaniko, bashibutotelo balitwalilile ukuininikisha abene beka pa mulu wa bantu yaweyawe kabili ilingi line na pa mulu wa bakateka ba ku calo.—2 Abena Tesalonika 2:4.
3. Cinshi cikabe shamo lya muntu wa bupulumushi?
3 Cinshi cingabe shamo lya muntu wa bupulumushi? Paulo asobele ukuti: “Umupulumushi ulya akasokololwa, untu Shikulu Yesu akonaula . . . no kumusangule ca fye ku kumoneka kwa [kubapo, NW] kwakwe.” (2 Abena Tesalonika 2:8) Ici cilepilibulo kuti ubonaushi bwa bashibutotelo bukacitikako lintu Lesa aleta imicitile yonse iya kwa Satana ku mpela ya iko. Lesa abomfya Imfumu yakwe iya mu mulu, Kristu Yesu, ukutungulula imilalo ya kuputunkanya iya bumalaika. (2 Abena Tesalonika 1:6-9; Ukusokolola 19:11-21) Ili shamo lilolela bashibutotelo pantu balisaalula Lesa na Kristu kabili balipumbula amamilioni ya bantu ukufuma ku kupepa kwa cine.
4. Ni ku cishinte nshi umuntu wa bupulumushi akapingwilwa?
4 Yesu apeele cishinte ku cintu umuntu wa bupulumushi aali no kupingwilwako, ukusoso kuti: “Cenjeleni kuli bakasesema wa bufi, abeshila kuli imwe mu fya kufwala fya mpaanga, lelo mu kati mimbulu ya kutaakanya. Mukabeshibila ku fisabo fyabo; bushe abantu basabe myangashi ku myunga, nalimo amakunyu kuli bacilasa? Awe, umuti onse uusuma utwale fisabo fisuma, lelo umuti uwa fye utwale fisabo ifyabipa. Umuti usuma te kuti utwale ifisabo fyabipa, nangu umuti ubi ukutwale fisabo fisuma. Umuti onse uushitwala fisabo fisuma ulatetwa, no kupooswa mu mulilo. . . . Te onse uutila kuli ine, Shikulu, Shikulu, akengila mu bufumu bwa mu mulu iyo; kano uucite cifwaya Tata wa mu mulu.”—Mateo 7:15-21; moneni na kabili Tito 1:16; 1 Yohane 2:17.
Ifisabo Fisuma ifya Bwina Kristu
5. Cinshi caba icitendekelo ca fisabo fisuma ifya Bwina Kristu, kabili cinshi cabe funde lya kutendekelako?
5 Icitendekelo ca fisabo fisuma ifya Bwina Kristu camonwa pali 1 Yohane 5:3, apalondolola ukuti: “Uku e kutemwa Lesa, ukuti tunakile amafunde yakwe.” Kabili ifunde lya kutendekelako ni li: “Uletemwo mubiyo nga we mwine.” (Mateo 22:39) Muli ifyo, ababomfi ba cine aba kwa Lesa bafwile ukukwato kutemwa ku bena mupalamano babo te mulandu no mushobo wabo nelyo uluko.—Mateo 5:43-48; Abena Roma 12:17-21.
6. Kulola kuli bani ukucilisha ukutemwa kwa Bwina Kristu kufwile ukulangwa?
6 Ukucilisha ababomfi ba kwa Lesa bafwile ukukwato kutemwa kuli abo abali bamunyina ba ku mupashi. “Ngo muntu atila, Natemwa Lesa, kabili apata munyina, ninshi wa bufi; pantu uushatemwa munyina uo amona, te kuti atemwe Lesa uo ashamona. Ne funde ili tuli na lyo ilyafuma kuli wene, ilya kuti uuntu atemwa Lesa atemwe na munyina pamo.” (1 Yohane 4:20, 21) Uko kutemwa, Yesu atile, kukaba ca kwishibikilwako ca Bena Kristu ba cine: “Muli ici e mo bonse bakeshibilo kuti muli basambi bandi, nga mwaba no kutemwana.”—Yohane 13:35; moneni na kabili Abena Roma 14:19; Abena Galatia 6:10; 1 Yohane 3:10-12.
7. Ni shani fintu Abena Kristu ba cine bakakilwa capamo mu kusalala kwa calo?
7 Ukutemwa kwa bumunyina e “ca kulambatikilako” icikakila ababomfi ba kwa Lesa mu kwikatana: “Fwalilenipo no kutemwa, e kukakila fyonse pamo mu kwitabana.” (Abena Kolose 3:14) Kabili Abena Kristu ba cine bafwile ukuba mu kwikatana na bamunyinabo mu kusalala kwa calo, pantu Icebo ca kwa Lesa cikambisha ukuti: “Musose bonse akanwa kamo kene, peba na malekano pali imwe . . . mulundikane mu mucetekanya umo wine na mu kulinga kumo kwine.” (1 Abena Korinti 1:10) Pa kusungilila uku kutemwa no kwikatana pa cipimo ca mu cibulungwa conse, ababomfi ba kwa Lesa bafwile ukuba abashibuulamo lubali mu milandu ya ici calo. Yesu atile: “Tabali ba pano isonde, ifyo na ine nshili wa pano isonde.”—Yohane 17:16.
8. Ni shani fintu Yesu alangilile cintu Abena Kristu bafwile ukucita?
8 Yesu alangilile icipimo ca cintu akwete mu muntontonkanya lintu Petro abomfeshe ulupanga ku kukwempako kutwi kwa umo uwa mu baume abaishile ku kwikata Yesu. Bushe Yesu alikoseleshe ukubomfya kwa musango uyo ukwa maka nelyo fye ku kucingilila Umwana wa kwa Lesa kuli bakakaanya? Iyo, lelo asosele kuli Petro ukuti: “Bwesesho lupanga lobe umo lwikala.” (Mateo 26:52) Muli ifyo, Abena Kristu ba cine tabengila mu nkondo sha nko nelyo mu kusumya ukuli konse kumbi ukwa mulopa wa buntunse nelyo fye nga ca kuti ukukaana kwafumamo ukufwila kwabo icisumino pa mulandu wa kwiminina kwabo ukwa kushibuulamo lubali, nga fintu abengi bafwa pa myanda ya myaka kabili nelyo fye mu nshita yesu. Balishiba ukuti Ubufumu bwa kwa Lesa bweka pe samba lya kwa Kristu e bukafumyapo inkondo no kusumya kwa mulopa kuli pe na pe.—Ilumbo 46:9; Mateo 6:9, 10; 2 Petro 3:11-13.
9. (a) Cinshi cintu ilyashi lya kale litweba pa lwa Bena Kristu ba kubalilapo? (b) Ni shani fintu ici cacilana na mabutotelo ya Kristendomu?
9 Ilyashi lya kale lishininkisha ukuti Abena Kristu ba mu mwanda wa myaka wa kubalilapo tabali na kusumyo mulopa wa buntunse. Uwali kale profesa wa kusambilila ifya butotelo ukufuma ku England, Peter De Rosa, alembo kuti: “Ukusumyo mulopa kwali lubembu lwabipisha. Uyu wali e mulandu wine Abena Kristu bakaanishe ukulwa kwa kucimfyanya. . . . Ilintu inkondo no kubomfya kwa maka fyali ifyakabilwa ku kupokololako Roma, Abena Kristu bayumfwile ukukanaba na maka ya kuilundamo. . . . Abena Kristu bailangulwike abene, ukupala Yesu, ukuba inkombe sha mutende; tabali na kuba mu mibele iili yonse ifibombelo fya mfwa.” Pa lubali lumbi, amabutotelo yabulo kwikatana aya Kristendomu yalitoba ifunde lya kutemwa kabili yalisumya umulopa uwingi nga nshi. Tababa inkombe sha mutende lelo mu kubwekeshabwekeshapo baliba ifibombelo fya mfwa.
Babiloni Mukalamba Uwakwato Mulandu wa Mulopa
10. Babiloni Mukalamba cinshi, kabili mulandu nshi etilwa ifyo?
10 Satana e “kateka wa pano isonde,” “umulungu wa ino micitile ya fintu.” (Yohane 12:31; 2 Abena Korinti 4:4, NW) Ulubali lwa calo ca kwa Satana lwaba micitile ya mu kusalala kwe sonde iya butotelo bwa bufi intu akuula pa myanda ya myaka, ukusanshako Kristendomu na bashibutotelo bakwe. Baibolo ita iyi micitile ya mu kusalala kwa calo iya butotelo bwa bufi “[Babiloni, NW] Mukalamba, nyina wa banakashi bacilende [ba ku mupashi] kabili wa fya muselu fya pano nse.” (Ukusokolola 17:5) Imishila ya mabutotelo ya bufi aya lelo ibwelela ku numa ku musumba wa pa kale uwa Babiloni, uwatumpikwe mu butotelo bwa bufi na mu fifundisho ne fibelesho fya kusaalula Lesa. Uyo e mulandu wine umunankwe wa Babiloni wa pa kale etilwa Babiloni Mukalamba, ubuteko bwa calo ubwa butotelo bwa bufi.
11. Cinshi cintu Baibolo isosa pa lwa Babiloni Mukalamba, kabili mulandu nshi?
11 Ukulosha kuli Babiloni wa butotelo, Icebo ca kwa Lesa citila: “Muli wene mwasangilwe umulopa wa bakasesema kabili uwa ba mushilo, uwa bonse abaipaiwe pe sonde.” (Ukusokolola 18:24) Ni shani fintu aya mabutotelo ya ku calo yashingamwa ku mulopa wa abo bonse abaipaiwa? Mu kuti aya yonse amabutotelo—amacalici ya Kristendomu na mabutotelo yashili ya Bwina Kristu pamo pene—yalyafwilisha, yalitekelesha, nelyo fye yalibuula ubutungulushi mu nkondo sha nko; na kabili yalipakasa no kwipaya abantu abatiina Lesa abashasuminishenye na bene.
Icalembwa ca Kusaalula Lesa
12. Mulandu nshi bashibutotelo ba Kristendomu balicilapo ukutungwa akabi ukucila pa ntungulushi shimbi isha butotelo?
12 Bashibutotelo ba Kristendomu balicilapo kutungwa akabi mu kusumyo mulopa ukucila pa ntungulushi shimbi isha butotelo. Mulandu nshi? Pantu mu kulunda ku kuibuulila ishina lya kwa Lesa, balibuula ne lya kwa Kristu nalyo. Muli iyo nshila bailengele abene beka abakakililwako ku kukonka ifisambilisho fya kwa Yesu. (Yohane 15:10-14) Lelo tabakonka ifyo fisambilisho, muli ifyo ukuleta umuseebanya ukalamba pali bonse babili Lesa na Kristu. Ukushingamwa ku kusumyo mulopa kuli bashibutotelo kwaliba ponse pabili mu kulungatika, mu Nkondo sha Mushilo, inkondo shimbi isha butotelo, ukulubulwisha kwa butotelo, no kupakasa, na mu kukanalungatika, mu kutekeleshe nkondo umo ifilundwa fya macalici fyaipeye umuntu munabo mu fyalo fimbi.
13. Ni kuli cinshi kuntu bashibutotelo bashingemweko ukufuma mu mwanda wa myaka walenga 11 ukufika ku walenga 13?
13 Ku ca kumwenako, ukufuma mu mwanda wa myaka walenga 11 ukufika ku walenga 13, bashibutotelo ba Kristendomu baleteleko Inkondo sha Mushilo. Ishi shafuminemo ukusumyo mulopa no kutapa mwi shina lya kwa Lesa ne lya kwa Kristu. Imyanda ya makana balipaiwe. Inkondo sha Mushilo shasanshishemo ukwipayaula kwabulamo amano ukwa makana ya bana abaongwelwe ku kwakana mu Nkondo ya Mushilo iya Bana iya mu mwaka wa 1212.
14, 15. Ni shani fintu kalemba wa ciKatolika alandapo pa cintu Icalici lya ciKatolika lyatendeke mu mwanda wa myaka walenga 13?
14 Mu mwanda wa myaka walenga 13, Icalici lya ciRoma Katolika mu bulashi lyasuminishe ica kutiinya na cimbi ica kusaalula Lesa—Ukulubulwisha kwa butotelo. Kwatendeke mu Europe kabili kwasalanganine kuli baAmerica, ukusenda ukucila pa myanda ya myaka mutanda. Kwatuntwike kabili kwatuninkishiwe na bupapa, kwali kwesha kwa bukomi ku kulungulusha no kufumyapo bonse abakeene ukusuminishanya ne calici. Ilintu icalici ku numa lyapakese abashali baKatolika, Ukulubulwisha kwa butotelo kwali ukwacilapo nga nshi mu cipimo.
15 Peter De Rosa, uulondolola ukuti wene ni “Katolika watemwa buluko,” asosa mu citabo cakwe ica nomba line Vicars of Christ—The Dark Side of the Papacy ukuti: “Icalici lyalishingemwe ku kupakasa abaYuda, ku Kulubulwisha kwa butotelo, ku kwipayaula abakaanya icisumino ca butotelo ukufika ku makana, ku kutendeka cipya cipya ukulungulusha mu Europe ngo lubali lwa nshila ya bupingushi. . . . Bapapa basontele no kutamfya nelyo fye ni bakateka, bapindile ukuti babike ubuKristu pa batekwa babo pe samba lya cintiinya ca kulungulusha ne mfwa. . . . Umutengo ku bukombe bwe Landwe bwali bwa kutiinya.” “Umusoka” fye weka uwa bamo abaipaiwe wali wa kuti balikwete Baibolo.
16, 17. Kulandapo nshi kwacitwa pa lwa Kulubulwisha kwa butotelo?
16 Ukulosha kuli Papa Innocent III uwa mu kubangilila kwa mwanda wa myaka walenga 13, De Rosa alondolola ukuti: “Calisangwa ukuti mu kupakasa kwa kulekeleshako kabili ukwacilishapo butuutu pe samba lya kwa Kateka wa [ciRoma] Diocletian [umwanda wa myaka walenga itatu] mupepi na Bena Kristu amakana yabili balilobele, mu kusalala kwa calo. Mu ca kucitikako ca kubalilapo catapata ica Nkondo ya Mushilo iya kwa Papa Innocent [ukulwisha “abakaanya icisumino ca butotelo” mu France] imiku ikumi limo iya iyo mpendwa ya bantu balipayawilwe. . . . Cisa nge ca kutulumusha ukusango kuti, pa muku umo fye, papa aipeye Abena Kristu bafulisha ukucila Diocletian. . . . [Innocent] takweteko ukuyumfwa kwabipa pa lwa kubomfya ishina lya kwa Kristu ku kucita icili conse cintu Kristu akeenye.”
17 De Rosa amono kuti “mwi shina lya kwa papa, [bakalubulwisha ba butotelo] balishingemwe ku kwipayaula kwakulisha ukwa butuutu no kwatwalilila pa mibele isuma iya buntunse mu lyashi lya kale ilya mushobo.” Ulwa kwa kalubulwisha wa butotelo uwa cina Dominican Torquemada mu Spain, atila: “Ukusontwa mu 1483, atekele mu culukusu pa myaka ikumi limo na isano. Ifinakabupalu fyakwe bafikile ku mpendwa ukucila pali 114,000 abo 10,220 aba bene balyocewe.”
18. Ni shani fintu kalemba alondolole misango ya Kulubulwisha kwa butotelo, kabili mulandu nshi apeela ku kutwalilila kwa kuko ukucila pa myanda ya myaka mutanda?
18 Uyu kalemba asondwelela ukuti: “Icalembwa ca Kulubulwisha kwa butotelo kuti caba ca kulenge nsoni ku kuteyanya ukuli konse; kwi calici lya ciKatolika, cili ca kupomona. . . . Cintu ilyashi lya kale lilanga cili ca kuti, ukucila pa myanda ya myaka mutanda ukwabula ukupemwinako, bupapa bwali e mulwani walapa uwa bulungi bwa kutendekelako. Pali bapapa amakumi cinekonsekonse mu mutande ukufuma mu mwanda wa myaka walenga ikumi limo na itatu ukuya ku ntanshi, tapali nangu umo uwa bene uwakeene ukusuminisha ukusambilila ifya butotelo ne cibombelo ca kupiminako ifya Kulubulwisha kwa butotelo. Mu kucilanako, umo pa numa ya munankwe alundileko incitilo shakwe shine isha bunkalwe ku mibombele kuli ici cibombelo ca kulenge mfwa. Inkama ili ya kuti: ni shani fintu bapapa baali no kutwalilila muli uku kukaanya icisumino ca butotelo ukubomba ku nkulo ne nkulo? Ni shani fintu baali no kukaana pa cishinka icili conse Ilandwe lya kwa Yesu?” Ayasuka ukuti: “Bapapa basobwelepo ukupilika Ilandwe ukucila untu bapyene ‘uushiluba,’ pantu ico cali no kuleta bupapa bwine pa nshi.”
19. Mibombele nshi imbi iya bupulumushi yatekeleshiwe ne cinabwingi ca bashibutotelo?
19 Na kabili icali ica bupulumushi cali lubali luntu bashibutotelo babombele mu kwimikwa kwabamo lukakala ukwa busha. Inko sha Kristendomu shaibile amakana ayengi aya bena Africa, babatwele ukutali ukufuma ku fyalo fya ku mwabo, kabili pa myanda ya myaka babacitile ubunkalwe lwa ku mubili na ku muntontonkanya nga basha. Mu kulinganishiwako banono aba mwi kalasi lya bashibutotelo abakeenye mu kucincila. Bamo aba bene batungile fye no kuti cali kufwaya kwa kwa Lesa.—Moneni Mateo 7:12.
Umulandu wa Mulopa mu Mwanda wa Myaka Uwalenga 20
20. Ni shani fintu umulandu wa mulopa uwa muntu wa bupulumushi wafika pa kalume muli uno mwanda wa myaka?
20 Umulandu wa mulopa uwa muntu wa bupulumushi wafikile pa kalume mu mwanda wesu uwa myaka. Bashibutotelo balituninkisha inkondo ishasenda amakumi ya mamilioni aya bumi, inkondo shacilishapo kubipa mu lyashi lya kale lyonse. Baafwilishe imbali shonse shibili mu nkondo sha calo shibili, umo abantu ba butotelo bumo bwine, “bamunyina,” baipeye umo no munankwe. Ku ca kumwenako, mu Nkondo ya Calo iya II, baKatolika ba ku France na ba ku America baipeye baKatolika ba ku Germany na ba ku Italy; baProtestanti ba ku Britain na ba ku America baipeye baProtestanti ba ku Germany. Pa nshita shimo, baipeye bambi abashali fye ba butotelo bumo bwine lelo na kabili aba cikulilo ca luko cimo cine. Inkondo shibili isha calo shabalamwike mu kati na nkati ka Kristendomu kabili nga tacacitike nga ca kuti bashibutotelo baumfwilile ifunde lya kutemwa, no kusambilisha abakonshi babo ukucita cimo cine.
21. Cinshi cintu ifya kuloshako fya ku calo fisosa pa lwa kubimbwamo kwa bashibutotelo mu nkondo?
21 The New York Times yasumine ukuti: “Mu nshita yapita amahairaki ya ciKatolika aya cikaya mupepi na lyonse yaafwilishe inkondo sha nko shabo, ukupaala abashilika no kupepela ukucimfya, ilintu ibumba limbi ilya bashikofu pa lubali lumbi bapepelele apabuuta ica kufumamo capusanako. . . . Ukupilika pa kati ka mupashi wa Bwina Kristu ne mibele ya nkondo . . . kumoneka ukwalengama mu kwingilishiwako ku bengi, ilyo ifilwilo fyakulilako mu bunkalwe.” Kabili U.S.News & World Report yamwene ukuti: “Amataki ya buKristu mu calo yalyonaulwa apakalamba nga nshi ku ncitilo sha libili libili shintu ishitwa inko sha Bwina Kristu shabomfeshamo ulukakala.”
22. Ni kuli cinshi cimbi bashibutotelo bali abashingamwako mu nshita yesu?
22 Na kabili, ilintu takuli Ukulubulwisha kwa butotelo ukwa bulashi ilelo, bashibutotelo balibomfya ukuboko kwa Buteko ku kupakasa “bakasesema” na “ba mushilo” abapusana ukufuma kuli bene. Balipatikisha intungulushi sha bupolitiki ‘ukwelenganya incitilo yabipa pe samba lya cifimbo ce funde.’ Muli iyi nshila, balilenga nelyo balisuminisha ukubinda, ukubikwa mu cifungo, ukuuma, ukulungulusha, kabili nelyo fye imfwa ya bantu batiina Lesa mu mwanda wesu uwa myaka.—Ukusokolola 17:6; Ilumbo 94:20, The New English Bible.
Baitwa ku Kulubulula
23. Mulandu nshi Lesa aketila umuntu wa bupulumushi ku kulubulula?
23 Mu cine cine, mu butotelo bwa bufi mulasangwamo umulopa wa bakasesema, no wa ba mushilo, no wa abo bonse abaipayawilwe pe sonde. (Ukusokolola 18:24) Apantu ukusumya kwa mulopa kwacilishapo kubipa kwaima muli Kristendomu, umulandu wa bashibutotelo uli uwacilishapo bukulu. Fintu mu kulingisha Baibolo ibeshibisha ukuba “umuntu wa bupulumushi”! Lelo Icebo ca kwa Lesa na kabili cilondolola ukuti: “Mwilufiwa; Lesa tasentekwa; pantu ico umuntu abyala, e co akalobolola.” (Abena Galatia 6:7) E co Lesa aketa bashibutotelo ba bupulumushi ku kulubulula.
24. Fya kuponako nshi ifya kutenshe calo fili apepi no kucitika?
24 Yesu atile: “Fumeni apa, mwe bacita amampuulu.” (Mateo 7:23) Kabili abilishe ukuti: “Umuti onse uushitwala fisabo fisuma ulatetwa, no kupooswa mu mulilo.” (Mateo 7:19) Inshita ilepalamina lubilo lubilo iya mpela yabamo mulilo ku muntu wa bupulumushi, capamo no butotelo bwa bufi bonse, lintu ifibombelo fya bupolitiki ifyo bacita na fyo bucilende fikabalukila: “Fikapata uyo cilende, fikamupomona, no kumucito bwamba; fikalya no mubili wakwe, no kumulungulushisha mu mulilo.” (Ukusokolola 17:16) Apantu ifya kuponako fya musango uyo ifya kutenshe calo fili no kucitika mu kwangufyanya, ababomfi ba kwa Lesa bafwile ukulenga fyene ukwishibikwa kuli bambi. Icipande cikonkelepo cikabebeta ifyo bacita ici.
Ifipusho fya Kupitulukamo:
◻ Cinshi caba umuntu wa bupulumushi, kabili ni shani bwaimineko?
◻ Fisabo nshi ifisuma Abena Kristu ba cine bafwile ukutwala?
◻ Ni nani ali Babiloni Mukalamba, kabili ni shani fintu akwato mulandu wa mulopa?
◻ Calembwa nshi ica kusaalula Lesa cintu umuntu wa bupulumushi apanga?
◻ Ni shani fintu Lesa aketa umuntu wa bupulumushi ku kulubulula?
[Icikope pe bula 18]
Inkondo sha Mushilo shafuminemo ukusumyo mulopa kwa kutiinya mwi shina lya kwa Lesa ne lya kwa Kristu
[Abatusuminishe]
By courtesy of The British Library
[Icikope pe bula 19]
“Amahairaki ya cikaya aya ciKatolika mupepi na lyonse yalyafwilisha inkondo sha nko shabo”
[Abatusuminishe]
U.S. Army