Ubumi Bwabo

Mu Kushipikisha Mulafuma Insansa

ABASHIMIKA ILI LYASHI NI BA MÁRIO ROCHA DE SOUZA

“BaRocha katwishi nga balapusuka ku opareshoni.” Nangu ca kutila dokota alemona kwati nshapusuke, napapita ne myaka nakalimo 20 nomba, na lelo line ncili ndi Nte ya kwa Yehova, uushimikila imbila nsuma inshita yonse. Cinshi cangafwa ukushipikisha imyaka yonse iyi?

NAKULIILE pa farmu mupepi na ku Santo Estêvão, umushi uwali mu ncende ya Bahia, iyabela lwa ku kapinda ka ku kuso aka Brazil. Ilyo nali ne myaka 7, natendeke ukubomba na batata pa farmu. Cila bushiku nga nainuka ku sukulu, balempeela umulimo wa kubomba. Mu kuya kwa nshita, lyonse batata nga baya ku makwebo ku Salvador, umusumba ukalamba uwa kuli cilya citungu, nine baleshiila umulimo wa kusakamana fyonse ifya pa farmu.

Nangu ca kutila tatwakwete ifya muno nshiku ifyapala amalaiti, amenshi ya ku mipompi, e lyo na fimbi ifilenga imikalile ukubako bwino, na lyo line twali ne nsansa. Naletemwa ukwangasha kaiti (kite) na tumotoka twa mapulanga uto twalepanga na banandi. Kabili, nalelisha no mutolilo nga kuli ukusefya kwa fya mapepo. Nali mwi bumba lya ku calici ilya baleimba, kabili ku calici kwine eko namwenene ne buuku lyaleti História Sagrad (Ilyashi lya Kale Ilya Mushilo), ilyalengele ukuti mfwaishe ukwishiba ifyaba mu Baibolo.

Mu 1932, ilyo nali ne myaka 20, lwa ku kapinda ka ku kuso aka Brazil uko twaleikalila kwali icilala icikalamba kabili ici cilala calikokwele. Ing’ombe shesu shalifwile ne filimwa fyalyonaike, e co nakuukile ku Salvador, uko naileingila incito ya kwensha akalishitima. Pa numa ya ico, natendeke ukusonkela ing’anda kabili nakuushishe ulupwa lonse ukwisa mu kwikala nalo. Mu 1944, batata balifwile, kanshi nine natampile ukulasakamana bamayo na baice bandi bonse, abanakashi 8 e lyo na baume batatu.

Naleka Ukwensha Akalishitima Natendeka Ukushimikila

Baibolo e yo nabalilepo ukushita ilyo fye nafikile ku Salvador. Pa numa ya kupepa ku Baptist church pa myaka imo, natendeke ukwangala na Durval, na o ale-ensha akalishitima. Nalelanshanya sana ifyaba mu Baibolo na Durval. Bushiku bumo, ampeele akatabo kaleti Where Are the Dead?a (Abafwa Baba Kwi?) Nangu ca kutila nasumiine ukuti umuntu akwata umweo uushifwa, nalefwaisha ukumona amalembo ya mu Baibolo ayali muli aka katabo. Nalipapile ukusanga ukuti Baibolo yalilanda ukuti umweo uubembuka ukafwa.—Esekiele 18:4.

Ilyo ba Durval bamwene ukuti nalitemenwe ifyaba mu Baibolo, baebele ba Antônio Andrade, Inte ya kwa Yehova abaleshimikila inshita yonse ukuti bakese ntandalila ku ng’anda. Pa numa ya kuntandalila imiku itatu, ba Antônio banjebele ukuya na bo mu kusambilisha abantu Baibolo. Ilyo bashimikile pa mayanda ya kubalilapo yabili, banjebele ukuti, “Nomba ni we walashimikila.” Nali no mwenso, lelo caliweme ukuti, ulupwa lumo ulo nashimikileko lwalekutikisha kabili balipokele ne fitabo nabatambike. Na ino ine nshita, ndomfwa bwino sana nga nasanga abalefwaya ukusambilila icine ca mu Baibolo.

Pa 19 April, 1943, ilyo kwali Icibukisho ca mfwa ya kwa Kristu, nalibatishiwe muli bemba wa Atlantic Ocean mupepi na ku Salvador. Apo takwali bamunyina abakokole, bansontele ukwafwilisha akalibumba ka baNte abalelonganina mu ng’anda ya kwa munyina Andreas mu musumba wa Salvador.

Batendeka Ukutukaanya

Ilyo kwali Inkondo ya Calo iya Cibili mu 1939 ukufika mu 1945, abengi tabatemenwe umulimo wesu uwa Bwina Kristu. Aba mu buteko bamo baletunganya ukuti tuli nengu sha ku Amerika pantu impapulo shesu ishingi shalefuma ku United States of America. E calengele ukuti baletwikata sana no kutulubulwisha. Nga ca kuti Nte tabwelele mu kushimikila, twaleishiba fye ukuti nabamwikata, kabili twaleya ku kapokola mu kulomba ukuti bamukakule.

Mu August 1943, ba Adolphe Messmer, baNte abena German baishile ku Salvador mu kuteyanya ukulongana kukalamba ukwa kubalilapo. Pa numa ya kupoka ulusa ku buteko ulwa kuti tulongane, twatendeke ukusabankanya mu nyunshipepala ilyashi lya ku cintubwingi ilyaleti, “Freedom in the New World,” (Ubuntungwa mu Calo Cipya) kabili twalembele na pa fipepala no kukambatika pa mawindo ya matuuka na ku tumashitima. Nomba, pa bushiku bwa cibili ubwa kulongana, kapokola aishiletweba ukuti filya batile kuti twalongana, nabakaanya. Shikofu mukalamba uwa ku Salvador e wasongele uyu kapokola ukuti atuleshe ukulongana. Lelo, mu April, umwaka wakonkelepo, balitusuminishe ukuti tulongane kulya kulongana twasabankenye ukuti kukabako.

Ifyo Nalefwaya Ukucita

Mu 1946, napokelele kalata wa kunjita ku kulongana kukalamba ukwaleti Glad Nations Theocratic Assembly ukwabelele mu musumba wa São Paulo. Umukalamba wa ngalaba yalesenda ifipe ku Salvador alitusuminishe ukunina iyi ngalaba nga kuti twasumina ukulaala pa muulu. Nangu ca kuti pali bemba pali amabimbi kabili bonse twalilwele ubulwele bwa pali bemba, twafikile fye bwino ku Rio de Janeiro pa numa ya nshiku shine. BaNte ba ku Rio de Janeiro balitusungile mu mayanda yabo pa kuti tutusheko inshiku shinono ilyo tushilakonkanyapo no lwendo lwesu ne shitima. Ilyo twafikile ne shitima ku São Paulo, twasangile ibumba lya baNte aba kutupokelela abakwete ifishibisho apo balembele ati, “Mwaiseni mwe Nte sha kwa Yehova.”

Ilyo nabwelelemo fye ku Salvador, nalanshenye na baHarry Black, bamishonari abafumine ku United States, no kubeba ukuti ndefwaya ukuba painiya, e fyo Inte sha kwa Yehova beta abashimikila imbila nsuma inshita yonse. BaHarry bancinkwileko ukuti nali no mulimo wa kusakamana ulupwa kabili banjebele ukutila kuti cawama nabala nalolela. Awe mu June mu 1952, ninshi bamunyinane bonse na bankashi yandi balaisakamana, e co bantumine ukuyaba painiya mu cilonganino icinono mu musumba wa Ilhéus, apali amakilomita 210 ku kapinda ka ku kulyo aka Salvador.

Nalisungilwe Bwino Sana

Umwaka wakonkelepo, bantumine ukuyabombela ku Jequié, itauni ilikalamba ilyabela mu kati sana ukushali baNte nangu bamo. Umuntu wa kubalilapo uo natandalile ni shimapepo uwaleikala kulya kwine. Anjebele ukuti muli lilye tauni e mo alebombela kabili alindeseshe ukushimikilamo. Asokele abalepepa mwi calici mu mwakwe ukuti nakwisa “kasesema wa bufi” kabili abikile inengu mwi tauni lyonse aba kumona fyonse ifyo ndecita. Nangu cali fyo, bulya bushiku nashalike impapulo sha Baibolo ukucila pali 90 kabili natendeke ukusambilila Baibolo na bantu bane. Ilyo papitile imyaka ibili, mu Jequié mwali Ing’anda ya Bufumu, kabili baNte bali 36! Ino nshita, muli ili tauni mwaba ifilonganino 8 kabili baNte bali nalimo 700.

Ilyo naile fye ku Jequié, nalesonkela ing’anda iinono iyabelele ku nse ye tauni. Lyena, naishibanene na ba Miguel Vaz de Oliveira, abene be hotela lya Sudoeste, ihotela ilisuma sana ilyali mu Jequié. Ba Miguel balisumine ukusambilila Baibolo na ine kabili babikilepo fye ukuti nkuukile mu muputule umo uwa mwi hotela lyabo. Umuye nshiku, ba Miguel na bena mwabo baishileba Inte sha kwa Yehova.

Na cimbi icisuma ico njibukisha bwino sana icacitike ilyo nali ku Jequié, fintu baLuiz Cotrim, bakafundisha ba ku sekondari abo nalesambilila na bo Baibolo bacitile. BaLuiz banjebele ukuti balefwaya ukulansambilisha iciPortuguese ne nsamushi pa kuti mfishibe bwino sana. Apo nshapwile isukulu, nalisumine ukuti balensambilisha. Balensambilisha cila mulungu nga twapwisha ukusambilila na bo Baibolo kabili filya fisambililo fyalingafwile ukuipekanya ku milimo imbi iyaibela iyo napeelwe mu kuteyanya kwa kwa Yehova.

Bampeela Umulimo Umbi Uwakosa

Mu 1956, napokelele kalata wa kunjita ku musambo mu kusambilila umulimo wa bukangalila bwa muputule, e fyo Inte sha kwa Yehova beta ababomfi abatandalila ifilonganino. Ilya nshita, umusambo wali mu musumba wa Rio de Janeiro. Mu kalasi twalimo 9 kabili twapwile umweshi umo ne nshiku shinono fye. Ilyo twali mupepi no kupwa isukulu, banjebele ukuti nkaya mu kubombela ku São Paulo, kabili nalisakamene. Naleipusha nati: ‘Ne muntu fye ne wafiita, finshi nkaya mu kucita ku bena Italy balya bonse? Bushe bakantemwa?’b

Mu cilonganino ca kubalilapo ico natandalile mu citungu ca Santo Amaro, nalikoseleshiwe ukumona ukuti Ing’anda ya Bufumu yaiswile na baNte banandi e lyo na bambi abalefwaya ukusambilila icine. Bonse 97 aba mu cilonganino twalibombele na bo mu mulimo wa kushimikila pa mpela ya ulya mulungu, e calengele nashininkisha ukuti filya naletontonkanya te fyo cali. Natile, ‘aba bantu cine cine ni bamunyinane.’ Bucibusa bwa aba bamunyina na bankashi e bwalengele ukuti nkose no kutwalilila mu mulimo wa kwenda.

Impunda, Bakabalwe ne Nengo

Ubwafya bumo ubukalamba ubo bakangalila benda bakwete ilya nshita bwali myendele pa kuyafika ku filonganino e lyo na ku tumabumba utunono utwa baNte abaleikala mu mishi yabelele ukutali sana. Kuli shilya ncende, imyotoka shalyafishe kabili limo takwaleba fye no kuba, ne misebo na yo yali fye tushila twa tondo.

Pa kupwisha ubu bwafya, ifilonganino fimo fyalishitile impunda nelyo kabalwe ifya kuti kangalila wa muputule ale-endelapo. Ilingi pali Cimo, nalekakila ica kwikalapo pali kabalwe nelyo impunda, ukukobeka bwino ifipe fyandi kuli kabalwe nelyo impunda, no kwenda ama-awala 12 ukuya ku cilonganino cimbi. Mu musumba wa Santa Fé do Sul, baNte balikwete impunda iyo baleita ati Dourado iyaishibe konse ukwabelele utumabumba twa baNte utwali mu mishi. Iyi mpunda yaleti nga twafika pa mpongolo ye farmu, yaleiminina, ilelolela naitekanya ukuti njisuleko. Nga twapwisha ukubatandalila, twaleima kabili ubulendo ne mpunda yandi ukuya ku kalibumba kambi.

Ukukanakwata inshila ya kumfwaninamo na ba mu filonganino na bo bwali bwafya mu mulimo wesu uwa kwenda. Ku ca kumwenako, pa kuya mu kutandalila akalibumba kamo akalelonganina pa farmu mu citungu ca Mato Grosso, naleabuka umumana wa Araguaia mu bwato lyena ukwenda amakilomita napamo 25 ukupita mu mutengo. Inshita imo, nalilembele kalata ukubeshibisha ukuti ndi no kuya mu kubatandalila, lelo kwena bafwile tabapokelele kalata, pantu ilyo nayabwike umumana nshasangile nangu umo uwa kundolela. Cali cungulo, e co nalombele umwine wa cikuulwa ico baleshitishamo ifya kunwa ukuti ansungileko ifipe, kabili nasendele fye icola no kutendeka ukuya.

Tapakokwele kwalifiitile. Ilyo naleenda mu mfifi uku ninshi ndeipunaula fye, naumfwile inengo yabuluma. Nalyumfwilepo ukuti iyi nama ilafukukila kabili kuti yaipaya no muntu ku maboko ya iko aya maka. Kanshi, naleti fye nga naumfwa cimo casakunya mu fimpuusa, naleenda panono panono ninshi nintangishako icola ica kuncingilila. Pa numa ya kwenda sana, naishilesanga akamana. Ku ca bulanda, ico kwalifiitile, nshamwene ukuti kwi shilya balicingilileko waya wakwata imyunga. Naimine ibaka ukutoloka akamana, e kuyaponena pali waya, no kuicena icabipa!

Awe nasukile nafika pa farmu, imbwa na sho shatendeke ukumbosa. Caliseekele sana abapuupu ukwiba impaanga ubushiku, e co ilyo baiswileko fye iciibi, bwangu bwangu nali-ilondolwele. Abantu bafwile baleumfwa ubulanda nga bandolesha, pantu ifya kufwala fyandi fyali fye umulopa weka weka kabili fyalilepawike, na lyo line bamunyinane balitemenwe ukumona nafika.

Nangu shilya nshiku shali sha bwafya, naleipakisha ukubomba. Naletemwa ukwenda inyendo ishitali pali kabalwe no kwenda na makasa, limo naleikala mu fintelelwe fya miti ndetuusha ninshi ndekutika na ku tuni tulelila e lyo no kutamba bamumbwe baletoloka imisebo ya mu mpanga. Cimbi icalendetela insansa kwishibo kuti abantu balemwenamo mu kutandala kwandi. Abengi balenembela amakalata ya kutasha. Bambi na bo baleisa mu kuntasha nga twakumana na bo pa kulongana kukalamba. Ala mwandini naleumfwa bwino sana ukumona abantu baleka ukucita ifyabipa no kuba bakapepa bakosa aba kwa Lesa!

Nasanga uwa Kungafwa

Ilya nshita nalebomba umulimo wa kwenda, naleba fye neka, kabili ici cansambilishe ukucetekela sana Yehova ukuti “e cilibwe candi icasansuka, icele lyandi.” (Amalumbo 18:2) Na kabili, naishileishiba ukuti ukuba neka kwalengele ukuti ndepoosa amano sana ku fya Bufumu.

Lelo, mu 1978, naishibanene na nkashi painiya, ishina lyakwe ni Júlia Takahashi. Alilekele incito alebomba iisuma iya bunasi mu cipatala cikalamba ica ku São Paulo no kuya mu kubombela uko aba kubila imbila nsuma iya Bufumu balekabilwa sana. Baeluda abamwishibe balemutasha sana pa mibele yakwe iisuma na pa mibombele yakwe iya bupainiya. Nga fintu fye na imwe mwingelenganya, bamo balipapile sana ilyo baumfwile ukuti ndefwaya ukuupa, pantu naikele imyaka iingi sana pa bushimbe. Cibusa wandi umo tasumine ukuti ndeupa, e co alaile ukuti nga ca cine ndi no kuupa ninshi akampeela ing’ombe iyafinine amakilogramu 270. Ilya ng’ombe e yo twaocele no kulya pa bwinga bwesu ubwapitile pa 1 July, 1978.

Ndashipikisha Nangu ca Kutila Ndalwalilila

Twatendeke ukubomba na Júlia mu mulimo wa kwenda, kabili twaletandalila pamo ifilonganino fyali ku kapinda ka ku kulyo aka Brazil ne ncende shimbi ishabela lwa kulya kwine pa myaka 8. Ilya ine nshita e lyo natampile ukulwala ubulwele bwa ku mutima. Imiku ibili nalifwile icipupu ninshi ndeshimikila ku bantu. Apo nomba nshali na kubomba nga fintu nalebomba kale, twasumine ukuba bapainiya baibela kabili twalebombela mu musumba wa Birigüi, mu citungu ca São Paulo.

BaNte ba ku Birigüi banjebele ukuti balefwaya ukuntwala na motoka kuli dokota uwali ku Goiânia, ukwali amakilomita 500. Ilyo naumfwileko bwino, naile ku opareshoni kabili bailembika kamashini mu mubili aka kwafwilisha umutima ukutunta. Napapita ne myaka 20 nomba. Nangu ca kutila nalibwelelako ku opareshoni wa ku mutima imiku na imbi ibili, ncili ndabomba umulimo wa kupanga abasambi. Filya fine bankashi abengi Abena Kristu baba aba cishinka, e fyo na Júlia wine aba, alankoselesha lyonse no kuntungilila.

Nangu ca kutila ukulwala kwalinenga ukuti nilabomba nge fyo nalebomba kale kabili limo ndafuupuka no kufuupuka, na nomba ncili painiya. Ndaicinkulako lyonse ukuti Yehova tatulaya ukuti imikalile muli buno bwikashi bwa kale ikaba iya bwanalale. Nga ca kuti umutumwa Paulo na Bena Kristu bambi aba cishinka balishipikishe amafya, ninshi na ifwe bene tufwile ukushipikisha.—Imilimo 14:22.

Nomba line fye nasangile Baibolo iyo nakwete pa kubala muli ba1930. Ku nkupo ya iyi Baibolo, nalembeleko inambala 350, impendwa ya bakasabankanya ba Bufumu abali mu Brazil ilyo natendeke ukulongana mu 1943. Ala cipesha amano ukuti nomba mu Brazil mwaba baNte ukucila 600,000. Ala mwandini lishuko sana ukuti na ine nalibombako umulimo wa kulenga baNte ukufula! Yehova cine cine alimpaala nga nshi pa kushipikisha. Nga filya kemba wa malumbo alandile, na ine kuti natila: “Yehova atucitile fikalamba; twasamwa.”—Amalumbo 126:3.

[Amafutunoti]

[Icikope pe bula 9]

BaNte balesabankanya ilyashi lya ku cintubwingi ilya pa kulongana kwa kubalilapo ukukalamba mu musumba wa Salvador, mu 1943

[Icikope pe bula 10]

BaNte bafika ku São Paulo ku kulongana kukalamba ukwaleti Glad Nations, mu 1946

[Ifikope pe bula 10, 11]

Ilyo nali kangalila wa muputule ku kupwa kwa ba1950

[Icikope pe bula 12]

No mwina mwandi, Júlia