Ubumi Bwabo
Ukwishiba Umulandu Lesa Asuminishisha Ukucula Kwayalwile Imikalile Yandi
ABASHIMIKA ILI LYASHI NI BA HARRY PELOYAN
Cinshi Lesa asuminishisha ukucula? Ici cipusho calincushishe sana ukufuma fye ilyo nali umwaice. Abafyashi bandi balebombesha, bali aba cishinka, kabili balibikileko amano ku kusakamana imikalile ya lupwa lwabo. Lelo batata tabalepepa, bamayo na bo baleyako fye limo limo ku kupepa. E co balifililwe ukunjasuka ici cipusho.
ILYO kwali Inkondo ya Calo iya Cibili na lintu yapwile, e lyo nacililemo ukutontonkanya sana pali ici cipusho, pantu nali umushilika wa pa menshi uwa calo ca United States ukucila pa myaka itatu. Ilyo inkondo yapwile, bantumine ukuya ne ngalaba ku China mu kutwala ifya kukumbusuka. Naikele ku China mupepi no mwaka umo kabili nalimwene ifyo abantu abengi balecula.
Abena China balabombesha kabili balicenjela. Nomba abengi balecula sana ku mulandu no bupiina no lukaakala ifyaliko pa mulandu wa Nkondo ya Calo iya Cibili. Nalyumfwile ubulanda sana ukumona abana abasuma, uko bafwele insaamu, abaondoloka ku nsala, baleisa mu kulomba ifintu nga bamona twafuma mu ngalaba.
Cinshi Abantu Baculila?
Nafyelwe mu 1925 kabili nakuliile ku California, ku United States of America. Nshabalilemonapo ukucula nga kulya kwali mu China. E ico, lyonse naleipusha ukuti, ‘Nga ca kuti Kabumba wa maka yonse eko aba, cinshi alekela ifintu fya musango yu ukulacusha abantu abengi ifi, sana sana abana aba kaele?’
Na kabili, nalepapa ukuti nga cine cine Lesa e ko aba, cinshi engasuminishisha ubonaushi bwa musango yu, ukwipayaululwa kwa bantu abengi, imfwa, no kucula uko abantu bacula ukufuma fye ku kale—sana sana mu Nkondo ya Calo iya Cibili umo abantu ukucila pali 50 milioni bafwile? Kabili, lintu kwali iyi nkondo, naleipusha ukuti, cinshi abantu ba mu calici limo line bengepaila abanabo pa mulandu fye wa kuti tabekala mu calo cimo, kabili cinshi bashimapepo ba ku macalici ku mwabo balesuminishisha abantu ukucite fya musango ulya?
Amandaala
Ilyo Inkondo ya Calo iya Cibili yatendeke mu 1939 kabili abantu abengi nga nshi mwi sonde fye lyonse balifwile, namwene ukuti Lesa takwaba. Lyena, ilyo twalesambilila icisambililo ca sayansi lintu nali ku sekondari, batwebele ukuti umwana we sukulu onse afwile ukupangapo icintu cimo ico engabomfya ku kusambililako fimo ifya sayansi. Apo nalitemenwe ukusambilila ifya maplaneti, natile nalapanga amandaala ayakalamba aya kumwenako ifintu ifili apatali sana. Uyu mulimo wansendele imyeshi yonse iyo twali ku sukulu ninshi tatulaisala.
Bushiku bumo ilyo kushali amakumbi, ubushiku ninshi no mweshi takuli, nasendele amandaala yandi pa nse no kulolesha mu muulu kabili namwene intanda na maplaneti. Nalipapile sana ukumona ukuti mu muulu mwaliba ifintu ifingi kabili fyonse fye fyalitantama bwino. Lyena, naishileishiba ukuti fimo ifyo nalemona ukuti ni “ntanda” tashali ni ntanda, lelo fyali fipinda bushiku ifyapala icipinda bushiku ca Milky Way, kabili mu cipinda bushiku cimo mwaba intanda ishingi sana. Ico cintu calimpeseshe sana amano.
Natontonkenye ukutila, ‘ukwabula no kutwishika, fyonse ifi te kuti ficitike fye ifine fyeka. Takwaba icintu icimoneka bwino sana icaishilebako fye icine ceka. Ifya mu muulu na pano isonde fyaliteyanishiwa bwino sana kabili filamoneka fye ukuti umo uwakwatisha amano e wafipangile. Nomba bushe Lesa e ko aba?’ Ifyo namwene ilyo naloleshe mu mandaala fyalengele natampa ukutontonkanya ukuti limbi Lesa afwile e ko aba.
Lyena nali-ipwishe ukuti: ‘Nga ca kuti kwaliba Lesa uwakwatisha amaka, uwakwata na mano ya kubumba ifintu fya musango yu ifya kupapusha, bushe te kuti alungike ifyabipa ificitika pano calo? Cinshi asuminishisha ukucula kwa musango yu?’ Nga naipusha abaya ku mapepo, tabalenjasuka bwino bwino iyo.
Ilyo napwishishe isukulu lya ku sekondari no kuya na ku koleji pa myaka imo, naishileingila ubushilika bwa pa menshi mu United States. Bashimapepo abashilika na bo bene tabayaswike amepusho yandi. Ilingi line, aba mapepo baletila fye, “Ifyo Shikulu acita fyalyafya ukumfwa no kulondolola.”
Natwalilile Ukufwaya Amasuko
Ilyo nafumine ku China, natwalilile fye ukufwaya ukwishiba ico Lesa asuminishisha ukucula. Aya mepusho yalencusha sana, maka maka ilyo namwene inshiishi baleshikamo abashilika ishali pa fishi fyalekanalekana ifya pali bemba wa Pacific apo twaleiminina pa kubwelelamo ku Amerika. Inshiishi ishingi shali sha balumendo abafwile fye bwaice bwaice.
Ilyo nabwelele ku United States kabili banjebele ukuleka ubushilika bwa pa menshi, kwashele umwaka umo ukuti mpwishe isukulu pa Harvard University ku Cambridge, Massachusetts. Umwaka wakonkelepo nalipwishishe amasambililo no kupoka digiri, lelo nshabwelelemo ku California. Natile kantale njikaleko ku Kabanga pa kuti njeshe ukusanga amasuko ku mepusho nakwete. Nalefwaya ukuya ku New York City, ukwali amacalici ayengi, pa kuti ndeya mu kupepako no kumona ifyo balesambilisha.
Bamayo mukalamba ba Isabel Kapigian, abaleikala ku New York, banjebele ukuti ndeikala na bo. Bamayo mukalamba e lyo na bana babo babili abanakashi, baRose na baRuth bali ni Nte sha kwa Yehova. Apo nalemona kwati te kuti ntemwe ifisumino fyabo, natendeke ukuya mu kupepa ku macalici yambi, ukulanshanya na bantu no kubelenga ifitabo ifilanda pa fya mapepo. Nalebepusha ico Lesa asuminishisha ukucula, lelo na bo bene tabaishibe ifyasuko kwati fye nine wine. Na pa kulekelesha, namwene fye ukutila kanshi na Lesa wine uyo nakalimo takwaba.
Nasanga Amasuko
Lyena naipwishe bamayo mukalamba na bana babo nga kuti nabelengako ifitabo fyabo fimo pa kuti imone ifyo Inte sha kwa Yehova baishiba. Ilyo nabelengele ifitabo, ilyo line fye nalimwene ukutila Inte sha kwa Yehova balipusana sana na macalici yambi. Amasuko yalefuma muli Baibolo kabili yaleumfwika bwino sana. Mu nshita fye iinono, nalishibe amasuko ku mepusho yandi aya kufwaya ukwishiba umulandu Lesa asuminishisha ukucula.
Na kabili, nalimwene no kuti Inte sha kwa Yehova balacita ifya mu Baibolo ifyo basambilila. Ku ca kumwenako, naipwishe bamayo mukalamba ico baNte ba ku Germany abalumendo bacitile ilyo kwali Inkondo ya Calo iya Cibili. Bushe balingiile ubushilika, nelyo ukulandako ukuti “Heil Hitler!,” kabili bushe balipikileko sulupu ku mendela ya bena Germany? Banjaswike ukuti awe, tabacitileko ifi fyonse. Kabili pa mulandu wa kukanaitumpa mu fikansa fya calo, babatwele ku nkambi sha kucushishamo abantu, uko abengi babepaile. Balondolwele ukuti ilyo kwali inkondo, Inte sha kwa Yehova konse fye bacitile cimo cine—tabalwileko inkondo. Nangu fye ni mu fyalo umo abantu bakwata insambu sha maisosele, Inte sha kwa Yehova abalumendo balikakilwe pa mulandu wa kukanaitumpa mu fikansa fya calo.
Lyena, bamayo banjebele ukubelenga Yohane 13:35, apatila: “Muli ici e mo bonse bakeshibilo kuti muli basambi bandi, nga mwaba no kutemwana.” Abena Kristu ba cine bafwile ukutemwana, pantu ukutemwa e ca kwishibilako Abena Kristu ba cine kabili bafwile ukucite fyo ukuli konse uko bekala. Tabalwa inkondo na bantu bambi, tabepaya abanabo nangu fye bantu bekala ku fyalo fimbi! Banjipwishe abati: “Bushe kuti mwaelenganya Yesu na basambi bakwe balelwishanya mu nkondo sha bena Roma no kwipayana?”
Na kabili banjebele ukubelenga 1 Yohane 3:10-12. Patila: “Abana ba kwa Lesa na bana ba kwa Kaseebanya bamonekela kuli ici cine: Onse uushitwalilila ukucita ubulungami te wa kwa Lesa, nangu uushatemwa munyina. . . . Tuletemwana; twiba nga Kaini, uwali wa mubifi kabili aipeye munyina.”
Ifyo Baibolo isambilisha filomfwika. Abena Kristu ba cine balitemwana, nangu bekale mu fyalo fyalekanalekana. E co tabakatale abepaya munyinabo uo bapepa nankwe kabili te kuti bepaye umuntu uuli onse. E mulandu wine Yesu alandiile ulwa basambi bakwe ukuti: “Tabali ba pano calo, ifyo na ine nshili wa pano calo.”—Yohane 17:16.
Naishiba Umulandu Lesa Asuminishisha Ukucula
Tapakokwele, nasambilile ukuti Baibolo ilatweba umulandu Lesa asuminishisha ukucula. Ilondolola ukuti ilyo Lesa abumbile abafyashi besu aba kubalilapo, ababumbile abapwililika no kubabika mwi bala lya paradaise. (Ukutendeka 1:26; 2:15) Kabili abapeele ne ca bupe icisuma sana, abapeele amaka ya kuisalila. Lelo balekabila ukubomfya bwino amaka ya kuisalila. Pa kuti batwalilile ukwikala abapwililika muli paradaise balekabila ukumfwila Lesa na mafunde yakwe. Bali no kukusha ulya paradaise ukukumana pe sonde lyonse. Abana babo na bo bali no kuba abapwililika, ica kuti umuye nshiku, lino isonde lyali no kuba paradaise wa lulumbi, umwali no kwikala abantu abapwililika kabili aba nsansa.—Ukutendeka 1:28.
Nomba, nga ca kuti Adamu na Efa basalapo ukuicitila ifintu abene, ukukanaumfwila Lesa, ninshi Lesa tali na kubasuminisha ukutwalilila abapwililika. (Ukutendeka 2:16, 17) Icabipile ca kutila, abafyashi besu tababomfeshe bwino amaka ya kuisalila kabili basalilepo ukukanaumfwila Lesa no kuicitila ifyabo abene. Basongelwe na malaika cipondoka uwaishileba Satana Kaseebanya. Talefwaya ukuti abantu baleumfwila Lesa no kuti balepepa Lesa eka fye uwalinga ukupepwa.—Ukutendeka 3:1-19; Ukusokolola 4:11.
E co Satana aishileba “lesa wa bwikashi buno.” (2 Abena Korinti 4:4) Baibolo itila: “Icalo conse calaala mu maka ya mubifi.” (1 Yohane 5:19) Yesu aitile Satana ukuti “kateeka wa pano calo.” (Yohane 14:30) Bucintomfwa bwa kwa Satana no bwa bafyashi besu aba ntanshi bwaletele ukukanapwililika, ulukaakala, imfwa, ubulanda no kucula ku bantu bonse.—Abena Roma 5:12.
“Te kwa Muntu”
Pa kuti alange abantu icicitika nga basuula amafunde ya kwa Kabumba, Lesa alisuminisha ukucula pa myaka iingi. Iyi nshita yapitapo yalilenga abantu bonse ukumona ukuti amashiwi ya mu Baibolo ya cine ayatila: “Te kwa muntunse ukwenda kwakwe; te kwa muntu uuleya ukushikimika amatampulo yakwe. Ndimuneni, mwe Yehova.”—Yeremia 10:23, 24.
Apo nomba palipita imyaka yonse iyi, kuti twamona ukutila ifi abantu basalapo ukuiteka abene ukwabula ukumfwila Lesa, mwafuma fye ububi bweka bweka. Kanshi, Lesa tafwaya ukuti abantu bakatwalilile ne mikalile ya kukanamumfwila no kukanaumfwila amafunde yakwe.
Lesa Alilaya Ifisuma ku Ntanshi
Ukusesema kwa mu Baibolo kulanga ukuti, nomba line fye, Lesa akafumyapo buno bwikashi bwakaluka kabili ubwabipa. Baibolo itila: “Pashala panono, e lyo umubifi takabepo; . . . lelo abalanda bakapyaninine calo, no kuilemeno bwingi bwa mutende.”—Amalumbo 37:10, 11.
Ukusesema kwa pali Daniele 2:44 kutila: “Mu nshiku sha shamfumu ishi [amabuteko yonse ayabapo ino nshita] Lesa wa mu muulu akemyo bufumu ubushakonaulwe umuyayaya, no bufumu bwa buko tabwakashiilwe ku bantu bambi; bukashonaula no kupesha aya mabufumu yonse, kabili bukeminina umuyayaya.” Abantu tabakasuminishiwe ukuteka na kabili. Ubufumu bwa kwa Lesa e bukateka isonde lyonse. Muli ubo bufumu, isonde lyonse likaba paradaise kabili abantunse bakesaba abapwililika pa kuti bakekale pe sonde umuyayaya. Baibolo ilaya ukuti: “[Lesa] akafuuta ifilamba fyonse ku menso yabo, ne mfwa tayakabeko kabili iyo, nangu kuloosha nangu kukuuta nangu kukalipwa.” (Ukusokolola 21:4) Mwandini ni nshita iisuma sana iya ku ntanshi iyo Lesa atupekanishisha!
Imikalile Imbi
Imikalile yandi yalyalwike ilyo nasangile amasuko ku mepusho yandi. Ukufuma lilya line, nalefwaya ukubombela Lesa kabili nalefwaya no kusambilishako na bambi umulandu Lesa asuminishisha ukucula. Naishileishiba ukuti amashiwi yaba pali 1 Yohane 2:17 yalicindama sana, ayatila: “Icalo [buno bwikashi ubutekwa na Satana] cileya no lunkumbwa lwa ciko, lelo uucita ukufwaya kwa kwa Lesa ekalilila umuyayaya.” Nalefwaisha ukwikala umuyayaya mu calo cipya ica kwa Lesa. Naikele kulya kwine ku New York kabili natendeke ukulongana ku cilonganino ca Nte sha kwa Yehova icali kulya kwine. Kwali ifingi ifyalecitika ilyo nalesambilishako bambi ifyo nomba naishibe.
Mu 1949, naishibene na Rose Marie Lewis. Rose, e lyo na banyina baSadie, pamo na bankashi nankwe 6 bonse bali ni Nte sha kwa Yehova. Rose alebombela Lesa umulimo wa kushimikila inshita yonse. Ali ne mibele isuma iingi, kabili tapakokwele nalitendeke ukumutemwa. Twaupene mu June 1950 kabili ku New York kwine e ko twaikele. Twali ne nsansa mu mulimo twalebomba kabili twalesekelela pe subilo lya kwikala umuyayaya mwi sonde lipya ilya kwa Lesa.
Mu 1957, ine na Rose Marie balitwitile ukuya mu kubombela pa maofesi yakalamba aya Nte sha kwa Yehova, ku Brooklyn, New York. Ilyo umweshi wa June 2004 walefika, ninshi twalyupana mu nsansa pa myaka 54, kabili ninshi twalibomba imyaka 47 pa maofesi yakalamba ku Brooklyn. Twaliipakishe iyi myaka ukubombela Yehova no kubomba pamo na bamunyinefwe abengi aba busumino.
Ukucula Uko Nshabalile Nculapo Kale
Icali ica bulanda ca kutila, ku kutendeka kwa December mu 2004, Rose Marie bamusangile na cimumena kuli bapwapwa icakwete kansa. Badokota batile calekula bwangu bwangu kanshi calefwaikwa ukucifumya. Aile ku opareshoni ku kupwa kwa December, kabili ilyo papitile umulungu umo, dokota uwamubombele aishile mu muputule umo Rose aali ku cipatala ninshi na ine e mo ndi kabili atile: “BaRose Marie, kabiyeni ku ng’anda nomba! Namupola!”
Lelo, pa numa fye ya nshiku ishinono ilyo abwelele ku ng’anda, Rose Marie atendeke ukumfwa mu mala ukukalipa sana no mubili fye onse. Aleumfwa fye ifyo fine, e co aile ku cipatala ukuti bamupime na kabili. Casangilwe ukuti ifilundwa fimo, katwishi nga cinshi calengele, fyalefumya umulopa uwatimbilila uwalelenga ukuti umwela uukabilwa sana uwa oxygen ulefilwa ukwenda bwino bwino mu mubili. Badokota balyeseshe na maka yabo yonse ukupwisha ubu bwafya lelo balifililwe. Pa numa fye ya milungu iinono, pa 30 January, 2005, icintu icabipisha icishatalile acincitikila, calicitike. Rose Marie umukashi wandi uo natemenwe sana, alifwile.
Lilya ninshi ndi ne myaka mupepi na 80 kabili ukufuma fye ku kale nalimwene ifyo abantu bacula, lelo ici cali icaibela. Nga filya Baibolo ilanda, ine na Rose Marie twali “umubili umo.” (Ukutendeka 2:24) Nalimwene ifyo abantu bacula kabili na ine naliculilepo ilyo ifibusa fyandi na balupwa lwandi bafwile. Lelo ukucula naculile ilyo umukashi wandi afwile kwali nge cilonda icikulu kabili icayafya ukupola. Nomba nalishiba bwino ubulanda ubukalamba ubo ukufwilwa umutemwikwa kwaleta pa bantunse imyaka iingi ukufuma ku kale.
Na lyo line, ukwishiba ifyo ukucula kwaishile na fintu kukapwa kwalingafwa ukukanacimfiwa ku bulanda. Amalumbo 34:18 yatila: “Yehova aba mupepi na ku baputuke misana, kabili abafunshike mitima alabapususha.” Icingatwafwa ukushipikisha ubu bucushi kwishiba ukuti Baibolo isambilisha ukuti kukaba ukubuuka, ababa mu nshiishi bakema na kabili no kwikala umuyayaya mwi sonde lipya ilya kwa Lesa. Imilimo 24:15 itila: “Kukaba ukubuushiwa kwa balungama na bashalungama.” Rose Marie alitemenwe sana Lesa. Nalicetekela ukuti Lesa na o e fyo atemenwe Rose Marie kabili akamwibukisha no kumubuusha inshita nga yafika, kabili nde-enekela ukuti ico cikacitika nomba line.—Luka 20:38; Yohane 11:25.
Nangu ca kuti tulomfwa ubulanda sana ilyo twafwilwa umuntu twatemwa, insansa tukakwata ilyo tukalapokelela abantu besu abakabuuka, shikacila sana pa bulanda tumfwa ilyo twafwilwa. (Marko 5:42) Icebo ca kwa Lesa cilayo kuti: “Abantu bobe abafwa bakaba no mweo. . . . Isonde likaleka abafwa ukufyalwa.” (Esaya 26:19, NW) Abengi “abalungama” abalandwapo pa Imilimo 24:15 bafwile e bakabalilapo ukubuushiwa. Ala mwandini cikawama! Pa bakabuushiwa pakaba na Rose Marie. Bonse abamutemenwe bakamusengela ne nsansa! Ala cikawama pali ilya nshita ukwikala mu calo umushakabe ukucula!
[Ifikope pe bula 9]
Ilyo nalebombela ku China, nalimwene ifyo abantu balecula
[Ifikope pe bula 10]
Ukutula mu 1957, mombela pa maofesi yakalamba aya Nte sha kwa Yehova mu Brooklyn
[Icikope pe bula 12]
Naupile Rose Marie mu 1950
[Icikope pe bula 13]
Ubushiku twakumenye imyaka 50 mu cupo, mu 2000