Ifimfungwa fya Muli Bemba Wafwa—Icuma Icishabala Acisangwapo

MWI samba lya Wadi Qumran, ku kapinda ka ku kuso aka masamba ya Bemba Wafwa, mwaba ifitantala fya pa kale. Ifyalangulwikwe pa nshita ntali ukuba ifyasheleko ku fikuulwa fya bena Roma, fyasakamenwe fye panono ku bashula ifyashikama. Ukusangwa kwa Cimfungwa ca muli Bemba Wafwa ica kwa Esaya mu 1947, nangu cibe fyo, kwacincishe ukulangulukwapo cipya cipya ukwa cifulo.

Bwangu bwangu abasambilila baishibishe ifikuulwa nge fya bwikashi bwa butotelo ubwa ciYuda. Ukutunganya kwa apo pene kwali kwa kuti aba bantu bafishile ifimfungwa mu ncengo pa kati ka cilibwe mupepi. Lelo pa numa ukusanga kwamoneke ukwatwishikwa pali ico.

Ukusangwa Kushacitwapo

Bamululumba bali abaibukila ku mutengo wa mamanyuskripti yantu kale kale basangile. E co, mu 1952, lintu umwaume mukalamba ashimike ukuti lintu aali umusepela atamfishe tondwe wacenenwe ukufikila alubile mu cipunda ca libwe, uko asangile ifipe fye bumba fimo ne nyali ya mafuta iya kale, ukusapika ukupya kwalitendeke.

Umwaume umukote aali acili na maka ya kwishiba ubwingililo bwa lucengo pa kati ka fipunda fya cilibwe casuluka. Cashininkishiwe ukuba lucengo lwa kupanga fye, ulwaishibikwa nomba nga Ulucengo 4. Kulya Bamululumba basangile utupimfya twa mamanyuskripti mupepi na mita imo pe samba lya cali pali iyo nshita pa nshi apalingana. Takuli kapimfya akasungilwe mu mitondo, e co ifingi fyalibolele icabipa, ukufiita, kabili ifyayanguka ukutobeka. Mu nshita ifiputusha 40,000 fyalisangilwe, ukwimininako mupepi na mamanyuskripti 400. Amabuku yonse aya Malembo ya ciHebere, ukufumyako fye Estere, yalimininweko pa kati ka mamanyuskripti ya Baibolo umwanda umo. Ifyebo ifingi ifyasangilwe mu Lucengo 4 tafilasabankanishiwa.

Imo iya mamanyuskripti yacilapo kucindama yali ye buku lya kwa Samwele, iyaambwilwe mu mufungilo umo. Ifyebo fya iko ifya ciHebere, ifyabakililwe mu mikululo 47 ukufumya nakalimo muli 57, fyalipalana nga nshi kuli ifyo ifyabomfiwe kuli bakapilibula ba bupilibulo bwa Septuagint ya ciGreek. Kwalibako na kabili ifiputusha fya ciGreek ifya Septuagint ukufuma mu Ubwina Levi na Impendwa ifyo ifyakokola ukufika ku mwanda wa myaka uwa kubalilapo B.C.E. Manyuskripti ya Ubwina Levi ibomfya IAO, pali יהוה ya ciHebere, ishina lya bulesa ilya kwa Lesa, mu cifulo ca Kyʹri·os ya ciGreek, “Shikulu.”a

Mu ciputusha ukufuma mu Amalango, ilembo lya ciHebere lisanshamo ulubali ukufuma mu Amalangocipandwa 32, icikomo 43, ulusangwa muli Septuagint kabili ukwambulwa pa AbaHebere 1:6: “Na bamalaika bonse ba kwa Lesa bamupepe.” Uyu e muku wa kubalilapo uyu mupelwa wasangwa muli manyuskripti iili yonse iya ciHebere, ukusokolola ilembo ilyo mu kushininkisha lyebekesha ubupilibulo bwa ciGreek. Abasambilila muli ifyo balinonka ukushilimuka kupya mu fyebo fya Septuagint, ifyo libili libili fyambulwa mu Malembo ya Bwina Kristu aya ciGreek.

Icimfungwa ca mu Ukufuma cakokola ukubwelela ku ciputulwa calenga butatu ica kota wa mwanda wa myaka walenga butatu B.C.E., cimo ica kwa Samwele ukufika ku mpela ya mwanda wa myaka umo wine, ne cimfungwa ca kwa Yeremia ukufika pa kati ka 225 na 175 B.C.E. Ifyebo fyakumanina ukufuma mu mwanda wa myaka walenga itatu ukufika ku wa kubalilapo B.C.E. fyalisangwa ku kulonsha ukwaluka mu misango ya milembele na makalata imo na imo iya alufabeti ya ciHebere ne ciAramu, icintu cimo ica mutengo ukalamba mu kupima inshita ya mamanyuskripti.

Ica Kusungusha ca Lucengo 11

Mu kupelako, icifulo conse ukushinguluka Qumran calisapikwe mu kupwilikisha, capamo kuli Bamululumba na bashule fyashikama. Nalyo line, kasuba kamo mu 1956, Bamululumba bamo bamwene utususu tulefuma mu milale mu fimabwe ku kapinda ka ku kuso aka Lucengo 1. Baninine pa mulu no kusanga ulucengo lumbi, ulwakwete ubwingililo ubwaisalwa. Amatani yabili aya mabwe yaponene yali no kuseshiwapo pa kulusansalika. Ifyasangilwe mu kati fyali fya kusungusha—amamanyuskripti yabili ayakumanina ne mbali shisano isha yambi.

Ukusangwa kwacilapo kucindama kwali kwa cimfungwa cayemba ica Amalumbo. Ukutikama kwa mukupo kutubulula ukuti nakalimo ni mpapa ya mwana wa ŋombe ukucila impapa ya mbushi. Ubwingi bonse pamo ubwa fipimfya fisano, amabula yapusana yane, ne fiputusha fine fitupeela ubutali ubwacila pa mamita yane. Nangu cingati inkupiko ya ici cimfungwa yalibakililwa bwino, pe samba lya ciko palyonaika apakalamba. Cakokola ukubwelela kuli citika wa kubalilapo uwa mwanda wa myaka uwa kubalilapo C.E. kabili cakwatamo ifiputulwa 41 ifya malumbo. Tetragrammaton yalembwa imiku 105 mu filembo fya pa kale ifya ciHebere, ukuilenga ukuba iyapulamo pa filembo fya ciHebere ifya mbali shine ishalingana isha mashiwi yashingulukako.

Manyuskripti imbi, iya Ubwina Levi, yalembwa umupwilapo mu filembo fya pa kale ifya ciHebere, lelo umulandu ici cabele fyo tacilalondololwa mu kukumanina. Caba e calembwa cakokwesha icabako ukubomfya uyu musango wa milembele, uwalebomfiwa lintu abaYuda baile muli bunkole bwa cina Babiloni pa mpela ya mwanda wa myaka uwalenga cinelubali B.C.E.

Kope ya Targum, ukusupawila kwa ciAramu ukwe buku lya kwa Yobo, na yo ine yalisangilwe. Yaba pa kati ka ma Targum ya mu kubangilila ayapeeleshiwe ku kulembwa. Impendwa ya kulandapo pa mabuku yambi aya Baibolo na yo yalisangilwe mu ncengo shapusanapusana. Ni shani fintu ifi fimfungwa fyaishile mu kufiswa bwino bwino muli ishi ncengo?

Nga fintu cilumbwilwe mu kubangilila, fimo kuti pambi fyalifishilwe ku bekashi ba mu Qumran. Lelo ukufuma ku bushinino, cimoneka mu kupalishako ukuti ifingi fyabikilwe mulya ku baYuda balebutuka ukusupila kwa bena Roma mu Yudea mu mwaka wa 68 C.E., pa ntanshi ya bonaushi bwa kupelako ubwa Yerusalemu imyaka ibili pa numa. Amatololo ya Yudea ni ninga ya cifyalilwa iyacingililwa iya mamanyuskripti yaumo mutengo te mu ncengo fye mweka ishapalamina na Qumran lelo muli ayo makilomita ayengi ku kapinda ka ku kuso, ukushinguluka Yeriko, na ku kapinda ka ku kulyo, mupepi na Masada. Ifyo tuli aba kutasha pa mulandu wa kubakwa kwa fiko! Fipeela ubushinino bwalundwapo ubwa kukanayaluka kwa Cebo ca kwa Yehova icapuutwamo. Mu cine cine, “icebo ca kwa Lesa wesu caiminina umuyayaya.”—Esaya 40:8.

[Amafutunoti]

[Akabokoshi pe bula 13]

IFINGI FILI NO KWISA MU KWANGUFYANYA?

Nangu cingatila fyasangilwe amakumi ya myaka ayapitapo, ubwingi ubwa fiputusha fya Fimfungwa fya muli Bemba Wafwa tafyasabankanishiwa. The New York Times iya December 23, 1990, yabilishe ukuti: “Nelyo fye fipasho fya fikope fyalisungwa bunkole kwi bumba lya mikowa ilya basambilila abasengauka abanabo no kukaana ukusabankanya ifyebo ifingi ifyo bakwata.” Inyunshipepala yacitile lipoti, nangu cibe fyo, ukuti ukwalulwa mu babomfi muli ili bumba lya bakalemba nakucitwa nomba line, icingaba lutampulo ukulola ku kutoba “umusango wa mikowa yashinguluka ifimfungwa . . . , kabili icalo cikeshiba ifingi pa lwa nkulo yaibela mu lyashi lya kale.”

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 12]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.