Icebo ca kwa Lesa Caikalilila Pe

“Lelo icebo ca kwa Lesa wesu caiminina umuyayaya.”—ESAYA 40:8.

 1. (a) Cinshi capilibulwa pano ku mashiwi “icebo ca kwa Lesa wesu”? (b) Amalayo ya bantu yapusana shani ne cebo ca kwa Lesa?

ABANTUNSE balitemwa ukucetekela amalayo ya baume balumbuka na banakashi. Aya malayo nangu yamoneke ayasuma shani ku bantu bafwaya ukuwamyako imikalile mu bumi, lintu yalinganishiwa ku cebo ca kwa Lesa wesu, yaba nga maluba ayabonsa. (Ilumbo 146:3, 4) Imyaka yapitapo ukucila 2,700, Yehova Lesa apuutilemo kasesema Esaya ukulemba ati: “Abantunse bonse mulemfwe, no kupulama kwabo kwaba nge luba mu mpanga. . . . Umulemfwe uloma, iluba lilabonsa, lelo icebo ca kwa Lesa wesu caiminina umuyayaya.” (Esaya 40:6, 8) “Cebo” nshi ico iciikalilila pe? Fisemo fya kwa Lesa ifya mifwaile yakwe. Ilelo ico “cebo” twacikwata muli Baibolo.—1 Petro 1:24, 25.

 2. Mibele nshi ne milimo ifyali muli Israele wa pa kale na Yuda lintu Yehova afikilishe icebo cakwe?

² Abaleikala mu Israele wa pa kale baliimwenene bucine bwa fintu Esaya alembele. Yehova asobele ukupitila muli bakasesema bakwe ati ubufumu bwa mikowa 10 ubwa Israele bwali no kubalilapo ukusendwa muli bunkole ukukonkwapo no bufumu bwa mikowa ibili ubwa Yuda pa mulandu wa kubulwo busumino ukwa kapela makufi. (Yeremia 20:4; Amose 5:2, 27) Nangu ca kuti balipakese bakasesema ba kwa Yehova bamo no kubepaya, ukooca icimfungwa calimo ukusoka kwa kwa Lesa, no kuyashina kuli Egupti ukuti abatumine ifita fya kwaafwa pa kuti ubusesemo bwifikilishiwa, icebo ca kwa Lesa califikilishiwe. (Yeremia 36:1, 2, 21-24; 37:5-10; Luka 13:34) Ukulundako, ubulayo bwa kwa Lesa ubwa kubwesha abaYuda balapila abashelepo ku calo cabo bwalifikilishiwe mu nshila yawamisha.—Esaya, icipandwa 35.

 3. (a) Malayo nshi ayalembelwe na Esaya ayo tufwaisha ati yakafikilishiwe? (b) Cinshi camushinina ukuti ifi fintu cine cine fikacitika?

³ Yehova na kabili asobele ukupitila muli Esaya ukuti kwali no kuba ukuteka kwa bulungami pa bantunse ukupitila muli Mesia, ukulubulwa ku lubembu ne mfwa, no kwalula isonde paradise. (Esaya 9:6, 7; 11:1-9; 25:6-8; 35:5-7; 65:17-25) Bushe ifi na fyo fikacitika? Ukwabula no kutwishika! ‘Lesa tengabepa.’ Apekenye ukuti icebo cakwe ica kusesema cilembwe pa kuti tunonkelemo, kabili alishininkisha ukuti cabakililwa.—Tito 1:2; Abena Roma 15:4.

 4. Nangu ca kuti ifyo bakalemba ba Baibolo balembelepo tafyabakililwa, cinshi twingatilila icebo ca kwa Lesa “ca mweo”?

⁴ Yehova taabakilile ifimfungwa filya fine bakalemba ba ku kale balembelepo ayo masesemo. Lelo “icebo” cakwe, imifwaile alanda, caba ca mweo. Iyo mifwaile ilola fye ku ntanshi mu kupambana, kabili ilyo ileya, amatontonkanyo ya lwa nkati ne nkuntu sha bantu yambukila mu bumi filamoneka. (AbaHebere 4:12) Ukulundapo, ilyashi lya kale lilangisha ukuti cali fye ni ku kutungulula kwa bulesa e ko Amalembo yapuutwamo yabakililwe no kupilibulwa.

Lintu Baesha Ukushimaisha

 5. (a) Kutukuta nshi imfumu ya Suria yatukwite ku konaula Amalembo yapuutwamo aya ciHebere? (b) Mulandu nshi yafililwe?

⁵ Inshita ishingi, bakateka balitukuta ukufwaya ukonaula ifyalembwa fyapuutwamo. Mu 168 B.C.E., Imfumu ya Suria Antiochus Epiphanes (uuli pe bula 10) akuulile icipailo ca kwa Seu mwi tempele lyapeelwe kuli Yehova. Kabili asokwete ‘amabuuku ya Malango,’ ukuyoca, no kusosa ati uwasangwa nakwata Amalembo ya musango yo aali no kwipaiwa. Alifililwe ukushimaisha Amalembo yonse te mulandu ne mpendwa ayo aocele mu Yerusalemu na Yudea. Pali ilya nshita amekalo ya baYuda yasalangene mpanga yonse, kabili isunagoge limo na limo lyalikwete ifimfungwa.—Linganyeniko Imilimo 13:14, 15.

 6. (a) Kufundumana nshi kwaliko ku kufwaya ukonaula Amalembo yalebomfya Abena Kristu ba kwamba? (b) Caishileba shani?

⁶ Mu 303 C.E., Kateka umwina Roma Diocletian na o abikile icipope ca kuti ifikuulwa fyalepepelamo Abena Kristu fyonse fibongololwe na ‘Malembo yabo yocewe mu mulilo.’ Uku konaula kwalitwalilile pa myaka 10. Nangu uku kupakasa kwali ukwabipisha, Diocletian alifililwe ukukufya ubuKristu, kabili Lesa taasuminishe intumi sha kwa kateka ukonaula nangu fye ciputulwa ca Cebo Cakwe icapuutwamo. Lelo uku kwesha ukucilikila Icebo ca kwa Lesa ukuti ciyananishiwa no kubilishiwa kwalangishe icali mu mitima ya abo balelwisha. Bailangishe ukuti balipofwishiwe kuli Satana kabili balecita ukufwaya kwakwe.—Yohane 8:44; 1 Yohane 3:10-12.

 7. (a) Kutukuta nshi kwaliko ku kwesha ukufubalisha ukusalangana kwa bwishibilo bwa Baibolo ku masamba ya ku Bulaya? (b) Cinshi cabombelwe mu kupilibula no kusabankanya amaBaibolo?

⁷ Ukutukuta kwa kufubalisha ukusalangana kwa bwishibilo bwa Baibolo kwaleishila na mu nshila shimbi. Lintu iciLatin calekele ukubomfiwa, cali ni Papa Gregory VII (1073-85) na Papa Innocent III (1198-1216), abaleitunga ukuba Abena Kristu e bakoselepo ukukaanya ukuti Baibolo iipilibulwa mu lulimi lwalelanda abantu abengi, te basenshi iyo. Mu kwesha ukufumyapo abalelwisha amaka ye calici, Icilye ce Calici lya Roma Katolika ica ku Toulouse, mu France, mu 1229, capangile icipope ca kuti takuli umuntu yawe yawe uwalingile ukukwata Baibolo mu lulimi lwa cikaya. Ukulubulwisha kwalibomfiwe na maka ku kulenga icipope ukubomba. Nalyo line, imyaka 400 pa numa ya Kulubulwisha, abatemwa Icebo ca kwa Lesa balipilibwile Baibolo yonse kabili balipulintile no kulaisalanganya mu ndimi napamo 20, na malembo yakulu yakulu yali mu ndimi na shimbi 16.

 8. Mu mwanda wa myaka walenga 19, cinshi calecitika ku kupilibula Baibolo no kuisalanganya mu Russia?

⁸ Te Calici lya Roma Katolika lyeka ilyaleesha ukucilikila abantu yawe yawe ukukwata Baibolo. Mu kwamba kwa mwanda wa myaka uwalenga 19, profesa wa pa St. Petersburg Academy of Divinity, Pavsky alipilibwile Ilandwe lya kwa Mateo ukufuma mu ciGriki ukutwala mu ciRussian. Amabuuku yambi aya mu Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGriki na yo yalipilibwilwe mu ciRussian, kabili Pavsky e walepitamo. Aya yalisalanganishiwe ayengi nga nshi, mpaka mu 1826, lintu icalici lyabomfeshe umucenjelo no kunashanasha kateka ukuti Bible Society ya ku Russia iletungululwa ne “Cilye Cashila” ice Calici lya Orthodox ilya mu Russia. Aka kabungwe lyene kalishimaishe imibombele ya Bible Society ya ku Russia. Pa numa, Pavsky alipilibwile Amalembo ya ciHebere ukufuma mu ciHebere ukutwala mu ciRussian. Mupepi na pa nshita iyi ine, mishonari we Calici lya Orthodox, Makarios, na o alipilibwile Amalembo ya ciHebere ukufuma mu ciHebere ukutwala mu ciRussian. Bonse babili balikandilwepo pa mulimo wabo, na maBaibolo bapilibwile yabikilwe umwa kusungila ifyalembwa fya mu calici. Icalici lyapampamine pa kuleka Baibolo ikalilile mu lulimi lwa kale ulwa ciSlavonic, ulo abantu yawe yawe bashalebelenga nelyo ukumfwa pali yo nshita. Ni lintu fye bafililwe ukushimaisha ukufwaisha kwa bantu ukwa kwishiba Baibolo e lintu “Icilye Cashila” caisuminishe ukupilibula Baibolo mu 1856. Cacitile fyo mu kuba na makambisho ayapangilwe mu kusakamanisha ku kushininkishe fyo amashiwi yabomfiwa yaleumfwana ne misambilishishe ye calici. Muli fyo, imimonekele ya cipamanso iya bashimapepo ne co baimininepo ukukuma ku kusalanganya Icebo ca kwa Lesa yalipinkene ne co balesosa no kucita.—2 Abena Tesalonika 2:3, 4.

Ukucingilila Icebo ku Kusundulwa

 9. Ni shani fintu bakapilibula bamo aba Baibolo balangilile ifyo balitemwa Icebo ca kwa Lesa?

⁹ Pa bapilibwile no kukopolola Amalembo pali abantu batemenwe Icebo ca kwa Lesa icine cine no kubombesha ku kulenga uuli onse akwateko. William Tyndale alipailwepo (mu 1536) pa kupilibula Baibolo mu ciNgeleshi. Francisco de Enzinas alipooselwe mu cifungo kuli Bakalubulwisha ba ciKatolika (pa numa ya 1544) pa kupilibula no kusabankanya Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGriki mu ciSpanish. Robert Morrison tatiinine ukwipaiwa (ukufuma mu 1807 ukufika mu 1818) kabili apilibwile Baibolo mu ciChinese.

10. Fya kumwenako nshi filanga ukuti kwali bakapilibula bamo abatuninkishiwe ne fintu fimbi ukucila pa kutemwa Icebo ca kwa Lesa?

¹⁰ Nangu cibe fyo, inshita shimo kwali fimbi ifyalelenga ukukopolola no kupilibula Icebo ca kwa Lesa ifyacila pa kucitemwa fye. Langulukeni ifya kumwenako fine: (1) Abena Samaria bakuulile itempele pa lupili lwa Gerisimu ku kucimfyanya ne lya mu Yerusalemu. Ku kutungilile co, balyalwile Ukufuma 20:17 muli Pentateuch wabo. Balilundileko ifunde ilya kukuula iciipailo ca mabwe pa lupili lwa Gerisimu ku kutuulapo amalambo, kwati ili funde lyali lubali lwa Mafunde 10. (2) Uwabalilepo ukupilibula ibuuku lya kwa Daniele muli Septuagint wa ciGriki alipaaswikeko mu kupilibula. Abikilemo fimo ifyo aleti fyali no kulondolola ilembo lya ciHebere nelyo ukulyangushako. Alifumishemo ifishinka ifyo aleti bakabelenga baali no kupata. Lintu apilibwile ubusesemo bulanda pa nshita ya kumoneka kwa kwa Mesia ubwa pali Daniele 9:24-27, alibepele inshita yalandilwepo no kulundako, ukwalula, no kutelula amashiwi. Calemoneke fyo alefwaya ubusesemo bube ngo buleafwilisha ubulwi baMaccabee baimishe. (3) Mu mwanda wa myaka uwalenga ine C.E., mu bulondoloshi bwa ciLatin, uwalesumbula icifundisho ca kuti Balesa baba batatu uwacincila ukucishamo, cilemoneke fyo alundileko amashiwi ya kuti “mu muulu, Wishi, Cebo, no mupashi wa mushilo; kabili aba batatu baba umo” kwati uku kwali kwambula 1 Yohane 5:7. Pa numa ifyo fyebo fyalibikilwe muli Baibolo wa ciLatin. (4) Louis 13 (1610-43), mu France, alisuminishe Jacques Corbin ukupilibula Baibolo mu ciFrench ku kucimfya baProtestanti. Apantu ico e co balefwaya, Corbin alilundileko fimo mu malembo, no kulundako pa Imilimo 13:2 ati “ilambo lyashila ilya Minsa.”

11. (a) Ni shani fintu Icebo ca kwa Lesa caikalilile te mulandu no bucenjeshi bwa bakapilibula bamo? (b) Ni bamanyuskripiti ba kale banga ababako ku kushinina ifyo Baibolo yalandile mu kutendekelako? (Moneni umukululo.)

¹¹ Yehova tacilikile uko kusaminwa ku Cebo cakwe, kabili tacayalwile imifwaile yakwe. Cinshi cafuminemo? Ukulundako ifya kusuminisha imipepele ya pa lupili lwa Gerisimu takwalengele imipepele ya bena Samaria ukuba e pitilo lya kwa Lesa ilya kupaalilamo abantunse. Lelo, cali bushinino bwa kuti, nangula imipepele ya bena Samaria yaleitunga ukusumina muli Pentateuch, tayali no kushintililwapo ukuti isambilisha icine. (Yohane 4:20-24) Ukupotonganya amashiwi muli Septuagint takwaleseshe Mesia ukwisa pa nshita yasobelwe ukupitila muli kasesema Daniele. Ukulundapo, nangu ca kuti Septuagint yalebomfiwa mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo, abaYuda ukulingana no bushinino ilingi line baleumfwa Amalembo yalebelengwa mu ciHebere mu masunagoge. Muli fyo, “abantu balelolela” lintu inshita ya kufikilishiwa kwa bulya busesemo yalepalama. (Luka 3:15) Kumfwa ku fyasanshiwamo pali 1 Yohane 5:7 ku kutungilila icifundisho ca kuti kwaba Balesa Batatu na pa Imilimo 13:2 ku kutungilila Iminsa, ifi tafyayalwile icine. Kabili mu kupita kwa nshita ubu bucenjeshi bwalisokolwelwe. Ifyalembwa fya Baibolo mu lulimi lwa kutendekelako e ko fyaba ifingi ifingabomfiwa ku kubebeta Baibolo iili yonse nga yalipilibulwa fye bwino.

12. (a) Kwalula nshi kwabipisha kumo uko bakapilibula ba Baibolo bamo bayalwile? (b) Finshi fimbi uku kwalula kwayambukile?

¹² Ukwesha kumbi ukwa kwalula Amalembo kwalicilile na pa kwalula amashiwi mu fikomo fimo. Uku kwalingene no kusansa ukwishibikwa kwa kwa Lesa umwine. Ifyalealulwa no bwingi bwa fiko fyali bushinino bwa kuti kwali amaka yacila pa muntu nelyo akabungwe ayalebomba—ee amaka ya mulwani mukalamba uwa kwa Yehova, Satana Kaseebanya. Mu kunakila kuli ayo maka, bakapilibula bamo na balekopolola—mu kuswatuka, bambi mu kushimunuka—batendeke ukufumyamo ishina lya kwa Lesa, Yehova, mu Cebo cakwe icapuutwamo mu makana ya fifulo lyalipo. Mu myaka ya kubangilila, amabupilibulo yamo ukufuma mu ciHebere ukutwala mu ciGriki, iciLatin, iciGerman, iciNgeleshi, iciItalian, ne ciDutch, yali pa yafumishemo ishina lya bulesa monse nelyo ukulisha fye mumo mumo. Lyalifumishiwe na mu Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGriki.

13. Mulandu nshi ukutukuta kwa kwalula Baibolo kushalafishe abantunse ishina lya kwa Lesa?

¹³ Nalyo line, abantunse tabalafiwe ilyo shina lya lulumbi. Amabupilibulo ya Amalembo ya ciHebere mu ciSpanish, iciPortuguese, iciGerman, iciNgeleshi, iciFrench, na yambi ayengi, mu kufumaluka yalibikilemo ishina lya kwa Lesa. Ilyo calefika umwanda wa myaka walenga 16, ishina lya kwa Lesa lyatampile ukumoneka na kabili mu Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGriki ayapilibwilwe ukufuma ku ciHebere; ilyo calefika umwanda wa myaka uwalenga 18, mu ciGerman; ilyo calefika uwalenga 19, mu ciCroatian ne ciNgeleshi. Nangu abantu bengesha ukufisa ishina lya kwa Lesa, ilyo “ubushiku bwa kwa [Yehova, NW]” bukesa, lyene, nga fintu Lesa umwine abilisha, ‘inko shikeshibo kuti ni ne Yehova.’ Iyo mifwaile yabilishiwa iya kwa Lesa tayakafilwe.—2 Petro 3:10; Esekiele 38:23; Esaya 11:9; 55:11.

Ubukombe Bwafika Isonde Lyonse

14. (a) Ilyo calefika umwanda wa myaka walenga 20, ni mu ndimi shinga isha ku Bulaya Baibolo yapulintilwe, kabili cinshi cafuminemo? (b) Ilyo calefika ku kupwa kwa 1914, Baibolo yali mu ndimi shinga isha mu Afrika?

¹⁴ Ilyo calefika umwanda wa myaka walenga 20, Baibolo kale kale yalepulintwa mu ndimi 94 isha ku Bulaya. Calengele abasambi ba Baibolo kulya ukwishiba ukuti pa mpela ya nshita ya Bena fyalo mu 1914 kwali no kucitika ifya kutenshe calo, na ciine fyalicitike! (Luka 21:24) Ilyo umwaka wakakala uwa 1914 ushilapwa, Baibolo eko yali, atemwa yonse nelyo amabuuku fye yamo mu ndimi sha mu Afrika 157, ukulunda ku ndimi shaseekele pamo nge ciNgeleshi, iciFrench, ne ciPortuguese. Muli fyo calengele ukuti kube apa kutendekela mu kusambilisha abaicefya aba mikowa yalekanalekana ne nko abekala mu Afrika icine ca Baibolo icilubula lwa ku mupashi.

15. Ilyo inshiku sha kulekelesha shaletendeka, ni ndimi shinga isha muli baAmerika ishakwete Baibolo?

¹⁵ Ilyo icalo caleingila mu nshiku sha kulekelesha ishasobelwe, amaBaibolo eko yali ayengi kuli baAmerika. Abalefuma ku Bulaya e bayaletele mu ndimi shabo ishalekanalekana. Ukutantika kwa kusambilisha Baibolo ukukalamba kwalitendeke, ukupitila mu malyashi ya cintubwingi no kusabankanya impapulo shashimpwa pali Baibolo ku Basambi ba Baibolo aba Pa Kati ka Nko, nga fintu Inte sha kwa Yehova shaleitwa iyo nshita. Ukulundapo, amaBaibolo kale kale yalepulintwa ku masosaite ya Baibolo mu ndimi shimbi 57 pa kuti aba ndimi shalekanalekana aba ku Amerika wa ku kapinda ka kuso no wa ku kapinda ka kulyo na bo bengakwatako amaBaibolo.

16, 17. (a) Kufika kwi uko Baibolo yalesangwa lintu inshita ya kushimikila mwi sonde lyonse yafikile? (b) Ni shani fintu Baibolo yashininkisha icine cine ukuti citabo caikalilila kabili ica maka nga nshi?

¹⁶ Ilyo inshita yafikile iya kushimikila imbila nsuma mwi sonde lyonse ilyo ‘impela ishilaisa,’ Baibolo ninshi yalishibikwa ku Asia na mu fishi fya Pacific. (Mateo 24:14) Kale kale yalesabankanishiwa mu ndimi 232 ishilandwa kuli lulya lubali lwe sonde. Yamo yali ayakumanina; ayengi yali fye Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGriki; yambi yaleba fye ibuuku limo ilya Amalembo Yashila.

¹⁷ Cili icamonekesha ukuti Baibolo tayaikele fye nga benye. Pa fitabo fyonse ifyaliko, e yapilibwilwe mu ndimi ishingi kabili e yasabankanishiwe ukucila fyonse fiine. Ifyalembelwe muli cilya citabo fyalecitika, mu kumfwana no bushinino bwa kuti yalisenaminwa na Lesa. Ifisambilisho fya iko no kupuutwamo yapuutilwemo no mupashi na fyo fyalealula ubumi bwa bantu mu fyalo ifingi. (1 Petro 1:24, 25) Lelo kwali ifingi, ifingi nga nshi ifyali no kwisa.

Bushe Muleibukisha?

Bushe “icebo ca kwa Lesa wesu” icaikalilila pe cinshi?

Kwesha nshi kwabako ukwa kushimaisha Baibolo, kabili finshi fyafumamo?

Ni shani fintu ukusanguluka kwa Baibolo kwabakililwa?

Ni shani fintu ifisemo fya kwa Lesa ifya mifwaile yakwe fyashininkisha ukuti fyaba cebo ca mweo?

[Akabokoshi pe bula 12]

Bushe Twalishiba Icine Cine Ifyalembelwe mu Baibolo pa Kubala?

Bamanyuskripiti ba ciHebere mupepi na 6,000 abalembwa ku minwe ya bantu balekalilo bunte ku fyaba mu Amalembo ya ciHebere. Bamo pali aba balembelwe pa ntanshi ya buKristu. Bamanyuskripiti nangu 19 ababamo Amalembo ya ciHebere yonse balembelwe ninshi bamashini ba kupulinta tabalapangwa. Ukulundapo, kwaba amabupilibulo ya Baibolo mu ndimi 28 ayapilibwilwe muli ilya ine myaka.

Ku Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGriki, bamanyuskripiti ba ciGriki mupepi na 5,000 balitantikwa. Umo pali aba casoswo kuti alembelwe pa ntanshi ya 125 C.E., muli fyo papitile fye imyaka ya kupenda pa numa ya kulembwa kwa kubalilapo. Kabili ifiputusha fimo catontonkanishiwa ukuti fyalembelwe imyaka iingi pa ntanshi ya 125 C.E. Pa mabuuku yapuutwamo 27, paba 22 ayakwata bamanyuskripiti bakumanina 10 ukufika ku 19 aba mu filembo fya ciGriki. Ibuuku lya mu Amalembo ya ciGriki ilyakwata bamanyuskripiti bakumanina abanono fye mu filembo fya ciGriki libuuku lyakwata batatu—ilya Ukusokolola. Manyuskripiti umo uwakwatamo Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGriki yonse alembelwe mu mwanda wa myaka uwalenga ine C.E.

Takwaba ulupapulo lumbi ulwa kale sana ulwakwata ubushinino bwalembwa ubwafulishe fi.